Тсвана
| Тсвана (Batswana) | |
| |
| Агульная колькасць | 5686 тыс. (2017 г.) |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | Паўднёвая Афрыка |
| Мова | сетсвана |
| Рэлігія | культ продкаў, татэмізм, хрысціянства |
| Блізкія этнічныя групы | лозі, педы, макуа, басута |
Тсва́на (саманазва Batswana), у мінулым таксама вядомы як бечуана (англ.: Bechuana) — група паўднёваафрыканскіх малых народаў, асноўнае насельніцтва дзяржавы Батсвана. Таксама жывуць у ПАР, Намібіі, Зімбабвэ. Агульная колькасць — 5.686.000 чал. (2017 г.)[1].
Гісторыя
[правіць | правіць зыходнік]Агульныя продкі басута, педы і тсвана з’явіліся ў Паўднёвай Афрыцы ў сярэднявеччы. Плямёны тсвана адасобіліся ў перыяд паміж 1300—1500 гг. Згодна вусным генеалагічным паданням адным з першых вылучылася племя баралонг, якое ў нашы дні насяляе Паўночна-Заходнюю правінцыю ПАР. З яго складу вылучаліся іншыя плямёны. У XVIII — першай трэці XIX ст. тсвана былі вымушаны мігрыраваць у розныя часткі Паўднёвай Афрыкі пад ціскам іншых афрыканскіх плямён, бураў і грыква.
У другой палове XIX ст. паўднёвыя землі, населеныя тсвана, былі ўключаны ў склад бурскіх дзяржаў, пераважна ў Трансвааль (зараз Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка). У 1885 г. па прапанове шатландскага місіянера Джона Макезі (1835—1899 гг.) на паўночных землях тсвана быў створаны брытанскі пратэктарат Бечуаналенд, абвешчаны ў 1966 г. незалежнай дзяржавай Батсвана. Тсвана ПАР актыўна ўдзельнічалі ў барацьбе з апартэідам.
Традыцыйная структура
[правіць | правіць зыходнік]Тсвана падзяляюцца на наступныя супольнасці, кожная з якіх мае адасобленую тэрыторыю пражывання, традыцыйныя кіраўнічыя пасады, культурныя і моўныя асаблівасці: Бакаа, Баквена, Бакгатла, Бамалетэ, Бангвата, Баралонг, Батавана, Батлоква, Батлхапінг, Батлхара, Бахурутшэ.
Акрамя таго, тсвана падзяляюцца на 25 буйных родавых арганізацый, што сустракаюцца ў кожнай супольнасці, і аб’яднаны агульнымі татэмамі-жывёламі.
У XIX ст. вылучаліся ваенныя правадыры кгосі. Яны пажыццёва выбіраліся з ліку кіруючых сем’яў дыкгасана. Яны распараджаліся агульнаплемяннымі каровамі, атрымлівалі частку паляўнічай здабычы і земляробчых прадуктаў. Іх уладу абмяжоўвала рада кготла, куды ўваходзілі як мужчыны, так і жанчыны. Большасць тсвана складалі роўныя паміж сабой абшчыннікі бадынтлга. Тсвана прымалі да сябе прастаўнікоў іншых народаў, асабліва добрых воінаў. Далучанныя да тсвана падзяляліся на інтэграваных у іх супольнасць бавалады і залежныя групы баіята. Апошнімі часцяком станавіліся сан.
Галоўным заняткам здаўна была пастаральная жывёлагадоўля. Жанчыны таксама займаліся ручным земляробствам. У месцах з дастатковай колькасцю вады тсвана будавалі вялікія паселішчы да 30.000 чалавек. Традыцыйная жытло ўключала хаціну або некалькі хацін з абавязковым загонам для кароў. Асноўнай формай сацыяльнай арганізацыі з’яўлялася пашыраная сям'я лалвапа. У яе склад уваходзілі малыя сем’і, прышлыя сваякі на ўтрыманні, служкі, прыёмныя дзеці і г. д. На чале стаяў старэйшы жанаты мужчына, радзей — жанчына. Адносіны паміж сем’ямі рэгуляваліся звычаёвым правам малоа.
Сваяцтва перадавалася па мужчынскай лініі. У ідэале лалвапа фарміравалася патрылінейна. Шлюбам папярэднічалі перагаворы паміж сем’ямі. У мінулым сваякі жаніха маглі выплочваць выкуп за нявесту каровамі, але не абавязкова за адзін раз. Часам выплата выкупа расцягвалася да канца жыцця жонкі. У нашы дні выкуп — рэдкая з’ява, у некаторых супольнасцях нават забаронены. Акрамя таго, існавалі формы часовага шлюбу, што дазвалялі абыходзіцца без выкупу.
У Батсване, ПАР і Намібіі традыцыйная структура грамадства захоўваецца дзякуючы заканадаўчаму замацаванню асобных правоў кгосі, кготла і лалвапа. Разам з гэтым, адбываецца разбурэнне традыцыйнага ладу з-за рабочых міграцый, з’яўлення прамысловасці і камерцыйнай сельскай гаспадаркі.
-
Кгосі разам з жонкай, мал. XIX ст.
-
Кготла, мал. 1861 г.
-
Паселішча тсвана, фота 1919 г.
-
Сучасная сям'я
Мова
[правіць | правіць зыходнік]Сетсвана, родная мова тсвана, належыць да групы моў банту, блізкая да моў сепеды, сесота, сілозі. Падзяляецца на 12 буйных дыялектаў. Мае афіцыйны характар у Батсване.
Рэлігія
[правіць | правіць зыходнік]Згодна міфам тсвана існуе адзіны бог Мадыма. Аднак яго ўмяшальніцтва ў жыццё людзей нязначнае. Жывыя людзі могуць атрымоўваць яго заступніцтва праз пасрэдніцтва духаў продкаў бадыма, таму большасць рытуалаў накіравана на шанаванне продкаў. Тсвана верылі ў магію, якой валодаюць лекары дынгака і чараўнікі балой.
З XIX ст. еўрапейскія місіянерскія арганізацыі актыўна распаўсюджвалі хрысціянства. Большасць сучасных вернікаў належаць да розных плыняў пратэстантызму.
