Hərbi geyim

Hərbi geyim — xüsusi dövlət qaydaları (fərmanlar, sərəncamlar, qaydalar və s.) ilə müəyyən edilmiş hərbçilərin geyməsi üçün müəyyən bir dövlətin silahlı qüvvələrinin və digər birləşmələrin hərbi qulluqçuları üçün məcburi olan geyimlərdir.

Haaqa Konvensiyalarına uyğun olaraq, hərbi əməliyyatlar və ya silahlı qarşıdurmalar zamanı hərbi forma geyinmək, hərbçilərin bu statusdan irəli gələn bütün xüsusi hüquqları olan qanuni döyüşçü kimi müəyyənləşdirilməsinin vacib şərtidir. Eyni zamanda, silahlı qarşıdurmanın bu və ya digər tərəfinin silahlı qüvvələrinə mənsub olduğunu açıq şəkildə göstərən nişanlar, hərbi formanın məcburi bir elementidir. Bu cür qarşıdurmalarda iştirak edən xalq milisləri də qeyri-bərabər bir forma geyə bilərlər, lakin fərqlənən nişanlara sahib olmalıdırlar.

Hər dövr üçün xarakterik olan hərbi geyimlərin inkişafında ənənə həmişə mühüm rol oynamışdır. Hərbi geyimlərin müasir görünüşü də qədim adət-ənənələrin təsirini göstərir. Zaman keçdikcə müəyyən bir dövrü ifadə edən kostyumun təfərrüatları, orijinal məqsədlərini itirməsinə baxmayaraq, çox vaxt simvolik bəzək şəklində qorunurdu.

Kasta sisteminin olduğu dövlətlərdə döyüşçü kastasının geyimləri də ordu formasında idi. Ümumiyyətlə, əvvəlcə silah gəzdirməyə qadir olan hər bir şəxs döyüşçü idi və hər dəfə geyindiyi paltarda müharibəyə gedirdi; xüsusi hərbi zireh çox ibtidai və müxtəlif idi. Ancaq qoşunlarını düşməndən mümkün qədər uzaq bir məsafədən ayırmaq istəyi, qədim zamanlarda silahlı qüvvələrin müxtəlif rəngli paltarlarla bir rəngli paltar və ya ən azı fərqli nişanlara sahib olmağa çalışmasına səbəb olmuşdur.

Hərbi tarixçilərin fikrincə, hərbi forma ilk dəfə Spartada meydana gəldi, ancaq bu, bütün Spartalıların həyat tərzinin özünəməxsus tənzimlənməsinin nəticəsi idi: yuyunma qaydalarını, naharda yemək cədvəlini və s. tənzimləyən qanunlar bu kimi mühüm hadisəyə toxuna bilməzdi. Spartalılar müharibə üçün ən uyğun olan geyim rənglərini - qırmızıları seçirlər ki, yaralardan axan qan az nəzərə çarpacaq və halsız ürəkləri narahat etməyəcəkdir.

Roma legionlarında müasir formasına bənzər bir şey var: ağ paltarlar, vahid silahlar və zirehlər və dəbilqələrdə legionu legiondan fərqləndirən rəngli lələklər.

Qədim Roma legionerləri standart avadanlıq və geyim geyirdilər. Ancaq hərbi forma anlayışı onların mədəniyyətinin bir hissəsi deyildi və detallı olaraq əhəmiyyətli fərqlər var idi. Hətta dövlət müəssisələrində istehsal olunan zireh kütlələri, istehsal yerlərinə görə fərqlənirdi. Sağ qalan geyim və divar rəsmlərindən fraqmentlər Roma əsgərinin əsas tunikasının qırmızı və ya rəngsiz (ağ rəngli) yun olduğunu bildirmişdir. Böyük generalların ağ örtüklər və lələklər geyindikləri məlumdur. Köhnə legionların xidmət bazasını təşkil edən yüzbaşılar, dəbilqələrində çarpaz sultanlar, müasir medallara uyğun döş naxışları və daşıdıqları uzun heyətlə fərqlənirdilər.

Forma:
1-2-ci əsrlərdə: paenula (başlıq ilə qısa yun tünd örtük).
3-cü əsrdən etibarən: uzun qolları olan tunika, sagum - əvvəllər səhvən klassik bir Roma hərbçisi hesab edilən başlıq olmayan bir paltar.

