Qazaxlar üçün mənbəyə bax

Aşağıdakı səbəbə görə bu səhifəni redaktə etmək hüququnuz yoxdur:

Sizin IP-ünvanınız bütün Vikimedia Fondu vikilərində bloklanmış diapazon daxilindədir.

Blok ‪Hasley‬ tərəfindən tətbiq edilib. Göstərilən səbəb: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected: .

Blokun başlaması: 16:21, 18 dekabr 2022
Blokun bitməsi: 16:21, 18 dekabr 2025

Cari IP-ünvanınız: 62.210.136.28. Bloklanmış diapazon: 62.210.0.0/16. Zəhmət olmasa, yuxarıda göstərilən bütün məlumatları edəcəyiniz müraciətlərə daxil edin.

Səhvən bloklandığınızı düşünürsünüzsə, əlavə məlumat və təlimatları Açıq proksilərə yox qlobal siyasətində tapa bilərsiniz.

Əks halda bloku müzakirə etmək üçün Meta-Wiki-də sorğu göndərin. Siz həmçinin stüardlar VRT sorğu növbəsinə (stewards@wikimedia.org) yuxarıdakı bütün təfərrüatlar daxil olmaqla e-məktub göndərə bilərsiniz.

Siz bu səhifənin məzmununu görə və köçürə bilərsiniz.

