Винт

Винт (нем. Gewinde һүҙенән — һыр, пол. gwint һүҙе аша) — деталдәрҙе тоташтырыу өсөн эске һыры менән йәки улһыҙ беркетеү изделиелары^[1].

Винтлы механизм Боронғо Грецияла ла (Архимед винты булараҡ) билдәле булған. Һуңыраҡ винт тураһында грек математигы Архит Тарентлы тауисирлама яҙып ҡалдыра. Б.э.т. I быуатта ағас тапшырғыстар Урта диңгеҙ буйы илдәрендә киң ҡулланылған. XV быуат Европаһында металлик винттар беркетеү изделиелылары рәүешендә бик һирәк булғандар^[2]. Ҡул отвёрткалары (оригиналда — франц. tournevis^[3]) 1580 йылдан иртәрәк барлыҡҡа килһәләр ҙә, тик XIX быуат башында ғына киң таралыу алалар^[4]. Тәүҙә винттар төҙөлөштә беркетеүҙең күп кенә төрҙәренең береһе булып торған, шулай уҡ тимерсе һәм балта оҫтаһы һөнәрҙәрендә ҡулланылған. Артабан металлик винттар күп кенә етешереү тармаҡтарында киң таралыу ала.

Билдәләнәше буйынса винттар икегә бүленәләр:

• беркетеү винттары (деталдәрҙе алынмалы тоташтырыу өсөн);
• көйләү винттары (деталдәрҙе үҙ-ара нығытыу өсөн).

Винт төрҙәре^[5]

Рәсем	Атама	Атама (ингл.)	Ҡулланыу
	Цилиндрик эшләпәле винт		Теләһә ниндәй алынмалы ҡушылмалар өсөн. Шайба менән ҡулланылырға мөмкин. Эшләпә батырылған йәки батырылмаған булыуы мөмкин
	Ҙурайтылған цилиндрик эшләпәле винт		Чаще используется для крепления каких-либо деталей из цветных сплавов и металлов. Если шайбы не используются, то достаточно большая площадь низа головки предотвращает повреждение детали.
	Йәшерен эшләпәле винт	Countersunk or flat head screw	Используется, когда необходимо спрятать головку винтов, например, для крепления крышек, для присоединения внешних деталей. Не рекомендуется применять при наличии установочных штифтов
	Ярым йәшерен эшләпәле винт	Oval or raised head screw
	Ярым түңәрәк эшләпәле винт	Round head screw	Может использоваться в случаях, когда толщина соединяемых деталей слишком мала для применения винтов с утоплённой головкой
	Цилиндрик эшләпәле һәм эске алты ҡырлы тишек менән винт		Для случаев, когда при завинчивании требуется приложить значительную силу затяжки
	Цилиндрик эшләпә һәм лыска менән винт		Йыһаз ҡапҡастарын һәм башҡа изделиеларҙы нығытыу өсөн файҙаланыла
	Махсус винт		Предназначен для фиксации или регулировки положения деталей вручную
	Тигеҙ эшләпәле винт
	Сферик йәки цилиндрик эшләпәле винт		Наряду с применением для крепления деталей, также может использоваться как ось для вращения деталей
	Ҙур цилиндрик эшләпәле винт		Применяется, главным образом, для закрепления цилиндрических деталей, а также фиксирует их положение относительно друг друга
	Ҙур сферик эшләпәле винт	Button or dome head screw
	Цилиндрик эшләпәле көйләү винты	Cheese head screw	Бындай винттар шпонка рәүешендә ҡулланылырға мөмкин. Дөйөм алғанда деталдәрҙе беркетеү өсөн файҙаланыла.
	Йәшерен эшләпәле көйләү винты
	Винт с накатанной плоской головкой		Служат для предотвращения деталей от проворачивания. Завинчиваются и регулируются от руки
	Бейек шыма эшләпәле винт
	Барашка менән винт		Используются в случаях, когда требуется частое завинчивание и отвинчивание от руки
	Конус осло көйләү винты	Set screw (grub screw)	Деталдәрҙе көйләү һәм туҡтатыу өсөн
	Яҫы осло көйләү винты
	Квадратлы эшләпә һәм цилидрик осо менән винт
	Эске алты ҡыр менән көйләү винты
	Цилиндрик һәм баҫҡыслы осо менән винт
	Тиштерелгән осло винт

Винттың төп элементтары^[1]:

• Цилиндрик үҙәк — винттың тишеккә инеүсе йәки материалға бороп индерелеүсе өлөшө. Винттың үҙәге өлөшләтә йәки тулыһынса һырҙар менән ҡапланған. Һрланған өлөштөң оҙонлоғо һәм һырҙың тәрәнлеге винт һәм тоташытырылыусы деталдәр материалдары буйынса билдәләнә һәм шулай уҡ һыр диаметрына ла бәйле^[6].
• Эшләпә — әйләндереү моментын тапшырыу өсөн хеҙмәт иткән винттың өлөшө. Гайка асҡысы өсөн фаскалар йәки отвёртка өсөн шлицтары була. Эшләпәнең һәм шлицтың формалары бик күп төрлө.

Тәғәйенләнеше буйынса артабанғы төп эшләпә формаларын айыралар:

• Яҫы;
• Ҡабарынҡы;
• Түңәрәк — нигеҙҙә биҙәү маҡсатында;^[7]
• Бәшмәкле — сфера формаһында тәпәш эшләпә;
• Йәшерен: яҫы тышҡы йөҙө менән конус рәүешендәге эшләпә, материалға уның өҫтө менән тигеҙләп батырып индерер өсөн тәғәйенләнә, шөрөптәр өсөн киң ҡулланыла;
• Ярым йәшерен: аҫҡы өлөшө — йәшерендеке һымаҡ, әммә өҫтө — яҫы түгел, ә түңәрәтелгән^[7].

Тура (яҫы) шлиц	Әүернә рәүешендәге шлиц Филлипс[8] (PH)	Әүернә рәүешендәге шлиц Pozidriv/SupaDriv (PZ)	Квадрат эшләпә
Робертсон шлицы	Алты ҡырлы эшләпә	Алты ҡырлы шлиц (Аллен)	Ҡурсаулы алты ҡырлы шлиц(pin-in-hex)
Torx тибындағы шлиц(T, TX)	Ҡурсаулы Torx (TR)	Tri-Wing шлицы	Torq-set шлицы
Саталы асҡыс өсөн эшләпә(Snake-eye)	Triple square, XZN шлицы (12 нурлы йондоҙ)	Spline шлицы (12 нурлы йондоҙ)	Double hex шлицы (12 ҡырлы)
Polydrive шлицы	One-way шлицы	Бристоль шлицы	Pentalobe шлицы(Apple изделиеларында ҡулланыла)

• ГОСТ 27017—86 Изделия крепёжные. Термины и определения.
• Справочник конструктора точного приборостроения. Под ред. Ф. Л. Литвина. М.-Л., Изд. «Машиностроение», 1964. 944 с. с илл.
• Bickford, John H. & Nassar, Sayed (1998), «Handbook of bolts and bolted joints», CRC Press, ISBN 978-0-8247-9977-9, <http://books.google.com/?id=NaZwZK2xm-QC> 
• Colvin, Fred Herbert & Stanley, Frank Arthur (1914), «American Machinists' Handbook and Dictionary of Shop Terms» (2nd ed.), McGraw-Hill, <http://books.google.com/?id=4Q8LAAAAIAAJ> 
• Hallowell, Howard Thomas, Sr (1951), «How a Farm Boy Built a Successful Corporation: An Autobiography», Jenkintown, Pennsylvania, USA: Standard Pressed Steel Company, OCLC 521866 
• Huth, Mark W. (2003), «Basic Principles for Construction», Cengage Learning, ISBN 1-4018-3837-5, <http://books.google.com/?id=BPavrOZxCXAC> 
• Oberg, Erik; Jones, Franklin D.; Horton, Holbrook L. & Ryffel, Henry H. (2000), «Machinery's Handbook» (26th ed.), New York: Industrial Press Inc., ISBN 0-8311-2635-3 
• Rybczynski, Witold (2000), «One good turn: a natural history of the screwdriver and the screw», Scribner, ISBN 978-0-684-86729-8, OCLC 462234518 
• Ryffel, Henry H. (1988), «Machinery's Handbook» (23rd ed.), New York: Industrial Press, ISBN 978-0-8311-1200-4 
• Smith, Carroll (1990), «Carroll Smith's Nuts, Bolts, Fasteners, and Plumbing Handbook», MotorBooks/MBI Publishing Company, ISBN 0-87938-406-9, <http://books.google.com/?id=A81HmmRCN7YC> (недоступная ссылка)

• Лермантов В. Винт // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Винт — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3-е издание)