Xeografía d'Irán

Xeografía d'Irán
Mapa coles principales ciudaes
Llocalización
Continente	Asia
Rexón	Asia meridional
Carauterístiques xeográfiques
Superficie	1.648.195 (18º del mundu) km²
	1.636.000 (99.27 %) km² (tierra)
	12 000 km² km² (agua)
Llinia de costa	2.440 km (+ 740 km col mar Caspiu )
Principales ciudaes	Teḥrán (capital), Tabriz, Meshed, Ispahán, Shiraz, Abadán, Ahwaz y Kermanshah.
Puntos estremos
Puntu más baxu	Mar Caspiu a -28 m
Puntu más altu	Kuh-y Damavand (5.610 m)
Clima	Continental desértico
Fronteres territoriales
•  Iraq	1.458 km
•  Turkmenistán	992 km
•  Afganistán	936 km
•  Paquistán	909 km
•  Turquía	499 km
•  Azerbaixán	432 km (+ 179 km exclave de Naxçıvan)
•  Armenia	35 km
• Plataforma continental	allongamientu natural
• Zona económica esclusiva	Trataos billaterales, o llinies medianes nel golfu Pérsicu
• Mar territorial	12 nmi
[editar datos en Wikidata]

Irán asítiase nel Sur d'Asia, ente'l mar Caspiu, al norte, y el golfu Pérsicu al sur; al este atópase Afganistán y al oeste la llanura mesopotámica d'Iraq. Atópase na llende con Asia Occidental, siendo dacuando incluyíu nesta.

Políticamente, la so frontera norte atiesta colo qu'enantes yeren repúbliques soviétiques: Armenia, Azerbaixán y Turkmenistán. Eses fronteres estender a lo llargo de más de 2.000 km, incluyendo cerca de 650 km d'agua de la mariña meridional del mar Caspiu. Les fronteres occidentales de Irán son con Turquía, nel norte, ya Iraq, nel sur, terminando nel ríu Shatt al-Arab (al que los iraninos llamen Arvand Rud).

Hasta'l sieglu XX, cuando les principales carreteres y llinies de ferrocarril construyéronse al traviés de los montes pa coneutar los centros de población, estes cuenques tendíen a tar relativamente aisllaes ente sigo. Típicamente, una gran ciudá apoderaba cada cuenca, y había complexes rellaciones económiques ente la ciudá y los cientos de pueblos que lu arrodiaben. Nos altores mayores de los montes qu'arrodiaben les cuenques, grupos entamaos tribalmente practicaben l'alzada, moviéndose colos sos fataos d'oveyes y cabres ente les camperes de branu y los d'iviernos tradicionales. Nun hai grandes sistemes hídricos nel país ya históricamente'l tresporte faíase al traviés de caravanes que siguíen rutes que travesaben fiendes y pasos nos montes. Los montes tamién torgaben un accesu fácil al golfu Pérsicu y al mar Caspiu.

Con una superficie de 1 648 000 km², Irán ye'l 18º país del mundu en tamañu, un pocu superior a Perú y llixeramente inferior a Méxicu y daqué más de tres veces mayor que España.

La Meseta iranina estender ente la llanura de Mesopotamia y d'India. Trátase d'un país montascosu, de 1200 msnm de media. El so paisaxe ta apoderáu por cordales que dixebren delles cuenques y pandos unos d'otres. La poblada parte occidental ye la más montascosa, con cordales como los montes Zagros (nel suroeste) y los montes Elburz (nel norte).

Los montes Zagros son la principal cadena montascosa del país, una serie de sierres paraleles entrepolaes con llanures qu'estremen el país dende'l noroeste al sureste. Munchos picos de los Zagros superen los 3.000 m d'altitú y na rexón sur-central del país hai siquier cinco picos percima de los 4.000 m. Conforme los Zagros siguen escontra'l sureste de Irán, la elevación media de los picos baxa radicalmente per debaxo de los 1.500 m. Estos montes formen frontera con Mesopotamia. Dientro de los montes Zagros en sí puede estremase un cordal que queda al norte, los montes Rud, d'orixe volcánicu. Ente los Zagros y los Rud hai una serie de valles con una altitú media de 1.500 m. El cume de los montes Rud ye'l Shir Kuh, de 4.050 m.

Los montes Elburz que bordien la mariña del mar Caspiu ye una cadena montascosa estrecha pero alta. Ta formada por materiales antiguos y volcanes más recién. Esta barrera natural frente al Caspiu namái se ve cortada pol pasu del ríu Sefid. Nos montes Elburz atópase'l volcánicu Damavand a 5.671 m, puntu más altu del país. Nun ye namái'l picu más altu del país, sinón tamién el monte más altu d'Eurasia al oeste del Hindu Kush.