{{digər məna}}
{{səhv salma|Kazaklar}}
{{Xalq
|adı             = Qazaxlar
|şəkil         = <!-- please If you want to remove some person, delete him from infobox, but not delete infobox itself  -->
<table border="0" style="margin:auto;">
  <tr>
    <td><small>[[Fayl:Abulkhair khan.jpg|100x140px]]</small></td>
    <td><small>[[Fayl:2000 Stamp of Kazakhstan - Abylai Khan.jpg|100x140px]]</small></td>
    <td><small>[[Fayl:Stamp of Kazakhstan 399.jpg|120x120px]]</small></td>
    <td><small>[[Fayl:Kurmangazy 175.jpg|100x140px]]</small></td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[:en:Abul Khair Khan|Əbülxayır xan]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Abılay xan]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Məhəmbət Ütəmisov]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Kurmanqazı Saqırbayulı]]</small></td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small>[[Fayl:Chokan Valikhanov portrait.jpg|90x105px]]</small></td>
    <td><small>[[Fayl:Altynsarin.jpg|100x105px]]</small></td>
    <td><small>[[Fayl:USSR stamp A.Qunanbayuli 1965 4k.jpg|150x105px]]</small></td>
    <td><small>[[Fayl:Stamp of Kazakhstan kz626.jpg|90x105px]]</small></td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Çokan Vəlixanov]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[İbray Altınsarin]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Abay Kunanbayev]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Şəkərim Kudayberdiyev]]</small></td>
  <tr>
    <td><small>[[Fayl:Mashhur Zhusup.jpg|90x105px]]</small></small></td>
    <td><small>[[Fayl:Baitursynov.jpg|90x105px]]</small></td>
    <td><small>[[Fayl:Saken Sejfullin.jpg|110x110px]]</small></td>
    <td><small>[[File:Комбриг Адильбеков.jpg|110x110px]]</small></td>
    </td>
  <tr>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[:ru:Машхур Жусуп Копеев|Məşhur Josip Kopeyulı]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Əhməd Baytursunov]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[:en:Saken Seifullin|Səken Seyfullin]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Qaliy Adilbekov]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Aydın Aymbetov]]</small></td>
    </td>
   <tr>
  <tr>
        <td><small></small></td>
    <td><small>[[Fayl:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|100x105px]]</small></td>
    <td><small>[[Fayl:Stamp of Kazakhstan 276.jpg|100x105px]]</small></small></td>
    <td><small>[[Fayl:Timur Bekmambetov by Gage Skidmore.jpg|90x105px]]</small></small></td>
    </td>
  <tr>
        <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[:en:Bauyrzhan Momyshuly|Bauirjan Momışulı]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Nursultan Nazarbayev]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Toktar Əbubəkirov]]</small></td>
    <td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Timur Bekmambetov]]</small></td>
    </td>
    </table>
|şəklin izahı    = 
|özünüadlandırma = Қазақтар, Qazaqtar, قزاقتر
|ümumi sayı      = 20 000 000 (2020)<ref name="kjp">{{cite web |url=http://joshuaproject.net/people_groups/12599 |archiveurl=https://archive.today/20160209111305/http://joshuaproject.net/people_groups/12599 |archivedate=2016-02-09 |title=Kazakh |author=Joshua Project. A ministry of Frontier Ventures |date= |work= |publisher=joshuaproject.net |accessdate=2016-02-09 |language=en |url-status=live }}</ref>
|ərazi1          = {{KAZ}}
|sayı1           = 12 500 349
|ref1            = (2015)<ref>{{cite web |url=http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT101215 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160127053213/http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT101215 |archivedate=2016-01-27 |title=Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2015 года |author=Агентство Республики Казахстан по статистике |date=2015-01-01 |work= |publisher=stat.gov.kz |accessdate=2016-02-09 |language=ru |url-status=dead }}</ref>
|ərazi2          = {{CHN}}
|sayı2           = 1 462 588
|ref2            = (2010)<ref>{{cite web |url=http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150924122908/http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls |archivedate=2015-09-24 |title=2-1  全国各民族分年龄、性别的人口 |author=中华人民共和国国家统计局 |date=2010-11-1 |work= |publisher=www.stats.gov.cn |accessdate=2016-02-09 |language=zh |url-status=dead }}</ref>
|ərazi3          = {{UZB}}
|sayı3           = 990 022
|ref3            = (2000)<ref>Этнические меньшинства. — Казахи, стр. 109. // Этнический атлас Узбекистана. Ответственный редактор Алишер Ильхамов. Ташкент: Совместное издание «ИООФС – Узбекистан» и ЛИА «Р. Элинина», 2002, 451 стр. ISBN 9785862800104</ref>
|ərazi4          = {{RUS}}
|sayı4           = 647 732
|ref4            = (2010)<ref name="r2010c1">{{cite web |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160105043245/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |archivedate=2016-01-05 |title=Приложение 5: Национальный состав населения Российской Федерации |author=Федеральная служба государственной статистики |date= |work= |publisher=www.gks.ru |accessdate=2016-02-10 |language=ru }}</ref><ref name="rg2010c1">{{cite web |url=http://www.rg.ru/2011/12/16/stat.html |archiveurl=https://archive.today/20160210080210/http://www.rg.ru/2011/12/16/stat.html |archivedate=2016-02-10 |title=Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года |author=Федеральная служба государственной статистики |date=2011-12-22 |work= |publisher="Российская газета" – Федеральный выпуск №5660 (284) |accessdate=2016-02-10 |language=ru |url-status=live }}</ref>
|ərazi5          = {{MNG}}
|sayı5           = 101 526
|ref5            = (2010)<ref>{{cite web |url=http://toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130118130302/http://toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf |archivedate=2013-01-18 |title=Хүн ам, орон сууцны 2010 оны толлого тооллогын үр дүн |author=Улсын бүртгэл, статистикийн ерөнхий газар |date= |work=Монгол Улсын хүн ам, орон сууцны 2010 оны тооллого |publisher=www.toollogo2010.mn |accessdate=2016-02-09 |language=mn }}</ref>
|ərazi6          = {{TKM}}
|sayı6           = 86 987
|ref6            = (1995)<ref>{{cite web |url=http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html |archiveurl=https://archive.today/20120709093436/http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html |archivedate=2012-07-09 |title=Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году |author=Государственный комитет Туркменистана по статистике |date=1995-01-10 |work= |publisher=asgabat.net |accessdate=2016-02-10 |language=ru |url-status=dead }}</ref>
|ərazi7          = {{KGZ}}
|sayı7           = 34 122
|ref7            = (2015)<ref>{{cite web |url=http://www.stat.kg/media/statisticsoperational/8095e2a8-5228-4645-90e5-4ee025605225.xls |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151113160740/http://www.stat.kg/media/statisticsoperational/8095e2a8-5228-4645-90e5-4ee025605225.xls |archivedate=2015-11-13 |title=Численность населения Кыргызской Республики по национальностям 2009–2015 гг. |author=Национальный статистический комитет Кыргызской Республики |date=2015-01-01 |work= |publisher=www.stat.kg |accessdate=2016-02-09 |language=ru |url-status=dead }}</ref>
|ərazi8          = {{TUR}}
|sayı8           = 10 000
