Hemfri Devi

Hemfri Devi
Doğum tarixi	17 dekabr 1778
Doğum yeri	Penzance
Vəfat tarixi	29 may 1829
Vəfat yeri	Cenevrə
Dəfn yeri	Cemetery of Kings
Vikipediya məqaləsi

Hemfri Devi (ing. Humphry Davy) (17 dekabr 1778, Penzans, — 29 may 1829, Cenevrə) —ingilis kimyaçısı və fiziki.

• Dağ mənzərələrinin zehnə təsirini böyük bəlağətlə və həqiqətlə yazırsınız. Təxəyyülü ucaldan şey məhəbbətləri təmizləyir; lakin hətta ən nəcib və ən yaxşı düşüncələrimizin də sensassiyada öz arxetipləri var. Göz bütün hisslərin ən mükəmməli və ağlı ən çox qidalandırandır. Təbiətin möhtəşəm formaları ilə əhatə olunduğumuzda, biz yerə göyün qeyri-müəyyən xarakterindən bir şey veririk. Böyük obyektlər böyük düşüncələri həyəcanlandırır; varlığımızın standartı yüksəlir; bütün alçaq və gurultulu birliklərimiz yox olur; fəlsəfədə əxlaqlı, ülvi, əla, ləyaqətli və böyük olanlara münasibətdə rəğbətimiz daha güclü şəkildə oyanır. Biz Miltonun işığının alovundan həzz almağa, Şekspirlə birlikdə bəşəriyyətin proteus (amöb) formalarına keçməyə və Nyutonla birlikdə göylərdə hərəkət etməyə daha çox uyğunlaşmışıq. ...Həqiqətən fəlsəfi fəaliyyət həyatı və obyektin, belə bir həyatın ünsürlərinin daimi axtarışındayam. İndi izdihamlı şəhərdə keçdiyim belə anlar mənə varlığımızın müstəqil və tənha düşüncələrə nə qədər uyğun olduğunu sübut edir; onun gücü nə qədər öz səylərindən asılıdır və ümumi cəmiyyətə nə qədər az borcludur.

• Elmə baxışlarımızın ən yeni olduğunu, təbiətdə heç bir sirr olmadığını, zəfərlərimizin tam olduğunu və fəth ediləcək yeni dünyaların olmadığını güman etmək insan şüurunun tərəqqisi üçün ölümcül heç bir şey deyil.

• Ən mühüm kəşflərimdən bəziləri uğursuzluqdan ilhamlandı.

• Hər bir yeni kəşf əxlaqi sənayeni və müdrikliyi oyandıran və sanki yeni ağıl kapitalını işə salan yeni bir istehsal növü hesab edilə bilər.

• Xoşbəxtlikdən elm də özünün gəldiyi təbiət kimi nə zaman, nə də məkanla məhdudlaşmır. O, ölkələrə, nəsillərə deyil, bütün dünyaya aiddir. Nə qədər çox bilsək, bir o qədər cəhalətimizi hiss edirik; nə qədər naməlum qaldığını daha çox hiss edirik; Makedoniya qəhrəmanının hissləri isə fəlsəfəyə aid deyil: həmişə fəth edilməli olan yeni dünyalar var.

• İngilislər qüdrətli bir millətə, məşhur və zəngin bir xalqa silahların fəthi ilə deyil, təbiət sahəsində yorulmadan elmlər yetişdirməklə çevrildi.
• İşığın dairəsi nə qədər böyükdürsə, onu əhatə edən qaranlığın sərhədləri də bir o qədər böyükdür.

• Mən heç vaxt başqalarının ağıl və zəka keyfiyyətlərinə həsəd aparmıram; dahi, güc, zəka və ya təxəyyül deyil; lakin mən ən gözəl və mənim üçün ən faydalı olanı seçə bilsəm, Allaha olan möhkəm imanı hər hansı digər lütfdən üstün tutardım.