Nel estremu nordés, atestando con Turkmenistán, atópense los montes Kopet Dag. Na llende oriental se encuentranlos montes Suleimán, Makrán y los centrales d'Afganistán.

El centru de Irán ta formáu por delles cuenca bien cerraes a les que se denomina, de manera xenérica, la Pandu Central o Meseta iranina. N'orixe yera una cuenca marina terciaria. La so altitú media ye d'alredor de 900 m, pero delles de los montes que s'alcen sobre'l pandu algamen los 3.000 m. La metá oriental del país consiste básicamente nun desiertu despobláu formáu por cuenca con ocasionales llagos de sal; estrémense dos ermos de sal o desiertos grebos, el Dasht-y-Kavir (Gran Desiertu Saláu) y el Dash-y-Lut. Sacante polo que se refier a dalgunos oasis aisllaos, estos desiertos atópense despoblaos. A lo llargo del golfu Pérsicu atópase la provincia montascosa de Farsistán o Fars.

Namái hai dos llanures de relativa estensión: al norte, xunto al mar Caspiu y al suroeste, la llanura de Juzestán. La depresión mesopotámica o llanura de Juzestán ta nel golfu Pérsicu xunto a la frontera con Iraq; nesta segunda atópase'l "Arvandrud" (ríu Shatt al-Arab). La llanura de Juzestán ye una estensión a les traces triangular de la lnura mesopotámica y cubre alredor de 160 km d'anchu. Estiéndese más de 120 km tierra adientro, escasamente alzándose unos pocos metros sobre'l nivel del mar, depués atópase de forma abrupta coles primeres elevaciones de los Zros. Gran parte de la llanura de Juzestán ta cubierta de banzaos. A lo llargo de la mariña del mar Caspiu atópase la depresin aralo-cáspica; esta llanura del mar Caspiu ye más llarga y estrecha que la de Juzestán. Estender a lo llargo d'unos 640 km, pero'l so puntu más anchu tien menos de 50 km, ente qu'en dellos llugares menos de 2 km dixebren la orlla de la falda del monte Elburz. Llanures más pequeñes topar a lo llargo de la mariña del golfu, nel estrechu d'Ormuz

Tien clima continental desértico o secu. Tou Irán ye grebu o semiárido, sacante na mariña del mar Caspiu onde apodera un clima subtropical. Nel noroeste los iviernos son fríos con intenses nevaes y temperatures baxo cero n'avientu y xineru. La primavera y la seronda son relativamente nidies, ente que los branos son secos y templaos. Nel sur, los iviernos son nidios y los branos bien templaos, con una temperatura medio diaria en xunetu percima de los 38 °C. Na llanura de Juzestán el calor del branu ta acompañáu por una alta mugor.

Polo xeneral, Irán tien un clima grebu nel que la relativamente escasa precipitación añal va d'ochobre a abril. Na mayor parte del país, la precipitación añal tien una media de 25 centímetros o menor. La gran esceición son los valles de monte más altos de los Zagros y l'llanura costera del Caspiu, onde la media de precipitaciones llega siquier a 50 cm añalmente. Na parte oeste del Caspiu, la pluviosidá entepasa de 100 cm añalmente y distribúyese de manera relativamente igual por tol añu. Esto oldea con delles cuenques de la Meseta iranina que reciben 10 cm o menos de precipitación añal.

Nun hai grandes ríos nel país. L'únicu que ye navegable ye'l ríu Karún (830 km), nel tramu d'unos 180 km que va dende Khorramshahr hasta Ahvaz, y solamente por embarcaciones de fondu planu. Ye'l principal afluente del ríu Shatt al-Arab, si considérense los ríos Tigris y Éufrates como les sos fontes. Otros grandes ríos son el Kharkeh (700 km), un afluente del Tigris; el Sefid-Rud (670 km), que desagua nel mar Caspiu; y el ríu Zayandeh (400 km), que desagua nel llagu saláu de Gavkhouni. Comparte con Afganistán l'Hilmend (de 1.150 km), que percuerre bona parte del país y desagua nel homónimu Llagu de Hilmend. Otros ríos permanentes y corrientes estacionales desagüen nel golfu Pérsicu, ente que una serie de pequeños ríos que s'anicien nel noroeste de los montes Zagros o en Elbruz van dar al mar Caspiu.