|ref8            = (2009)<ref>{{cite web |url=http://www.inform.kz/rus/article/2207298 |archiveurl=https://archive.today/20121209054851/http://www.inform.kz/rus/article/2207298 |archivedate=2012-12-09 |title=Казахское общество Турции готово стать объединительным мостом в крепнущей дружбе двух братских народов — лидер общины Камиль Джезер |author=Рахимбеков Арнур |date=2009-10-26 |work= |publisher=www.inform.kz |accessdate=2016-02-09 |language=ru |url-status=live }}{{oq|ru|'''- Господин Джезер, какое количество казахов сегодня проживает в Турции? И какова  история их переселения?''' <br/>- Наша встреча проходит в районе Зейтынбурну. Этот район считается местом компактного проживания этнических казахов, которые начали пребывать в Стамбул в тридцатые годы прошлого столетия. По нашим оценкам, сегодня в Турции проживает более десяти тысяч казахов, из них в Стамбуле - порядка двухсот семей.}}</ref>
|ərazi9          = {{UKR}}
|sayı9           = 5 526
|ref9            = (2001)<ref>{{cite web |url=http://pop-stat.mashke.org/ukraine-ethnic2001.htm |archiveurl=https://archive.today/20120526041153/http://pop-stat.mashke.org/ukraine-ethnic2001.htm |archivedate=2012-05-26 |title=Ethnic composition: 2001 census (data for regions) |author=State Statistics Committee of Ukraine |date=2001-12-05 |work= |publisher=pop-stat.mashke.org |accessdate=2016-02-10 |language=en |url-status=live }}</ref>
|ərazi10          = {{IRN}}
|sayı10           = 5 000
|ref10            = (2010)<ref>{{cite web |url=http://rus.azattyq.org/content/kazakhs_in_iran/1874963.html |archiveurl=https://archive.today/20120713020208/http://rus.azattyq.org/content/kazakhs_in_iran/1874963.html |archivedate=2012-07-13 |title=В Иране вновь пытаются открыть Казахский культурный центр |author=Есенгуль Капкызы |date=2009-11-12 |work= |publisher=Радио Азаттык |accessdate=2016-02-09 |language=ru |url-status=live }}{{oq|en|Сегодня пять тысяч казахов компактно живут в таких городах области, как Горган, Бендер Тюркпен и Гумбет. Кварталы, где они живут, называются Казахской махаллей.}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.inform.kz/rus/article/2250506 |archiveurl=https://archive.today/20120802122327/http://www.inform.kz/rus/article/2250506 |archivedate=2012-08-02 |title=«Казахи доказали, что являются неотъемлемой частью иранского общества и могут служить одним из мостов, связующих две страны» – представитель диаспоры Тойжан Бабык |author=Арнур Мухаметкарим |date=2010-11-12 |work= |publisher=www.inform.kz |accessdate=2016-02-09 |language=ru |url-status=live }}{{oq|en|А что касается казахов Ирана, следует сказать, что и он  для нас стал родиной, его народ   в трудные годы приютил на своей земле наших предков. И нынешнее поколение, считая себя частью иранского народа, стремится внести свою лепту в развитие этой страны. Но, учитывая то, что нас, казахов, в Иране не более 5000 человек, встает вопрос сохранения своей культуры, языка и обычаев, без чего трудно представить будущее наших детей, как части казахской нации.}}</ref>
|ərazi11         = {{CZE}}
|sayı11          = 4 551
|ref11           = (2014)<ref>{{cite web |url=https://www.czso.cz/documents/11292/38567852/c01R07_2014.pdf/df85a11f-d901-4abe-afaf-29eb23b6c0d9?version=1.0 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210831093722/https://www.czso.cz/documents/11292/38567852/c01R07_2014.pdf/df85a11f-d901-4abe-afaf-29eb23b6c0d9?version=1.0 |archivedate=2021-08-31 |title=R07 Foreigners holding residence permits over 12 months by citizenship; 2008 - 2014 (as at 31 December) |author=Czech Statistical Office |date= |work= |publisher=www.czso.cz |accessdate=2016-02-10 |language= |url-status=unfit }}</ref>
|ərazi12         = {{BLR}}
|sayı12          = 1 355
|ref12           = (2009)<ref name="bel09rar">{{cite web |url=http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf |archiveurl=https://www.webcitation.org/65BNNIkIs?url=http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf |archivedate=2012-02-03 |title=Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. Населения по национальности по родному языку |author=Национальный статистический комитет Республики Беларусь |date= |work= |publisher=belstat.gov.by |accessdate=2016-01-16 |language=ru |url-status=live }}</ref>
|ərazi13         = {{ITA}}
|sayı13          = 1 300
|ref13           = (2015)<ref name="ijp">{{cite web |url=http://joshuaproject.net/countries/IT |archiveurl=https://archive.today/20160209202754/http://joshuaproject.net/countries/IT |archivedate=2016-02-09 |title=Country: Italy |author=Joshua Project. A ministry of Frontier Ventures |date= |work= |publisher=joshuaproject.net |accessdate=2016-02-09 |language=en |url-status=live }}</ref>
|ərazi14         = {{DEU}}
|sayı14          = 1 000
|ref14           = <ref>{{cite web |url=http://www.botschaft-kaz.de/de/index.php?option=com_content&view=article&id=24&Itemid=35/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170122192847/http://www.botschaft-kaz.de/de/index.php?option=com_content&view=article&id=24&Itemid=35%2F |archivedate=2017-01-22 |title=Kasachische Diaspora in Deutschland |author=Botschaft der Republik Kasachstan in der Bundesrepublik Deutschland |date= |work= |publisher=www.botschaft-kaz.de |accessdate=2016-02-06 |language=de |url-status=dead }}{{oq|de|Die Gesamtzahl der kasachischen Diaspora in Deutschland - als solche werden Kasachen betrachtet, die als Auswanderer vorwiegend aus der Türkei 50-60 Jahre des vorigen Jahrhunderts gekommen sind – beträgt etwas mehr als 1000 Menschen, davon in Köln – 500, in München – 380, in Berlin – 110, in Hamburg – 34, in Mainz – 11, in Frankfurt am Main – 7, in Heidelberg – 7.}}</ref>
|ərazi15         = {{ESP}}
|sayı15          = 1 000
|ref15           = (2015)<ref name="isjp">{{cite web |url=http://joshuaproject.net/countries/SP |archiveurl=https://archive.today/20160209203231/http://joshuaproject.net/countries/SP |archivedate=2016-02-09 |title=Country: Spain |author=Joshua Project. A ministry of Frontier Ventures |date= |work= |publisher=joshuaproject.net |accessdate=2016-02-09 |language=en |url-status=live }}</ref>
|ərazi16         = {{TJK}}
|sayı16          = 595
|ref16           = (2010)<ref>Тақсимоти аҳолии Ҷумҳурӣ аз рӯи ҷинсият, миллатҳо ва забони модарӣ, саҳ. 12. // Барӯйхатгирии аҳолӣ ва фонди манзили Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2010. Ҳайати миллӣ, донистани забонҳо ва шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҷилди III. Ҳайати таҳририя: Муҳаммадиева Б.З. – Раиси ҳайати таҳририя, Шокиров Ш.Ш., Асоев А.Р., Норов К.Д., Бойматов К.Ф., Гукасова Т.П., Абдуллоев М.А., Жданова Л.В. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Душанбе, 2012, 536 саҳ.</ref>
|ərazi17         = {{POL}}
|sayı17          = 80
|ref17           = (2002)<ref>{{cite web |url=http://pop-stat.mashke.org/poland-ethnic2002.htm |archiveurl=https://archive.today/20120713081923/http://pop-stat.mashke.org/poland-ethnic2002.htm |archivedate=2012-07-13 |title=Ethnic composition: 2002 census |author=Central Statistical Office of Poland |date= |work= |publisher=pop-stat.mashke.org |accessdate=2016-02-10 |language=en |url-status=live }}</ref>
|ərazi18         = {{FIN}}
|sayı18          = 64
|ref18           = (2011)<ref name="Kazakh">Statistics Finland: [http://pxweb2.stat.fi/temp/030_vaerak_tau_102_en201299171637.xls Kazakh]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
|dili            = [[Qazax dili]]
|dini            = [[Sünni]] [[İslam]]
|irqi            =Monqoloid və Avropoid 
|daxildir        =Türk xalqları 
|əhatə edir      = 
|mənşəyi         = [[Türk xalqları]]
|qohum xalqlar   =Türklər(Qıpçaqlar daha yaxın) 
|qeyd            = 
|Ölkə=Qazaxıstan}}
'''Qazaxlar''' – [[Qazaxıstan Respublikası]]nın yerli əhalisi. Dilləri [[qazax dili]]dir, türk xalqların Altay ailəsinə daxildirlər.