Orta əsrlərdə ordu vassallardan və onların döyüşçülərindən ibarət olduğundan, müntəzəm bir ordu yox idi. Forma şəklində heç bir vahidliyə dair heç bir sual ola bilməzdi, ancaq hər biri öz ustasının fərqli işarələri ilə seçilirdi. Paltarların kəsilməsi də rütbədən asılı olaraq təxminən eyni idi.

Zəngin baronların və qulluqçularının paltarları, yalnız lüks görünüşü ilə fərqlənirdi. O zaman hərbi forma əslində döyüşə girən hərbi zireh kimi başa düşülürdü. Daha sonra, muzdlu dəstələr göründükdə, rəislərin dəstələri ilə bərabər formada geyinmək istəyi hiss olunur. Geyimlərində üstünlük təşkil edən rənglərdən bu dəstələr bəzən öz adlarını alırdılar.

Orta əsrlərdə xaç təsviri fərqləndirici əlamətlər kimi istifadə olunmağa başladı. Beləliklə, məsələn, 15-ci əsrin əvvəllərindən İngilislər sinələrinə və kürəyinə qırmızı bir xaç, Fransız və İsveçrəli - ağ, Alman imperiyasının əsgərləri - Müqəddəs Andrew və ya Burqundiya çarmıxı tikdilər.

Otuz illik müharibədən sonra (1618-1648) daimi orduların meydana gəlməsi ilə geyimlər meydana gəldi. Forma yaratmaq ideyası heç bir ölkəyə və ya bir şəxsə aid olmayıb, çünki eyni vaxtda bir neçə ölkədə tətbiq edilmişdir. Bu isə açıq-aydın səbəblərə görə baş verdi: ilk baxışdan döyüş zamanı yoldaşını düşməndən ayırmaq, habelə ordunun müəyyən bir dövlətə mənsubiyyətini göstərmək lazım idi. Fransa və onun təsiri altındakı dövlətlər formanın lüks olması ilə fərqlənirdi. Bütün əyalətlərdə ən gözəl formalar varlı və daha az süvariyə məxsus idi. Prussiya və İsveç qoşunları digərlərindən daha təvazökar idilər.

Xaçlar beldə və ya çiyin üzərində geyilən şərflə əvəz olundu. Şərfin rəngini monarx özü seçirdi və buna görə də kral gerbinin rənglərinə uyğun olurdu. Məsələn, Danimarka kralı II Frederikin 1563-cü il fərmanında deyildiyi kimi:

"Kral ordusunun bir hissəsi olan hər kəs, şapka, paltar, qırmızı və sarı rəngdə bir lent və ya şərf taxmalıdır."

Bu rənglər Oldenburg Kral Evinin gerbinin rəngləri idi. 1625-ci ildə, 30 illik müharibəyə girən IV Kristian qızıl rəngli bir mavi və qırmızı-qəhvəyi bir şərf seçdi və baş geyiminə ağ lələk əlavə etdi. Daha sonra padşah yenə bu gün mövcud olan Oldenburg evinin çiçəklərinə qayıtdı.

İsveçdə şərfin rəngi də dəyişdi. 30 illik müharibə zamanı II Gustav Adolfun ordusu üçün mavi, X Çarlz Gustavın hakimiyyəti dövründə mavi və sarı idi, bu günə qədər də belə davam edir. 30 illik müharibə zamanı Alman imperiyasının əsgərlərinin şərfləri qırmızı , fransızlarda ağ, hollandlarda narıncı, saksonlarda isə yaşıl rəngdə idi. İngiltərədə Cromwell narıncı şərf təqdim etdi, kralistlərin ağ şərfləri vardı. Böyük döyüşlər zamanı şərfləri digər fərqləndirici nişanlarla, məsələn, sap dəstələri , şapka və ya dəbilqədəki yaşıl budaqlarla tamamlamaq zəruri hesab olunurdu. Beləliklə, müttəfiq qoşunların əsgərləri bir-birini döyüş meydanında tanıdılar və asanlıqla düşmən koalisiyasının əsgərlərindən fərqləndilər.