Na Pandu Central, numberosos ríos —la mayor parte de los cualos tienen llechos secos mientres la mayor parte del añu— formar cola nieve que se derrite nos montes en primavera y flúin por calces permanentes, desaguando finalmente en llagos salinos, que tamién tienden a ensugase nos meses de branu. Hai un llagu de sal permanente, el llagu Urmía (el nome tradicional, tamién escritu llagu Urmiyeh, nome al que volvió dempués de ser llamáu llagu Rezaiyeh col sah Mohammad Reza), nel noroeste, que'l so conteníu en sal ye demasiáu altu pa dexar que vivan nél pexes o la mayoría de les demás formes de vida acuática. Hai tamién dellos llagos salinos coneutaos a lo llargo de la frontera ente Irán y Afganistán na provincia de Sistán y Baluchistán.

Hidrográficamente, Irán puede considerase estremáu nes siguientes grandes aguaes:

• aguada del océanu Índicu, la más importante del país, subdividida de la mesma en dos:

• ríos que desagüen nel golfu Pérsicu:

• ríu Shatt al-Arab, colos siguientes afluentes:

• ríu Haffar (orixinalmente una canal artificial qu'agora forma l'estuariu del Karun);
• ríu Karún, colos sos afluentes los ríos Marun y Dez (400 km);
• ríu Tigris (que vien d'Iraq), colos sos afluentes los ríos Karkheh (700 km, col so subafluente'l ríu Seimare, de 417 km), Chankula, Diala (o Sirwan) y el Pequeñu Zab (402 km);

• ríu Bahmanshir, la boca orixinal del Karún, d'unos 115 km;
• ríu Jarahi;
• ríu Zohreh;
• ríu Helleh;
• ríu Mand;
• ríu Mehran;
• ríu Kul, colos afluentes Gowdeh y Rostam;

• ríos que desagüen nel golfu d'Omán, polo xeneral pequeños ríos costeros, siendo los principales los ríos Dozdan, Jagin, Gabrik y Bahu Kalat (o Dashtiari o Silup).

• aguada del mar Caspiu, qu'en realidá ye una cuenca endorreica, pero que se suel considerar casi como una aguada marina más. Los principales ríos iraninos que desaguan nesti llagu interior, son los siguientes:

• ríu Ares, un llargu ríu internacional de 1.072 km que tamién escurre per Turquía, Armenia y Azerbaixán, y que ye'l principal afluente de la llongura ríu Kura (que tamién escurre por Azerbaixán). Los sos principales subafluentes son los ríos Balha y Zangmar;
• ríu Sefid, de 670 km, colos afluentes Qizil Uzun y Shahrood;
• ríu Do Hezar, col so afluente'l ríu Se Hazar;
• ríu Chaloos, d'unos 100 km, col so afluente'l ríu Sardab;
• ríu Kojoor;
• ríu Haraz, de 150 km, colos sos afluentes los ríos Noor (78 km) y Llar;
• ríu Atrak, col so afluente'l ríu Sumbar.

• Cuenques endorreicas. La mayor parte del país drena al traviés de cuenques endorreicas, esto ye, ensin salida al mar. Les más importantes son les siguientes:

• llagu Urmia, nel que desaguan los ríos Aji Chay (265 km), Gadar (100 km) y Zarrineh Rud (302 km);
• desiertu de Kavir, nel que desaguan los ríos Abhar, Qom (400 km, considerando'l Qareh El so), Jajrood (40 km) y Karaj (245 km);
• llagu saláu de Gavkhouni, nel que desagua el ríu Zayandeh (de 400 km);
• llagu Hamun-y Jaz Murian, nel que desaguan los ríos Halil (390 km) y Bampur;
• cuenca del Sistán, na que desagua l'importante ríu Helmand (1.150 km), que llega dende Afganistán;
• llagu Hamun-i-Mashkel, nel que desagua el ríu Mashkid (o Mashkel);
• desiertu de Karakum, nel que sume'l ríu Hari Rud, un llargu ríu de 1.124 km que llega d'Afganistán y sigue por Turkmenistán (col so principal afluente, el Kashaf).

Más del 10% del país ta cubiertu de monte. Los más estensos atópase nes fasteres montascoses que s'alcen dende'l mar Caspiu, con carbayu, fresnu, llamera, cipreses y otros árboles pervalibles. Nel pandu en sí, apaecen zones de quercus arbustivos apaecen nes fasteres montascoses más irrigadas, y los paisanos cultiven güertos y crez el plátanu, álamu, sauce, nozal, haya, pládanu y morera. Plantes y arbustos monteses surden de la tierra manera y dexen que se produza campera, pero'l sol del branu les quema.