Qazaxlara daha yaxın millət [[qaraqalpaqlar]]dırlar. Qazaxların əcdadları [[türklər]], [[hunlar]], [[sakilər]], [[usunlar]], [[qıpçaqlar]]dır .

== Mənşəyi və tarixi ==
Qazax ekspertləri belə qənaətə gəliblər ki, həm autosomal markerlərin, həm də Y-xromosom polimorfizmi məlumatlarının etnogenomik təhlili əsasında qazax etnik qrupunun formalaşması XIII-XV əsrlər dövrünə (Qızıl Orda dövrü) təsadüf edir.
=== Erkən tarixi ===
Qədim dövrlərdən indiki [[Qazaxıstan]] ərazisinin etnik mənzərəsi müxtəlif olub, burada müxtəlif etnik mənşəli tayfalar və xalqlar məskunlaşıb və bu, sonradan müasir qazaxların etnogenezində öz izlərini qoyub.

Orta Asiyanın şimal çöl qurşağında dünya sivilizasiyasının ən erkən formalarından biri - çoban [[Köçərilik|köçəriliyi]] tarixən inkişaf etmişdir.

Orta Asiya regionunda neolit dövrünün mühüm nailiyyəti atın əhliləşdirilməsi idi.<ref>{{cite web |title=Новое открытие: лошадей приручили предки казахов |url=http://news.bbc.co.uk/hi/russian/sci/tech/newsid_7927000/7927778.stm |archive-url=https://web.archive.org/web/20201101210512/http://news.bbc.co.uk/hi/russian/sci/tech/newsid_7927000/7927778.stm |archive-date=2020-11-01}} // [[Би-би-си]]</ref>

Tunc dövrü eramızdan əvvəl XII—XVIII əsrlərə aid olan [[Andronov mədəniyyəti]] abidələri ilə təmsil olunur.<ref>''Кузьмина Е. Е.'' Древнейшие скотоводы от Урала до Тянь-Шаня. — [[Бишкек|Фрунзе]], 1986.</ref>


Qazaxıstanın indiki ərazisində məskunlaşan tayfalar haqda yazılı sübutları eramızdan əvvəl 1-ci minilliyin ortalarında meydana çıxdı.

Herodot “Tarix” əsərində [[Saklar|sakları]] (e.ə. VII-III əsrlər) təsvir edir və onların Əhəməni İranı ilə qonşuluğundan, eləcə də onların fars işğalçıları, padşahlar [[II Kir]] və [[I Dara]] ilə mübarizəsindən bəhs edir. 

Cənubi Sakların - [[massagetlər]]in kraliçası, Aral dənizi bölgəsində dolaşan [[Tomris|Tomiris]], eramızdan əvvəl 530-cu ildə Kiri edam etdi.

Eramızdan əvvəl II əsrdə Qazaxıstan ərazisində əsas rolu tayfa ittifaqları - [[Usunlar|Usun]] və Kanqyu oynamışdır.

Eramızdan əvvəl II əsrdə, təqribən eramızdan əvvəl 160-cı ildə<ref name="ReferenceD">{{книга |автор=[[Зепп, Татьяна Владимировна|Зепп Т. В.]] |заглавие=Пособие для подготовки к единому национальному тестированию (ЕНТ) по истории Казахстана |ответственный =Омирбекова М., Касымхан Ж., Шаяхмет Г. |место=[[Алматы]] |издательство=«Зият Пресс» |год=2006 |страницы=18 |страниц=196 |серия= |isbn=5-7667-7905-4 |тираж=2000}}</ref> Hind-İran<ref name="Pulleyblank">''Edwin G. Pulleyblank'' (1966). Chinese and Indo-Europeans. University of British Columbia, Department of Asian Studies.</ref><ref name="Mallory">''[[Мэллори, Джеймс Патрик|Mallory J. P.]]'' (1989). In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth. Thames and Hudson. ISBN 0-500-05052-X</ref><ref name="Cambridge">''Michael Loewe, Edward L. Shaughnessy'' (1999). The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 BC. Cambridge University Press. ISBN 0-521-47030-7</ref><ref name="Mair">''Victor H. Mair'' (2013). The Shorter Columbia Anthology of Traditional Chinese Literature. Columbia University Press. ISBN 0-231-50562-0.</ref><ref name="sinor">''Denis Sinor'' (1997). Aspects of Altaic Civilization III. Psychology Press. ISBN 0-7007-0380-2</ref><ref name="Zhang Qian">{{cite web |url=http://britannica.com/EBchecked/topic/105520/Zhang-Qian |title=Zhang Qian |date= |website=[[Encyclopædia Britannica Online]] |publisher=[[Encyclopædia Britannica]] |access-date=2015-02-13 |archive-date=2015-05-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150527215406/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/105520/Zhang-Qian |deadlink=no }}</ref> və ya türk əsilli<ref name=ReferenceD/><ref name=autogenerated3>''Зуев Ю. А.'' К этнической истории усуней.</ref><ref name=autogenerated2>''Зуев Ю. А.'' Ранние тюрки: очерки истории и идеологии.</ref><ref name="ReferenceA">''Сосанов Кошали.'' История Казахстана. Справочное пособие. — Алматы: Ол-Жас Баспасы, 2007. — 112 с. — ISBN 9965-651-56-6</ref><ref name="ReferenceC">{{книга|заглавие =Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана |ответственный=Локотинова О. С., Гребенюк Ю. П |место=Алматы |издательство=Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования |год=2007 |страницы=12 |страниц=70}}</ref><ref>25 P. Pelliot. A propos des Comans. Journal Asiatique, апрель — июнь, 1920, стр. 138.</ref><ref name=autogenerated4>20 Н. А. Аристов. Указ. соч., стр. 17</ref><ref>P.Pelliot и L.Ηambis ''Histoire де compagnes де Gengizkhan'' (П. Пелльо и Л. Хамбис, ''История походов Чингизхана''). Том. 1, [[Лейден]], 1951, стр. 72.</ref>  usun tayfası müasir Şərqi Türküstan ərazisinin şimalından, [[Yeddisu|Semireçyadakı]] saka-tiqrahauda torpaqlarına köçmüşdür.