Formanın tətbiqi bəzi çətinliklərə səbəb oldu. Əsgərlərin geyimləri maaşlarından tutulurdu. Beləliklə, forma tamamilə onlara aid olurdu və xidmətin sonunda geri alınmırdı. Adətən polkovniklərə - komandir və alay komandirlərinə sahə forması alınıb paylanılırdı. Lakin kral hakimiyyəti gücləndikcə polkovniklərin təsiri zəiflədi. Formanın xarici görünüşü və təfərrüatları, eləcə də onu geyinmə üsulu monarxın əmrləri ilə təsdiq edildi. Tədricən, orduya forma təchizatı mərkəzləşdirilmiş şəkildə həyata keçirilməyə başladı. Hərbi hissə ləğv edildikdə və ya çevrildiyi təqdirdə dövlət formanın dəyərini ödəmiş və digər alaylar arasında bölüşdürmüşdür.

Əvvəlcə hər bir alayın formasına xüsusi bir görünüş verməyə çalışdılar, lakin tez bir zamanda hər bir qoşun növü üçün (sonra da bütün ordu) eyni kəsikli geyimlərin təqdim edilməsinin və yaxalıqların, manşetlərin, cəbhələrin şəklini və rənglərini bir-birindən ayırmaq üçün üstünlük verdiklərinə əmin oldular Lakin, məsələn, qusarlar kimi bəzi hərbi hissələr xüsusi geyimlərini saxladılar.

Fransız inqilabı və ondan sonrakı müharibələr, sonra da orduların davamlı böyüməsi geyimlərin sadələşdirilməsinə və ucuzlaşmasına səbəb oldu.

Yalnız 19-cu əsrin əvvəllərində bütün orduya və ya onun ən əhəmiyyətli hissəsinə, əsasən də piyada dəstələrinə, demək olar ki, eyni formada geyinmək, alayları baş geyimləri və düymələrə həkk olunmuş nişanlarla ayırmaq adəti qurulmuşdu. Bu tendensiyanı 19 əsr boyu izləmək olar, lakin adət-ənənələri qorumaq istəyi itməmişdir. Hər bir dövlət qoşun formasının əsas rənginə sahib idi. Belə ki, Rusiya və İsveçdə - tünd yaşıl; Prussiyada və Almaniyanın əksər əyalətlərində mavi, Avstriyada ağ, Fransa və İtaliyada mavi, Bavariya və Hollandiyada mavi, Böyük Britaniya və Danimarkada mavi rəngdədir.

Formaların kifayət qədər parlaq rəngləri dəyişmədi, ağzı yüklü hamar döymələr isə əhəmiyyətsiz idi. Sonradan odlu silahın effektivliyinin artması bizi formalara tamamilə yeni bir prizmadan baxmağa məcbur etdi. Əsgərlərin yerdəki hərəkətinin düşmənə görünməməsi üçün geyimlər ətraf mənzərənin rənginə uyğun olmalıdır. İlk dəfə xaki forması İngiltərə ordusunda tətbiq edildi (kütləvi şəkildə 1899-1902-ci illər Boer müharibəsi zamanı).

20-ci əsrin əvvəllərində əksər ölkələr hərbi geyimlər üçün demək olar ki, eyni kəsimi seçdilər. Mühafizəçilər və süvari dəstələr bir çox hallarda yenə də lüks və bəzəkli geyimlər geyinirdilər.

Birinci Dünya Müharibəsi dövründə bütün tələbkar ordularda bu tələbi ödəmək üçün geyim formaları tətbiq olundu. Bütün qoşun növlərində eyni rəngdə forma vardı. Deklar kiçik hərflərdən və ya rəqəmlərdən, incə nişanlardan və kənarlardan ibarət idi.

Daim artan dəqiqlik və silah silsiləsi, habelə hava məkanının ustalığı, sərbəst hərəkət etməyi məhdudlaşdırmadan, müxtəlif vəziyyətlərdə maksimum gizlənməni təmin edən hərbi texnikanın meydana gəlməsinə səbəb oldu. İndi artıq tək rəngli və çox rəngli kamuflyajlar var. Adətən bağlı olduğu monoxromatik kamuflyajın ən populyar "rəngi" xaki-dir. Müxtəlif növ meşələrdə, çöllərdə, qarda və s.-də kamuflyaj üçün bir çox rəng sxemi mövcuddur. Əvvəllər heç vaxt hərbi geyimlər indiki kimi mülki geyimlərdən bu qədər fərqlənmirdi.

