Бөйөк Луки

Тышҡы видеофайлдар
	Город Великие Луки - 1989 (официальный сюжет)
	Город Великие Луки - 2003 (официальный сюжет)
	Город Великие Луки - 2000 г. Видео обзор.
	Город Великие Луки - 800 лет (1966 г.)

Бөйөк Луки
	Бөйөк Луки
	Байраҡ[d]
Рәсми атамаһы	Великие Луки
Кем хөрмәтенә аталған	ян
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Великолукский район[d], Великолуцкая провинция[d], Великолукская область[d], Великолукский уезд[d] һәм Великолукский округ[d]
Административ-территориаль берәмек	Псков өлкәһе
Сәғәт бүлкәте	UTC+3:00[d]
Халыҡ һаны	85 989 кеше (1 ғинуар 2023)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	100 метр
Майҙан	60 км²
Почта индексы	182100–182115
Рәсми сайт	vluki.reg60.ru
Иң тәүге яҙма ваҡыты	1166
Урындағы телефон коды	81153
Категория для почётных граждан субъекта	Категория:Почётные граждане Великих Лук[d]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Великих Луках[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Velikiye Luki[d]
	Бөйөк Луки Викимилектә

Бөйөк Луки — Рәсәйҙәге Псков өлкәһе ҡалаһы (1166 менән). "Хәрби дан ҡалаһы". Псков өлкәһе көньяғындағы күп профилле сауҙа-сәнәғәт һәм мәҙәни-мәғариф үҙәге^[2]. Бөйөк Луки районы өлкә буйһоноуындағы ҡала булып тора, унда Бөйөк Луки районының административ үҙәге урынлашҡан. Шул уҡ ваҡытта ҡала үҙаллы муниципаль берәмек, ҡала округы статусына эйә.

Тарихы

Новгород йылъяҙмаһында беренсе тапҡыр 1166 йылда Луки ҡалаһы булараҡ телгә алына, Киев кенәзе Ростислав I Мстиславич Новгород боярҙары менән һөйләшеү өсөн был яҡҡа килгән була. XII быуаттан Новгород ере сиктәрендә, Новгород һәм Псков сигендә нығытма булараҡ 1211 йылда төҙөлгән. Туҙъяҙмалар - № 675 (40 — 60 йй. башы, XII быуат^[3]) һәм № 1005 (икенсе сирек —XII б. уртаһы^[4])^[5].

Ҙур хәрби ҡаҙаныштары өсөн «оплечье Новгородта» һәм «Мәскәү предсердие» тигән исемдәргә лайыҡ була, 1406 йылда Бөйөк Луки дәрәжәһе ала. 1478 йылдан башлап ҡала, бөтә Новгород ерҙәре кеүек, Мәскәү кенәзлегенә буйһона.

Ливония һуғышы ваҡытында Иван Грозный штабы бында урынлашҡан (1558 йылда). 1580 йылда поляк-литва короле Стефан Баторий ғәскәрҙәре тарафынан алынған. 1583 йылда Ям-Запольская солохо буйынса ҡала Рәсәйгә ҡайтарыла.

XVII быуат башында ҡала Ялған Дмитрий I, шунан Ялған Дмитрий II ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған. 1611 йылда ҡала тулыһынса емерелә, 1619 йылда тергеҙелә.

1727 йылдан Новгород провинцияһының Бөйөк Луки провинцияһы үҙәге, һәм 1772 йылда (Польшаның беренсе бүленеүенән һуң, яңы ҡушылған ерҙәрҙә) Псков провинцияһы барлыҡҡа килә.

1727 йылда алып Новгород губернаһының Бөйөк Луки провинция үҙәге.

XVIII быуатта ҡала аша Белорус дәүләт тракты һалына. XIX быуат аҙағында Бөйөк Луки аша почта тракты үтә. 1901 йылда Мәскәүҙән Виндаваға тиклем йөрөгән поезд юлы һалына һәм ҡала аша үтә.

Бөйөк Ватан һуғышы Бөйөк Лукиҙа азатлыҡ өсөн һуғыш шул тиклем ҡаты була, хатта ҡала «Кесе Сталинград исеме ала. Ҡалала Александр Матросов (Мөхәмәтйәнов Шакирйән Юныс улы) монументы төҙөлгән һәм музейы асылған, ул батырлыҡ ҡылған Чернушки Бөйөк Лукиҙан алыҫ түгел.