Təxminən eyni dövrdə aşağı və orta Sırdərya bölgəsində [[Kanqyuy dövləti]] yarandı.

Güman edilir ki, bu tayfalar qazaxların etnogenezində öz izlərini qoya bilərdilər, çünki [[Ulu jüz]]də oxşar adlarla - [[qanqlılar]] və Sarı-uysin tayfaları var.

Bundan əlavə, ulu jüzlərin əsas tayfaları - Alban, Dulat, Suan, Şapıraştı, Ystı və Oşaktı ümumilikdə uysunlar adlanır, yəni uysun tayfalarıdır.

Eramızdan əvvəl II-I əsrlərdə [[hunlar]] Çinin şimalındakı çöllərdən müasir Qazaxıstan ərazisinə doğru irəlilədilər (Hunların mənşəyi ilə bağlı elmdə ümumi qəbul edilmiş fikir yoxdur; monqol, iran, türk və başqa fərziyyələr irəli sürülür).

Çin tarixçisi [[Sıma Syan|Sıma Syanın]] (135-67) hekayəsinə görə, Orta Asiyada ümumi vəziyyətdə köklü dəyişiklik “[[döyüşən çarlıqlar dövrü|döyüşən çarlıqlar dövründə]]”, yəni eramızdan əvvəl 403-221-ci illərdə baş verdi.

Bu dəyişikliklər Orta Asiyada xunnular və ya hunların tayfa birliyi tərəfindən yaradılmış ilk köçəri imperiyanın yaranması ilə bağlıdır.

Yazılı mənbələrdə xunnular haqqında ilk qeyd e.ə 822-ci ilə, xunnuların Çinə qarşı yürüş etdiyi vaxta təsadüf edir.

Təxminən eramızdan əvvəl 51-ci ildə imperiya iki hissəyə parçalandı: şərq xunnular Çin imperatorunun aliliyini tanıdı, qərbi xunnular isə müstəqilliyini qoruyub saxlasa da, Mərkəzi Asiyaya sıxışdırıldılar.
376-cı ildə Qərb mənbələrində hunlar kimi xatırlanan xalq [[Roma imperiyası]]nın sərhədlərində idi.

Əvvəlki dövrlərdə Çin mənbələrində qeyd olunan hunların [[Orta Asiya]] xalqlarından olan xunnu xalqından gəlməsi ilə bağlı fərziyyə əksər alimlər tərəfindən qəbul edilir.<ref>''Гавритухин И. О.'' Гунны // БРЭ. Т. 8. М., 2007. — С. 160.</ref>

“Hunlar” şəklində olan ad 1926-cı ildə tarixçi K.A. İnostrantsev tərəfindən Avropa hunlarını Asiya xunnularından fərqləndirmək üçün elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir.<ref>''Иностранцев К. А.'' Хунну и Гунны, (разбор теорий о происхождении народа Хунну китайских летописей, о происхождении европейских Гуннов и о взаимных отношениях этих двух народов). — {{Л.}}: Издания Ленинградского ин-та живых восточных языков им. А. С. Енукидзе, 1926. — 152+4 с.</ref>

=== Orta əsrlər ===
Hun imperiyasının süqutundan sonra türklər Avrasiya çöllərinin tarixi arenasına çıxdılar və VI əsrin ortalarında bəşər tarixində [[Qara dəniz]]dən [[Sarı dəniz]]ə qədər uzanan Asiyada [[Ən böyük imperiyaların siyahısı|ən böyük qədim dövlətlər]]dən<ref>Rein Taagepera «Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D.», Social Science History Vol. 3, 115—138 (1979).</ref><ref>Jonathan M. Adams, Thomas D. Hall and Peter Turchin (2006). «East-West Orientation of Historical Empires». Journal of World-Systems Research (University of Connecticut). 12 (no. 2): 219—229.</ref> birini yaratdılar.

[[Altay dağları|Altaydan]] gələn türklər öz əcdadlarını hunlardan götürürdülər.

Çin salnaməçilərinin yazdığına görə, türklər “[[Xalqların böyük köçü|xalqların böyük köçü]]” zamanı Altayda məskunlaşan Qərbi xunnuların bilavasitə törəmələri idilər.

