Reglamentu de Xornaleros

Reglamentu de Xornaleros
Decretu 177

Estáu	Guatemala

El Reglamentu de Xornaleros o Decretu 177 de los gobiernos lliberales de Guatemala foi emitíu pol gobiernu lliberal del xeneral Justo Rufino Barrios pa garantizar el suministru de mozos colonos pa les grandes finques cafetaleres que s'empecipiaron con esi gobiernu, depués de la promulgación del Decretu de Redención de Censos o Decretu 170 pocos meses antes, y que facilitó la espropiación de les tierres comunales de los indíxenes.^[1] Esta llexislación lliberal asitió a la población indíxena guatemaliana práuticamente a la disposición de los intereses de los nuevos llatifundistes cafetaleros, y los tradicionales conservadores - cola notable esceición del cleru regular de la Ilesia Católica, que foi espulsáu del país.^[2] El decretu establecía que los indíxenes quedaben obligaos a trabayar nes finques cuando los dueños d'éstes precisar y ensin importar onde s'atoparen, y tamién quedaben baxu tutelar de les autoridaes llocales, quien s'encargaben de velar porque los contingentes d'indíxenes fueren unviaos a les finques.^[2]

Como resultáu d'esti reglamentu, hubo un notable aumentu de les esportaciones, y activóse l'intercambiu colos países capitalistes; tanto los antiguos conservadores aristócrates como los nuevos terratenientes cafetaleros viéronse beneficiaos con estes midíes;^[2] los lliberales cafetaleros viéronse obligaos a atacar a la Ilesia Católica polos fuertes llazos qu'ésta tenía colos miembros del Clan Aycinena que gobernó a Guatemala xunto col xeneral Rafael Carrera.

Los patrones yeren los propietarios o renteros d'una finca rural o bien, aquellos qu'alministraben dicha finca en llugar del propietariu. Axente del patrón, l'individuu autorizáu p'alcordar trabayadores y representalo ante les autoridaes nos contratos o reclamaciones pol mesmu motivu; L'axente obliga al patrón a tar y pasar polos conciertos o contratos que celebre con xornaleros.

El patrón y los sos axentes taben obligaos a caltener l'orde les sos finques, a esixir a los xornaleru que trataren d'afaese na so finca,^{[lower-alpha 1]} a llevar un rexistru o matrícula de cuentes corrientes, onde va asitiar selmanalmente el debi y l'haber de cada xornaleru, a apurrir a los colonos habitaciones de texa o de paya, y apurri-y trabayu a ellos y les sos families por que toos ellos pudieren ganase un jornal.^[3]

Si'l patrón o los sos representantes nun cumplíen coles sos obligaciones, yeren penáu con una multa de diez a cincuenta peso, según los casos, y nengún patrón tenía derechu de castigar al colonu o xornaleru por faltes cometíes na finca, sinón que tenía de dar parte a l'autoridá local más inmediata por que conciera de la falta y castigar. Cuando dalgún particular deseyaba un mandamientu de xornaleros, tenía que solicitalo del xefe políticu del departamentu, que la so autoridá designaba'l pueblu d'indios que tenía d'apurrir a los mozos.^{[lower-alpha 2]} Cuando un patrón solicitaba un mandamientu de xornaleros tenía que pagar mediu real por cada xornaleros si'l mandamientu yera por ocho o quince díes, y si yera por más de quince díes un real per caúnu.^[4]

Había tres especies de xornaleros: colonos, xornaleros habilitaos pa trabayar por xera, per día ó per mes, y xornaleros ensin habilitar.^[5]

Los xornaleros colonos yeren los que se comprometíen a morar y trabayar nuna finca rural o que de fechu trabayaben y moraben nella; tamién se consideraben como mozos colonos los qu'arrendaben finques de campu y taben obligaos a trabayar na finca principal si nel contratu d'arrendamientu nun s'axustara lo contrario. El tiempu pol cual podía alcordase un colonu yera convencional y nun podía entepasar de cuatro años;^[7] sicasí, el reglamentu axustaba qu'un colonu non podía retirase de la finca ensin tar solvente col so patrón anque pasara'l términu axustáu^[5] y esto yera aprovecháu polos patronos pa empeñar innesariamente a los colonos y llograr que quedaron nuna situación de servidume.^[2] El reglamentu tamién axustaba que teníen de permanecer na finca toa'l tiempu alcordáu y nun retirase d'ella primero que ésti terminara, entá cuando tuvieren solventes col so patrón.^[7]

Los mozos colonos -como tamién se-yos llamaba- taben obligaos a trabayar na finca pol salariu conveníu siempres qu'hubiera trabayu nella y taben sometíos al patrón y a los axentes d'ésti, en tou lo relativo al bon orde y execución de los trabayos de la finca^[7] Pa llevar el control del so pagu, taben obligaos pol reglamentu a caltener la llibreta de la so cuenta corriente, curiando de que'l patrón asitiara selmanalmente el saldu más actualizáu na mesma;^[7] agora bien, esta clásula tamién s'emprestó a numberosos abusos, pos práuticamente tolos mozos colonos yeren analfabetos y dependíen de la bona fe de los axentes de los patrones nesti aspeutu.