Según los informes de la FAO (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., les principales clases de monte qu'hai en Irán y les sos zones respeutives son:

1. Caspiu montes de los distritos nortizos (19.000 km²);
2. Montes montascosos caliares nos distritos nordés (montes de Juniperus, 13.000 km²);
3. Montes de pistachu nos distritos esti, sur y sureste (26.000 km²);
4. Montes de carbayu nos distritos central y oeste (35.000 km²);
5. Carbes de los distritos Kavir (desiertu) na parte central y nordeste del país (10.000 km²);
6. Montes subtropicales de la mariña sur (5.000 km²) como los montes de Hara.

Más de 2.000 especies de plantes crecen en Irán. La tierra cubierta pola flora autóctona de Irán ye cuatro veces la d'Europa.

Unu de los más famosos miembros de la vida selvaxe en Irán ye'l postreru sobreviviente nel mundu, críticamente amenaciáu guepardu asiáticu, qu'anguaño non s'atopa en nengún otru sitiu salvu en Irán. Perdió tolos sos lleones asiáticos y el güei estinguíu tigre persa na primer parte del sieglu XX. Osos pardos y tibetanos nos montes, muflones y cabres selvaxes, gaceles, pollinos selvaxes, xabalinos, lleopardos y foínos abonden. Ente los animales domésticos hai oveyes, cabres, vaques, caballos, búfalos d'agua, burros y camellos. Son autóctonos en Irán el faisán, la perdiz, la cigüeña y el ferre.

El lleopardu de Persia dizse que ye la más grande de toles subespecies de lleopardos del mundu. La gama principal d'esta especie en Irán asolapar de cerca cola de cabra bezoar. Poro, atópase perdayuri d'Elburz y sierres montascoses de los Zagros, según en sierres menores dientro de la Meseta iranina. La población del lleopardu ye bien escasa, por cuenta de la perda d'hábitat, de les sos preses naturales, y a la fragmentación de la población. Amás de la cabra bezoar, los muflones, el xabalín, los cérvidos (sía'l venáu de Maral o los corzos), y los animales domésticos constitúin la dieta de lleopardu en Irán.

Recursos naturales: petroleu, gas natural, carbón, cromu, cobre, mineral de fierro, plomu, manganesu, cinc, sulfuru
tierra arable: 10%
colleches permanentes: 1%
camperes permanentes: 27%
montes y arbolaos: 13%
otros: 49% (1998 est.)

Tierra irrigada: 94,000 km² (1993 est.)

Riesgos naturales: seques periódiques, hinchentes; nubes de polvu, torbonaes de sable; terremotos a lo llargo de la frontera occidental y nel nordeste

Temes actuales ambientales: contaminación atmosférica, especialmente en zones urbanes, d'emisiones del vehículu, d'operaciones de la refinería, y de emanaciones industriales; balta d'árboles; llendo escesivu; desertificación; contaminación por petroleu nel golfu Pérsicu; perdes de la güelga de la seca; degradación del suelu (salinización); fontes desaparentes d'agua potable en delles árees; urbanización.

Especies amenaciaes: En fecha 2001, tán en peligru 20 especies de mamíferos y 14 de páxaros. Les especies en peligru en Irán inclúin l'osu de Baluchistán, guepardu asiáticu, gamo persa, grulla blanca siberiana, tortúa de carey, tortúa verde, cobra de Oxus, víbora de Latif, dugong, y delfines. El pollín selvaxe siriu llegó a tar estinguíu.

Irán protesta a Afganistán por llindar el fluxu d'afluentes represados del ríu Helmand en periodos de seca. La falta d'una llende marítima ente Iraq y Irán amena conflictos de xurisdicción más allá de la boca del Shatt al-Arab nel Golfu Pérsicu. Irán y Emiratos Árabes apuéstense les islles de Tunb y la islla d'Abu Musa, que tán ocupaes por Irán. Irán ye l'únicu de los estaos mariniegos qu'aportuna nuna división del mar Caspiu en cinco sectores iguales.^[1]

• Provincies d'Irán
• Mar Caspiu
• Estrechu d'Ormuz
• Economía d'Irán

• Plantía:Loc
• Esti artículu contién material del CIA World Factbook que, como publicación del gobiernu de los EE.XX., ta en públicu dominiu.

• Irán en mapes - BBC (población, tierra, infraestructura)