Çin mənbələri buna sübut kimi xunnu və türklərin adət və ənənələrin, ictimai-siyasi quruluşunu  ortaqlığını göstərmişlər.

Türklərin yüksəlişi hökmdar [[Bumın xaqan]]ın 534-cü ildə hakimiyyətə gəlməsi ilə başladı. 

552-ci ilin yazında türklər əvvəllər vassalı olduqları [[Jujan xaqanlığı]]nı çinlilərlə ittifaqda sarsıdıcı məğlubiyyətə uğratdılar.

[[Türk xaqanlığı]] belə yarandı.

603-cü ildə Türk xaqanlığı [[Qərbi Göytürk xaqanlığı|Qərbi Türk xaqanlığına]] və [[Şərqi Göytürk xaqanlığı|Şərqi Türk xaqanlığına]] parçalandı.

Qərbi Türk xaqanlığının tərkibinə müasir [[Qazaxıstan]] ərazisi ilə yanaşı, [[Orta Asiya]], [[Şimali Qafqaz]], [[Krım]], Ural və [[Volqaboyu]] da daxil idi.

Kaqanlığın etnosiyasi özəyi beş [[Nuşibilər|nuşibi]] tayfasından və beş [[Tulu (boy)|tulu]] tayfasından ibarət “on tayfa” (on oxlu türklər) oldu.

Tulu etnonimi “Dulatlar” formasında sonralar qazaxların tayfa quruluşunda məlum olmuşdur.{{sfn|Аманжолов|1959|с=13}}.

Türgiş xaqanlığının mövcudluğu dövrü çinlilərlə davamlı müharibələr, eləcə də ərəblərin Orta Asiyaya genişlənməsinin başlanğıcı ilə xarakterizə olunur.

Ərəblərin buraya nüfuz etməsi ilə [[İslamlaşdırma|İslam]] dini tədricən Orta Asiya regionunda məskunlaşmış əkinçiliklə məşğul olan əhali arasında yayıldı.

Türklərin maddi mədəniyyətində böyük dəyişikliklər baş verdi.

Qədim türk yazısı ərəb yazısı ilə əvəz olundu, bir çox ərəb sözləri lüğətə daxil oldu, [[Hicri təqvim|İslam təqvimi]] qəbul edildi, məişətdə dini bayramlar meydana çıxdı, dəfn müsəlman ayinlərinə uyğun olaraq həyata keçirildi.

[[Türgiş xaqanlığı|Türgiş xaqanlığının]] süqutundan sonra bir neçə dövlət yarandı: [[Oğuz Yabqu dövləti|Oğuz dövləti]], [[Qarluq xaqanlığı]] və [[Kimək xaqanlığı]]. 

VIII əsrin ortalarında türgiş mirası uğrunda qarluqlarla oğuzlar arasında müharibə baş verdi. 

Oğuzlar bu mübarizədə uduzaraq Sırdəryaya getdilər və burada Oğuz dövlətini yaratdılar, qarluqlar isə Yeddisuda qalaraq erkən feodal dövlətini - Qarluq xaqanlığını yaratdılar. 

Sırdərya vadisi, Aral dənizi və Şimali Xəzəryanı oğuz tayfaları qazaxların etnik tarixində nəzərəçarpacaq iz qoyublar.

Qarluqlar, türklərə qarşı “müqəddəs müharibə” elan edən ərəblər və [[Samanilər dövləti|Samanilərlə]] davamlı müharibələr aparırdılar. 

940-cı ildə Balasağundakı sonuncu qarluk xaqanının [[Satıq Buğra xan]] tərəfindən devrilməsindən sonra Yedisuda yeni bir sülalə - [[Qaraxanilər sülaləsi|Qaraxanilər]] hakimiyyətə gəldi. 932-ci ildə Satıq Buğra xan islamı qəbul etdi və Əbdül-Kərim adlandırdı. 

[[Qaraxanilər dövləti]] İslamı dövlət dini kimi qəbul edən ilk türk dövləti oldu.

11-ci əsrin əvvəllərində [[Kumanlar|polovtsılar]] Volqa bölgəsindən [[peçeneqlər]]i və torkları sıxışdıraraq Qara dəniz çöllərinə doğru irəlilədilər. 

Sonra polovtsılar [[Dnepr çayı|Dnepr]]dən keçərək Dunayın aşağı axarlarına çatdılar və beləliklə, [[Dunay]]dan [[İrtış]]a qədər [[Avrasiya çölləri|Böyük Çölün]] ağaları oldular, o vaxtdan şərq mənbələrində ''[[Dəşt-i Qıpçaq]]'', rus mənbələrində ''Polovtsı düzü'' adlandırılmağa başladı.

Təxminən əsr yarım ərzində (XI əsrin sonu - XIII əsrin ortaları) qıpçaqlarla rus knyazlıqları arasında bir sıra hərbi toqquşmalar (Rusiya-Polovtsı müharibələri) baş verir. 

Qıpçaqlar Cənubi Rusiyaya davamlı hücumlar həyata keçirirlər: torpaqları viran qoyur, mal-qara oğurlayır, mal-mülk götürür, çoxlu əsir aparırdılar. 

Onlar Rusiya sərhədlərində ilk dəfə 1055-ci ilə peyda olurlar.

Rus torpaqlarına ilk hücum 1061-ci ildə oldu.<ref>''Толочко П. П.'' Кочевые народы степей и Киевская Русь. — СПб.: [[Алетейя (издательство)|Алетейя]], 2003. — С. 89—129.</ref><ref>''Каргалов В.'' Русь и кочевники. — М.: [[Вече (издательство)|Вече]], 2004. — С. 43—46.</ref>.