• Təbii cisimlərin formalarının eyni maddə hissəciklərinin müxtəlif düzülüşündən asılı ola bilməsi fiziki tədqiqatların ən erkən dövründə irəli sürülən və çox vaxt ən bacarıqlı filosofların mülahizələri ilə dəstəklənən sevimli fərziyyə olmuşdur. Huk, Nyuton və Boskoviç tərəfindən təsdiqlənmiş bu möhtəşəm kimyəvi fərziyyə, elementlərin bir-birinə çevrilməsi ilə bağlı kimyagərlərin irəli sürdüyü fikirlərlə qarışdırılmamalıdır. Metalların mümkün transmutasiyası ümumiyyətlə fəlsəfi bir araşdırma kimi deyil, empirik bir proses kimi əsaslandırılmışdır. Qiymətli metalların digər elementlərdən faktiki istehsal edildiyini və ya onların parçalandığını iddia edənlər və ya fəlsəfə daşının kimerasını müdafiə edənlər ya fırıldaqçı, ya da fırıldaqçılar tərəfindən aldadılan adamlar idi. Bu rasional araşdırma əsrində ustaların təcrübələrini pisləmək və ya ictimaiyyəti fərqli analogiyalara əsaslanan elementlərə dair hipotetik fikirləri, əksəriyyəti bir müəllif kimi kimyagər vizyonerlərin xəyalları ilə qarışdırmaqdan çəkindirmək faydasız olacaqdır, keçən əsrin ədalətli şəkildə müşahidə etdiyi, başlanğıcı hiylə, tərəqqi aldadıcılığı, sonu isə yoxsulluq olan prinsipsiz bir sənətə sahib idi.

• Yer kürəsinin yaşıllıq və həyatla necə və hansı proseslərlə büründüyünü, buludların, dumanların və yağışların necə əmələ gəldiyini, bu yer kürəsinin bütün dəyişikliklərinə nəyin səbəb olduğunu və hansı ilahi qanunların səbəb olduğunu bilmək, şübhəsiz ki, saf bir zövqdür. Nizam açıq-aşkar qarışıqlıq içərisində qorunur. Fırtınanın və vulkanın səbəbini araşdırmaq və onların əşyaların təsərrüfatda istifadəsinə işarə etmək — buludlardan şimşək çaxıb onu təcrübələrimizə tabe etmək — olduğu kimi istehsal etmək ülvi bir məşğuliyyətdir. İncəsənət laboratoriyasındakı mikrokosmos və hərəkətləri və İlahi Ağılın onlara verdiyi qanunlara uyğun olaraq dəyişən, şeylərin kainatını təşkil edən görünməz atomları ölçmək və çəkmək. Əsl kimya filosofu xarici dünyanın bütün müxtəlif formalarında yaxşılıq görür. O, sonsuz müdrikliyin rəhbər tutduğu sonsuz qüdrətin əməllərini araşdırarkən, bütün alçaq xurafatlar, bütün məntiqli xurafatlar onun zehnindən yox olur. O, insanı kosmosda bir nöqtəyə sabitlənmiş atomlar arasında bir atom görür və bununla belə ətrafdakı qanunları dərk edərək onları dəyişdirmək; zaman keçdikcə bir növ hökmranlıq və maddi məkanda bir imperiya əldə etmək və sonsuz kiçik miqyasda bir növ yaradıcı enerjinin kölgəsi və ya əksi kimi görünən və ona fərqlilik hüququ verən bir güc tətbiq etmək istəyir. Allahın surətində yaradılmış və ilahi ağılın qığılcımı ilə canlandırılmışdır. Kimyəvi axtarışlar idrakı ucaltsa da, təxəyyülü incitmir və həqiqi hissləri zəiflətmir. Onlar zehnə dəqiqlik vərdişləri bəxş etməklə bərabər, onu faktlara diqqət yetirməyə məcbur etməklə yanaşı, onun bənzətmələrini də genişləndirirlər və əşyaların xırda formaları ilə tanış olsalar da, onların son məqsədi təbiətin böyük və möhtəşəm obyektlərinə malikdirlər. Onlar kristalın əmələ gəlməsini, çınqılın quruluşunu, gil və ya torpağın təbiətini nəzərə alırlar və onlar bizim dağ silsilələrimizin müxtəlifliyinin səbəblərinə, küləklərin görünüşünə, ildırım fırtınalarına, meteoritlərə, zəlzələlərə, vulkanlara və şairə və rəssama ən heyrətamiz obrazlar təqdim edən bütün hadisələrə aiddir. Təbiətimizin ən böyük səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri olan biliyə olan o sönməz susuzluğu yaşadırlar — hər bir kəşf faktların tədqiqi üçün yeni sahə açır, nəzəriyyələrimizin qeyri-kamilliyini bizə göstərir. Ədalətli şəkildə deyilir ki, işığın dairəsi nə qədər böyükdürsə, onu əhatə edən qaranlığın sərhəddi də bir o qədər böyük olar.