1944 йылдың авгусынан 1957 йылдың октябренә тиклем - РСФСР-ҙың Бөйөк Луки өлкәһе административ үҙәге. СССР тарҡалғас, иҡтисади һәм демографик кризис башлана; халыҡ һаны сирек (23 процентҡа) самаһына кәмей - 117 меңдән 90 мең кешегә ҡала. 2008 йылдың октябрендә Бөйөк Луки "Хәрби Дан ҡалаһы" исеменә лайыҡ булды.

Этимологияһы

1166 йылдан 1406 йылға тиклем ҡала Луки тип, ә 1406 йылдан алып бөгөнгө көнгә тиклем Бөйөк Луки тип атала.^[6] Луки топонимының килеп сығышы буйынса фараздар бер нисә:

В форме множественного числа от лука́ — «кривизна, заворот реки; дуга, крутой меандр», «низменный и травный или лесистый мыс; поёмный луг, огибаемый рекою» (по В. И. Далю) — река Ловать, на которой расположен город, образует рядом с ним крутые излучины.
В Древней Руси словом «лука́» называли также сырой участок земли. В некоторых славянских странах (Украина, Словакия, Белоруссия) слово «лука» чаще обозначает «луг» или «заливной луг»- Например, «великі луки» переводится с украинского как «обширные луга».см. М. Фасмер: «болотистый луг в долине», «низкая равнина», «травянистая лощина».
Имя одного из первых правителей города — новгородского наместника Луки, посланного сюда из Холма (По преданию, приведённому М. И. Семевским).

Рәсми символикаһы һәм атрибутикаһы

Бөйөк Луки гербы 1781 йылдың 28 майында батшабикә Екатерина II тарафынан раҫлана һәм ул дөрөҫ сағылышлы герб түгел. XVIII быуат башында (1730 йыл) Луцк (Бөйөк Луцк) драгун полкы байрағы өсөн герб раҫлана: «в золотом щите, на красном поле рука, выходящая из облаков и мечом перерубающая чёрного змея» (по Висковатову А. В.).

Гербтың килеп сығышы версиялары:“Уларҙың береһе буйынса, йәйәләр - Ловать йылғаһы бөгөлдәре, ҡала эсендә улар, ысынлап та, өс. Икенсеһе буйынса, йәйәләр - урта быуаттарҙың хәрби ҡоралы - ҡаланың шанлы үткәне символы. Һәм, ниһайәт, өсөнсө версия: өс йәйә - Новгород, Псков һәм Бөйөк Лукиҙың символы, боронғо замандарҙан төньяҡ-көнбайыш Рәсәйҙең өс оло ҡалаһының хәрби ҡәрҙәшлеге "^[7].

Бөйөк Луки гимны

Мелодия официального Гимна города Великие Луки

В свободном дыханье наших дней —
Стоит могучий русский город!
Он словно воин у державных рубежей —
Годами стар, но духом молод!

Припев:
Славься навеки — город родной:
Родная земля, родные истоки —
Великие Луки — наш город святой!
Славься наш город, Славься народ:
Великой отчизны — Великие Луки —
Надёжный щит и оплот!

Восстал ты подвигом народным
Из праха, пепла и руин.
Не меркнет крепость в величье благородном
Чтит Ловать старину былин.

Припев.

В России славу навсегда
Ты вписан золотом и кровью!
Ты в сердце каждого — заветная звезда,
Хранимый нашею любовью!

Припев.

Слова А. Шлепетинского; музыка Д. Васильева^[8]

Физик-географик тасуирлама

Бөйөк Луки — сик ҡалаһы: Белоруссия сигенә тиклем 80 км, Латвияға — 150 км. Бөйөк Луки Псков ҡалаһынан 250 км көньяҡ-көнсығышта, Ловать уйһыулығы сиктәрендә, Ловать йылғаһы (Илмән күле бассейны) буйында урынлашҡан.

Климаты

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	10,7	9,3	18,7	26,8	33	32,5	35,7	36,2	30	24,3	15,8	10,5	36,2
Уртаса максимум, °C	−2,9	−2,5	3,3	11,6	18,2	21,2	23,4	21,8	15,9	9,4	2,1	−1,9	10
Уртаса температура, °C	−5,5	−6	−0,9	6,2	12,4	15,9	18	16,3	11	5,9	−0,2	−4,2	5,7
Уртаса минимум, °C	−8,6	−9,8	−4,8	1,3	6,5	10,5	12,5	11,2	6,8	2,6	−2,5	−7	1,6
Абсолют минимум, °C	−45,7	−39,3	−34,4	−20,4	−6,9	−1,3	1,7	−2,7	−8,2	−17,3	−30,3	−42,3	−45,7
Яуым-төшөм нормаһы, мм	39	33	32	32	52	86	75	81	68	55	43	43	639
Сығанаҡ: «Погода и климат» (Метеостатистика для Псковской области Thermo-Karelia (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 1 апрель 2009 года.)