[[Batı xan]]ın 1236-1242-ci illər [[Avropanın monqollar tərəfindən istilası|Avropa yürüşündən]] sonra [[kumanlar|polovtsılar]] müstəqil siyasi birlik kimi mövcud olmağı dayandırdılar, lakin Qızıl Ordanın türk əhalisinin əsas hissəsini təşkil edərək qazaxların formalaşmasına töhfə vermişlər.<ref>Собственно монголов в войсках Джучидов было всего 4 тыс. чел. согласно завещанию Чингисхана.</ref>

1218-ci ildə Çingiz xanın oğlu [[Cuçi xan]]ın başçılığı ilə monqol tayfalarının — [[Konqratlar|konqırat]], [[Naymanlar|nayman]], [[Merkitlər|merkit]] və [[Kereitlər|kereitlər]]in, Çölə və oradan da [[Mavəraünnəhr|Mavəraünnəhrə]] hücumu başladı. 

Qıpçaqlar əvvəlcə Cuçi qoşunlarına müqavimət göstərdilər, lakin sonra bəziləri könüllü, bəziləri isə məğlubiyyətdən sonra onlara qoşuldular. 

Yerli qıpçaq zadəganları onların xidmətinə daxil oldu və adi köçərilər 1237-ci ildə [[Batı xan]]ın başçılığı ilə [[Şərqi Avropa|Şərqi Avropanı]] fəth etmək üçün yürüş edən ordunun əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdilər.<ref>''Тихвинский С. Л.'' Татаро-монголы в Азии и Европе. — М., 1977.</ref>

Türk çölləri Çingiz xanın oğullarının başçılıq etdiyi üç ulusun tərkibinə daxil oldu.

Çingiz xanın nəvəsi Batı Volqanın aşağı axarında yeni [[Qızıl Orda]] monqol dövlətini qurdu. 

Azsaylı elita çox tez Törə adlı tayfa birliyinə daxil olaraq yerli türk əhalisi arasında assimilyasiyaya uğradı.

Ordalıların əsas hissəsini türk tayfaları, əsasən qıpçaqlar, həmçinin qanqlılar və bir çox başqaları təşkil edirdi. 

[[Papa]]nın səfiri [[Villem Rubruk|Qilom de Rubruk]], ümumiləşdirərək, onların hamısını [[Tatarlar|tatar]] adlandırdı.

Maraqlıdır ki, 1253-cü ildə<ref>{{cite web |url=http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/rubruk.htm |title=Путешествие Рубрука. Электронная библиотека исторического факультета МГУ |access-date=2010-07-13 |archive-date=2021-08-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210813051642/http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/rubruk.htm |deadlink=no }}</ref> Rubrukun təsvir etdiyi Orda adətlərinin çoxu hələ də müasir qazaxlarda mövcuddur. 

Köçəri həyat normaları Çingiz xanın [[Yasa]] — yeni şəraitə uyğunlaşdırılmış adət hüququ toplusu ilə tənzimlənməyə başlandı.

Sonradan "Yasa" normaları müəyyən dərəcədə Qazax qanunlar məcəlləsinin ({{lang-kk|Жеті Жарғы}}) (Yeddi Kodeks) yaradılmasında istifadə edilmişdir.

[[Özbək xan]] (1313-1341) və oğlu [[Canıbəy xan]] (1342-1357) hakimiyyəti dövründə Qızıl Orda çiçəklənmə dövrünə çatdı.

1320-ci illərin əvvəllərində Özbək xan İslamı dövlət dini elan etdi.

14-cü əsrin altmışıncı illərindən, Böyük Qarışıqlıqlar dövründən bəri Qızıl Ordanın həyatında mühüm siyasi dəyişikliklər baş verdi.

Dövlətin tədricən süqutu başlandı.

Xan Kiçi-Məhəmmədin ölümündən sonra (1459) Qızıl Orda vahid dövlət kimi mövcudluğunu dayandırdı.

== Demoqrafiya ==
[[Fayl:Kazpoststamp.jpg|thumb|250px|Qazaxların milli geyimləri göstərilmiş poçt markası]]

== Xarici keçidlər ==
*[http://demoscope.ru/weekly/2010/0413/gazeta020.php demoscope.ru]
*"Агентство Политических Новостей" Казахстана: [http://www.apn.kz/publications/article245.htm кризис программы репатриации?] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120119053337/http://www.apn.kz/publications/article245.htm |date=2012-01-19 }}
*Electronic Goverment of The Peublic of Kazakhstan: [http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/migration/diaspora/article/822&lang=en Information on Kazakh diaspora]
* [http://www.history.kz/index.php Qazaxıstanın tarixi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090220114619/http://www.history.kz/index.php |date=2009-02-20 }}
* [http://alimuly.kz/ Qazaxlar] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100702080732/http://alimuly.kz/ |date=2010-07-02 }}
* [http://www.ide.go.jp/English/Publish/Mes/pdf/51_cap1_2.pdf State Committee of Kazakhstan on Statistics : census of 1999] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080307133141/http://www.ide.go.jp/English/Publish/Mes/pdf/51_cap1_2.pdf |date=2008-03-07 }}
* [http://yqyq.net/27149-Kazahskaya_diaspora_i_irredenta_istoriya_i_sovremennost.html Kazakh diaspora and irredenta: history and modernity]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}