Hərbi geyim forması — Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin şəxsi heyəti və hərbi litseyin kursantları üçün müəyyən edilmiş, hərbi qulluqçuların hərbi geyim predmetləri, fərqləndirmə nişanları və hərbi ləvazimatlarının komplektidir.

Hərbi geyim forması mərasim, gündəlik, səhra geyim formalarına və xüsusi geyimlərə, onlardan hər biri isə öz növbəsində yay və qış geyimlərinə bölünür.

Mərasim geyim forması xüsusilə təntənəli hallarda, istirahət və bayram günlərində, habelə xidmətdənkənar vaxtda geyinmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Səhra geyim forması döyüş şəraitində, sutkalıq naryadlarda (qərargahlarda, idarələrdə və müəssisələrdə növbətçiliklərdən başqa), təlimlərdə, manevrlərdə, döyüş növbələrində və təlim mərkəzindəki məşğələlərdə geyinmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Gündəlik geyim forması qalan bütün hallarda geyilir.

• xüsusi parad, rəsmi qəbullar üçün xüsusi mərasim, xüsusi xidmət formaları;
• xüsusi texniki;
• xüsusi peşə, xüsusi iş, istiləşdirilmiş xüsusi, xüsusi yay, xüsusi qospital, xüsusi mülki paltarlar.

Xüsusi xidmət geyim formasını yeraltı qurğularda döyüş növbəsi çəkən, komendant xidməti, patrul xidməti, qarovul xidməti, naryadda daxili xidmət çəkmək üçün təyin edilən, sülhməramlı əməliyyatları yerinə yetirən, silahlara nəzarət üzrə nümayəndə heyətini müşayiət edən və digər xidməti fəaliyyətdə olan hərbi qulluqçular geyinirlər.

Xüsusi peşə paltarını xidməti fəaliyyətləri yerinə yetirdikləri ixtisaslara xas olan vəzifələrlə əlaqədar hərbi qulluqçular (xüsusi qoşun bölmələrinin hərbi qulluqçuları, cərrahlar, yaxalayıcı təyyarələrin pilotları və başqaları) geyinirlər.

Xüsusi texniki paltarı xidmətləri silahların və hərbi texnikanın istismarı, onlara qulluq edilməsi və təmiri ilə əlaqədar hərbi qulluqçular (tank, piyadanın döyüş maşınının, desantın döyüş maşınının, zirehli transportyorların, tırtıllı dartıcı zirehli transportyorların və onların bazası əsasında yaradılmış maşınların, özüyeriyən artilleriya və özüyeriyən zenit qurğularının heyətlərinə daxil olan hərbi qulluqçular; təyyarələrə, gəmilərin güc qurğularına qulluq edən hərbi qulluqçular; bilavasitə silahların və hərbi texnikanın təmiri ilə məşğul olan təmir bölmələrinin və hərbi hissələrin hərbi qulluqçuları və başqaları) geyinirlər.

Xüsusi iş paltarını hərbi qulluqçular təsərrüfat, inşaat işlərini yerinə yetirdikdə, müalicə müəssisələrində, yeməkxanalarda (kambuzlarda) işlədikdə, texnika və silahlara qulluq etdikdə, habelə Hərbi Hava Qüvvələri və Hava Hücumundan Müdafiə qoşunlarının uçuş heyəti uçuşları yerinə yetirdikdə, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin gəmi heyəti gəmi səfəri zamanı geyinirlər.

İstiləşdirilmiş xüsusi paltarı (yarımkürklər, gödəkçələr, şalvarlar, xəz əlcəklər, sviterlər, keçə çəkmələr və s.) hərbi qulluqçular qış vaxtı, havanın temperaturu aşağı olan şəraitdə keçirilən məşğələlərdə, təlimlərdə və işlərdə, xüsusilə soyuq iqlimli, havanın temperaturu aşağı olan və güclü küləklər əsən rayonlarda isə hər gün geyinirlər.