Иҫкәрмәләр

↑ https://pskovstat.gks.ru/storage/mediabank/NAS230403_1.htm
↑ Относящийся к Великолукской системе расселения (экономического микрорайона хозяйственного тяготения). См.: Кнобельсдорф Э. В. Зона хозяйственного тяготения Великих Лук. // Доклады по географии населения. — Л.: Изд. Географ. об-ва СССР, 1965. Города Псков и Великие Луки («север — юг») — ядра-центры биполярной системы на схеме центр-периферийной структуры Псковской области (НО «Центр регионологических исследований» ПГПУ имени С. М. Кирова, Псков) .
↑ Грамота №675
↑ Грамота №1005
↑ Археологи нашли берестяную грамоту с первым упоминанием Чернигова, 07.08.2010
↑ Упоминается за 1166 г. в Новгородские летописи (I—III). ПСРЛ, Т. 3. Изд. 1-e. СПб., 1841. С. 14., и за 1406 г. в Псковская летопись. Сост. М. П. Погодин. М., 1837. С. 46.
↑ Орлов В. В. Золотые луки на красном фоне // «Великолукская правда», 16.09.1989 г. С. 3.
↑ Приложение № 2 к решению Великолукской городской Думы от 27.05.2005 № 43

Әҙәбиәт

Иванова П. Е. Великие Луки. Справочник для туристов. — Л., 1968. — 128 с.
Анисимов Н. А., Агафонов А. И. Земля Великолукская: фотоальманах. — В. Луки, 2006. — 116 с.
Великие Луки // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Великие Луки - город // Псковская энциклопедия / Под ред. А. И. Лобачёва. — Псков, 2003. — С. 120.
Генеральный план МО «Город Великие Луки» (решение Великолукской городской Думы от 20.04.2010 № 25). — Великие Луки: «Визир», 2010.
Положение о территориальном планировании МО «Город Великие Луки» (решение Великолукской городской Думы от 27.09.2012 № 137).
К. Галицкий. Штурм Великих Лук // «Военно-исторический журнал», № 1, 1972, с. 45—58.
Храмы и монастыри Великолукского уезда Псковской Епархии / Сост.: Н. В. Коломыцева, ин. Фотиния (Парфёнова). — Псков, 2011. — (Псковский паломник. Выпуск 4).
Орлов В. В. Храмы Великолукского уезда. — В. Луки, 2000. — 200 с.
Болховитинов Е. А. Исторический список монастырей Псковской епархии… // «История княжества Псковского». — Киев, 1831. — Т. 3. — С. 82—117.
Статистические сведения о церквах, причтах и приходах Псковской епархии… // Памятная книжка Псковской губернии. — Псков, 1879. — С. 1—42.

[_884c6594c1847fb5-1] ttps://pskovstat.gks.ru/storage/mediabank/NAS230403_1.htm

[2] Относящийся к Великолукской системе расселения (экономического микрорайона хозяйственного тяготения). См.: Кнобельсдорф Э. В. Зона хозяйственного тяготения Великих Лук. // Доклады по географии населения. — Л.: Изд. Географ. об-ва СССР, 1965. Города Псков и Великие Луки («север — юг») — ядра-центры биполярной системы на схеме центр-периферийной структуры Псковской области (НО «Центр регионологических исследований» ПГПУ имени С. М. Кирова, Псков) .

[3] Грамота №675

[4] Грамота №1005

[5] Археологи нашли берестяную грамоту с первым упоминанием Чернигова, 07.08.2010

[6] Упоминается за 1166 г. в Новгородские летописи (I—III). ПСРЛ, Т. 3. Изд. 1-e. СПб., 1841. С. 14., и за 1406 г. в Псковская летопись. Сост. М. П. Погодин. М., 1837. С. 46.

[7] Орлов В. В. Золотые луки на красном фоне // «Великолукская правда», 16.09.1989 г. С. 3.

[8] Приложение № 2 к решению Великолукской городской Думы от 27.05.2005 № 43

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]