Сперма

Сперма, мәней (бор. грек. σπέρμα «орлоҡ»), орлоҡ, эякулят — эякуляция (болотло, йәбешкәк, опалесцент, асыҡ һоро төҫтә) ваҡытында ата хайуандар һәм ир-егеттәр тарафынан сыҡҡан шыйыҡлыҡ. Сперматозоидтарҙан һәм ярым шыйыҡсанан тора^[1].

Сперманың барлыҡҡа килеүе бәлиғ булған саҡта башлана, олоғайғас та иң юғары нөктәһенә етә һәм йылдар үтеү менән кәмей бара.^[1].

Һәр эякуляция ваҡытында бүленеп сыҡҡан сперма күләме төрлө төрҙәрҙә төрлөсә:

• кешелә уртаса 2-5 мл;
• үгеҙҙә уртаса 40-50 мл була;
• 60-100 мл айғырҙа;
• 250 мл тиклем ҡырағай ҡабанда;
• һарыҡтарҙа 1-1,5 мл;
• киттың 3 литрға тиклеме бар

Сперматозоидтарҙағы матдәләр: аскорбин кислотаһы, һәр ҡан төркөмөнә хас антиесемдәр, холестерин, холин, лимон кислотаһы, фруктоза, деоксирибонуклеин кислотаһы, докосахексаэноин кислотаһы, цианокобаламин, глютатион, иноситол, Лактик кислота, спермин, уреа, гиалуронидас, гиалурон кислотаһы, пирувиц кислотаһы, пиримидин, спермидин, уыр кислотаһы, иондар Zn²⁺, Cl⁻, Ca²⁺, Mg²⁺, NO₃⁻, PO₄³⁻, K⁺, Na⁺.

Сперманың үрсеү эффекты сперматозоидтарҙың һанына һәм сифатына бәйле. Хайуандарҙың сперматозоидтар һаны бер төрлө түгел (һарыҡта яҡынса 30 %, үгеҙҙә яҡынса 14 %, ҡабанда — 7-8 %) һәм бер үк хайуандың йәшәү шарттарына ҡарап төрлөсә булыуы мөмкин. Умыртҡаһыҙҙарҙың һәм ҡайһы бер умыртҡалыларҙың (балыҡтар, амфибиялар, һөйрәлеүселәр, ҡоштар һәм һөтимәрҙәр) миҙгелле сперматозоидтар секрецияһы бар. Организмдың ҡайһы бер патологик шарттарында сперматозанан (азооспермия) мәхрүм булырға мөмкин, уларҙа аҙ миҡдарҙа (олигоспермия), хәрәкәтһеҙ (некроспермия) йәки аномаль сперматоза (тератоспермия) була.

• Медицинала сперманы анализлау түлһеҙлек сәбәптәрен асыҡлау һәм яһалма үрсетеү өсөн ҡулланыла.
• Суд-медицина практикаһында сперманы анализлау, башҡа биологик шыйыҡсалар кеүек үк, кешене асыҡлау өсөн ҡулланыла.
• Ауыл хужалығында сперма хайуандарҙы яһалма үрсетеүҙә ҡулланыла.

Спермаға аллергия бик һирәк осрай. Иң йыш осраған реакция — орал секстан һуң енси ағзаларының яныуы һәм шешеүе.

Ярым шыйыҡсала флагелла булған күҙәнәктәр барлығын 1677 йылда голланд микроскописы Энтони ван Леювенхок аса.

Спермала 85-97 % һыу һәм 3-15 % ҡоро матдә бар. Ҡоро ҡалдыҡ 90 % аҡһымдан һәм липидтарҙан тора. Үгеҙ менән һарыҡтың спермалары шәкәргә бай, уларҙан фруктоза өҫтөнлөк итә. Биологик әүҙем матдәләр спермала киң таралған: ферменттар, антагглутининдар, простагландиндар, гормондар. Сперманың ҡоро матдәһендә яҡынса 1 % көл. Көл өлөшөндә фосфор, кальций, магний, калий, натрий, хлор, цинк, тимер, баҡыр һәм башҡа элементтар бар^[2].