Xüsusi yay paltarını (qısaqol gödəkçələr, panamalar, şortlar, səndəllər və s.) hərbi qulluqçular yay vaxtı, havanın temperaturu yuxarı olan şəraitdə keçirilən məşğələlərdə, təlimlərdə, işlərdə və gəmi səfəri zamanı, xüsusilə isti iqlimli, havanın temperaturu yuxarı olan rayonlarda isə hər gün geyinirlər.

Xüsusi qospital paltarını müalicə müəssisələrində müalicə edilən hərbi qulluqçular geyinirlər.

Xüsusi mülki paltarı Silahlı Qüvvələrin ofisiant təyin edilmiş hərbi qulluqçuları və qulluqçuları xidmət vaxtı, eləcə də xidməti zərurətlə bağlı digər hallarda geyinirlər.

Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin zabitləri istər ölkə daxilində, istərsə də xaricdə rəsmi qəbullarda, dövlət və hökumət rəhbərlərinin iştirak etdikləri konsertlərdə, öz toylarında (öz istəyi ilə) və digər hallarda hərbi hissə (gəmi) komandirinin, Müdafiə Nazirliyinin tabeliyində olan müəssisə, xüsusi təyinatlı təhsil müəssisəsi, idarə, təşkilat rəisinin əmri ilə rəsmi qəbullar üçün xüsusi mərasim geyim formasını geyinirlər.

• Üst geyimləri – qış paltosu, demisezon palto, buşlat, plaş, kitel, tujurka, gödəkçələr, kombinezonlar, xalatlar və s.
• Baş geyimləri – papaq, qulaqlı papaq, furajka, şlyapa, pilotka, beret və s.
• Ayaqqabılar – tufli, botinka, uzunboğaz çəkmə və s. digər paltar predmetləri – köynəklər, yun köynəklər, şərflər, əlcəklər və s.

Hərbi qulluqçuların fərqləndirmə nişanları — hərbi geyim formasında rəmzi şərti təsvir olub, müəyyən anlayışı əks etdirir və dövlət mənsubiyyətini, Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrinə, Silahlı Qüvvələrin növünə, qoşun (xidmət) növünə, ixtisasına, hərbi rütbəyə, hərbi qulluqçuların heyətinə və konkret qoşun vahidinə mənsubiyyəti göstərir.

Fərqləndirmə nişanlarına paqonlar, yaxa nişanları, döş və qol nişanları (jetonlar, tikmələr), baş geyimlərindəki nişanlar (kokardalar, emblemlər), paqon və yaxalıqlardakı nişanlar (emblemlər, ulduzlar və s.), kantlar və lampaslar aiddir. Bundan əlavə hərbi geyim formasındakı rəng, biçim, geyimin komplektliyi, düymələr və geyimin başqa detalları kimi digər xarici fərqləndirmə əlamətlərindən də həmin məqsədlərlə istifadə edilir.

Şəxsi silahı və əmlakı gəzdirmək üçün nəzərdə tutulmuş əşyalar dəstidir. Ona bel kəməri, aşırma kəmər, səhra jileti, əşya torbası, qumquma və bel üçün çexollar, səhra çantası, qobur və s. aiddir.

• Kannik P. Hərbi geyimlər: Bütün dünya ölkələri. Poliqon, 2002.
• Hərbi geyimlər: Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri hərbi qulluqçularının hərbi geyim forması və fərqləndirmə nişanları haqqında Əsasnamə. mod.gov.az. 03.08.2020.
• Qoşun forması  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
• Qoruyucu geyimlər  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.

• «Mundir» internet-jurnalı
• Alman və Avstriya qoşunlarının tarixi formaları (1698-1840) (alm.)
• Knopfsammler.de (alm.)
• Bir ordunun anatomiyası (rus.)
• II Dünya müharibəsi forması  (rus.)
• Orta əsrlərin və müasir dövrün başlanğıcındakı Avrasiyanın hərbi işlərinə dair qeydlər Arxivləşdirilib 2012-04-13 at the Wayback Machine
• Dünyanın ordularının geyimləri Arxivləşdirilib 2020-09-18 at the Wayback Machine (rus.)
• Yeni nəsil yüksək texnologiyalı hərbi geyim