== Xarici keçidlər ==
{{Xarici keçidlər}}

== Həmçinin bax ==
{{etnos-qaralama}}

{{Türkdilli xalqlar}}

[[Kateqoriya:Qazaxlar| ]]
[[Kateqoriya:Çində yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Türk xalqları]]
[[Kateqoriya:Rusiyada yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:İranda yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Özbəkistanda yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Qazaxıstanda yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Qırğızıstanda yaşayan etnik qruplar]]

Bu səhifədə istifadə edilmiş şablonlar:

Şablon:Ambox (redaktə)
Şablon:Asbox (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Şablon:BLR (redaktə)
Şablon:Bayraq (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Şablon:Bayraq/icon (redaktə)
Şablon:CHN (redaktə)
Şablon:CZE (redaktə)
Şablon:Cat handler (redaktə)
Şablon:Cite book (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Şablon:Cite web (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Şablon:DEU (redaktə)
Şablon:De (redaktə)
Şablon:Dead link (redaktə)
Şablon:Digər məna (redaktə)
Şablon:Digər mənalar (redaktə)
Şablon:Dil-kk (redaktə)
Şablon:Dil1 (redaktə)
Şablon:Dili (redaktə)
Şablon:Dəqiqləşdirilməmiş (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Şablon:ESP (redaktə)
Şablon:En (redaktə)
Şablon:Etnik qrup-qaralama (redaktə)
Şablon:Etnos-qaralama (redaktə)
Şablon:FIN (redaktə)
Şablon:Fix (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Almaniya (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Belarus (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Finlandiya (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Monqolustan (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Polşa (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Qazaxıstan (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Qırğızıstan (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Rusiya (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Tacikistan (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Türkiyə (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Türkmənistan (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Ukrayna (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Çexiya (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Çin (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Çin Xalq Respublikası (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/Özbəkistan (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/İran (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/İspaniya (redaktə)
Şablon:Flaqifikasiya/İtaliya (redaktə)
Şablon:Hider (redaktə)
Şablon:IRN (redaktə)
Şablon:ITA (redaktə)
Şablon:If empty (redaktə)
Şablon:KAZ (redaktə)
Şablon:KGZ (redaktə)
Şablon:Kateqoriya yalnız məqalələrdə (mənbə koduna bax) (təcrübəli redaktor mühafizəsi)
Şablon:Kitab3 (redaktə)
Şablon:Lang-kk (redaktə)
Şablon:MNG (redaktə)
Şablon:Navbox (redaktə)
Şablon:Naviqasiya cədvəli (redaktə)
Şablon:Nobr (redaktə)
Şablon:Nowrap (redaktə)
Şablon:Oq (redaktə)
Şablon:POL (redaktə)
Şablon:RUS (redaktə)
Şablon:Ref-info (redaktə)
Şablon:Ref-lang (redaktə)
Şablon:Ref-ru (redaktə)
Şablon:Ru (redaktə)
Şablon:Rəqəmsiz (redaktə)
Şablon:Sfn (redaktə)
Şablon:Sp (redaktə)
Şablon:Stub-meta (redaktə)
Şablon:Səhv salma (redaktə)
Şablon:TJK (redaktə)
Şablon:TKM (redaktə)
Şablon:TUR (redaktə)
Şablon:Tnavbar-view (redaktə)
Şablon:Türk xalqları (redaktə)
Şablon:Türkdilli xalqlar (redaktə)
Şablon:UKR (redaktə)
Şablon:UZB (redaktə)
Şablon:Veb-arxiv (redaktə)
Şablon:Vebarxiv (redaktə)
Şablon:Xalq (redaktə)
Şablon:Xarici keçidlər (redaktə)
Şablon:Ölü keçid (redaktə)
Şablon:İf empty (redaktə)
Şablon:İstinad siyahısı (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Şablon:İstinad siyahısı/styles.css (redaktə)
Şablon:Книга (redaktə)
Şablon:Л. (redaktə)
Şablon:• (redaktə)
Modul:Arguments (redaktə)
Modul:Calendar (redaktə)
Modul:Category handler (redaktə)
Modul:Category handler/blacklist (redaktə)
Modul:Category handler/config (redaktə)
Modul:Category handler/data (redaktə)
Modul:Category handler/shared (redaktə)
Modul:Citation/CS1 (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Modul:Citation/CS1/COinS (redaktə)
Modul:Citation/CS1/Configuration (redaktə)
Modul:Citation/CS1/Date validation (redaktə)
Modul:Citation/CS1/Identifiers (redaktə)
Modul:Citation/CS1/Utilities (redaktə)
Modul:Citation/CS1/Whitelist (redaktə)
Modul:Citation/CS1/styles.css (redaktə)
Modul:Color contrast (redaktə)
Modul:Color contrast/colors (redaktə)
Modul:External links (redaktə)
Modul:External links/data (redaktə)
Modul:Footnotes (redaktə)
Modul:If empty (redaktə)
Modul:Languages (redaktə)
Modul:Languages/data (redaktə)
Modul:Message box (redaktə)
Modul:Message box/ambox.css (redaktə)
Modul:Message box/configuration (redaktə)
Modul:Namespace detect/config (redaktə)
Modul:Namespace detect/data (redaktə)
Modul:Navbox (redaktə)
Modul:No globals (redaktə)
Modul:String (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Modul:Unsubst (redaktə)
Modul:Webarchive (redaktə)
Modul:Webarchive/data (redaktə)
Modul:Yesno (redaktə)

Qazaxlar səhifəsinə qayıt.

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Qazaxlar"

Qazaxlar üçün mənbəyə bax

Naviqasiya menyusu

Axtar