Una de les meyores normes que s'incluyíen nel reglamentu yera que los mozos colonos taben obligaos a unviar a los sos fíos a la escuela de primeres lletres establecida na mesma finca.^[8] Nun reportaxe que fizo La Ilustración Guatemaliana en 1897, el neñu indíxena Evaristo Manuel T., quien yera originaro de l'aldega Pichec nel conceyu de Rabinal, Baxa Verapaz cuntaba nuna carta redactada en perfectu castellanu que dende temprana edá ayudó nes xeres del llar, principalmente llendando'l ganáu y faciendo encomiendes pa los sos padres, actividá que realizó hasta los once años d'edá, cuando les autoridaes de Pichec esixéron-y a los sos padres que lu llevaren a la escuela de l'aldega d'alcuerdu a la llei qu'axustara Barrios en 1877.^[9] Nel mesmu reportaxe apaeció una carta escrita pol neñu Pedro Bertrán, orixinariu de l'aldega El Chol, en Baxa Verapaz, quien cunta que llogró estudiar porque yá esistía la llei del xeneral Justo Rufino Barrios qu'obligaba a los padres de familia a unviar a los sos fíos a les cases d'instrucción y que a los ocho años d'edá empezó a estudiar na escuela d'El Chol.^[10] Afortundamente pa dambos, el gobiernu del xeneral José María Reyna Barrios dio-yos una beca pa estudiar l'Institutu Agrícola d'Indíxenes na Ciudá de Guatemala.^[10]

Los patrones calculaben la suma que podíen antemanar a los colonu según los trabayos qu'éstos diben executar y el tiempu del compromisu,^[8] pero munches vegaes llograben que'l mozu quedara empeñáu por muncho más tiempu que'l orixinalmente axustáu.

Los xornaleros habilitaos yeren los que recibíen dineru antemanáu y quedaben obligaos a pagalo col so trabayu personal nuna finca; teníen les mesmes obligaciones que'l colonu cola diferencia de que cuando nun taben alcordaos por tiempu determináu, podíen retirase de la finca, una vegada pagáu l'anticipu.^[7] Pela so parte, los xornaleros ensin habilitar yeren los que se comprometíen a trabayar ensin recibir anticipu dalgunu y teníen que cumplir el tiempu porque s'obligó á trabayar, el que xeneralmente yera d'una selmana a lo menos.^[11] A estos xornaleros teníase-yos que pagar el so jornal selmanalmente nun siendo que se axustara otra cosa.

Les autoridaes competentes pa controlar a los xornaleros yeren los xefes políticos, los gobernadores de los pueblos, los alcaldes municipales o xueces de paz y los alcaldes auxiliares.^[4]

A esta autoridaes podía pidise mandamientos -esto ye, unviada de grupos de xornaleros- y éstes taben obligaes a apurrilos por ocho o quince díes, si los xornaleros yeren del mesmu departamentu onde se topa la finca, y per un mes si yeren orixinarios d'otru departamentu; nel primer casu'l patrón nun taba obligáu a pagar a los xornaleros nengún gastu de viaxe, y nel segundu, tenía la obligación de paga-yos dos reales per cada diez llegües d'ida y nada pol regresu.^[4] Les autoridaes teníen les obligaciones siguientes:

1. Intervenir nos contratos engabite de colonos, xornaleros habilitaos o non habilitaos, siempres que yeren riquíes por cualesquier de les partes.
2. Alministrar puesta y cumplida xusticia, en casu de contención ó desalcuerdu ente'l patrón y el colonu o xornaleru y faer que cada unu pela so parte cumpliera coles sos respeutives obligaciones.
3. Cumplir con prontitud les prevenciones de los xefes políticos sobre un mandamientu de xornaleros.
4. Facilitar a los patrones o los sos axentes la gabita de xornaleros.
5. Autorizar a los dueños de finques por que tuvieren una habitación d'encierre p'asegurar a cualesquier que cometa un delitu ó falta, mientres se ponía a disposición de l'autoridá; si los patrones nun teníen dicha habitación, teníen que conducir a los colonos darréu al pueblu más próximu.
6. Autorizar les boletas de solvencia cuando dalgún xornaleru quixera camudar casa, cuando'l patrón negar a faelo.^[4]

El 23 d'ochobre de 1894, per mediu del decretu N.° 471, el presidente xeneral José María Reina Barrios derogó'l Reglamentu de Xornaleros indicando que'l trabayu obligatoriu que nes finques particulares imponer a los indíxenes, quien constitúin la mayoría de los habitantes de la República, ye opuestu a aquella preciosa garantía, establecida pola Constitución [...] qu'unu de los propósitos que'l Gobiernu tien en mira y qu'envalora como un deber ineludible ye'l de desafiar al indiu del estáu de postración en que s'atopa, llevantándolo al nivel de los sos conciudadanos y faciéndolo parte de les ventayes qu'apurre la civilización [...] dende'l 15 de marzu de 1894 queden abolíos los mandamientos de xornaleros, hasta güei autorizaos por llei; y arriendes d'ello, queda derogáu'l decretu númberu 177 y tolos reglamentos, circulares y demás disposiciones que-y son complementarios».^[13]

Mientres los años de bonanza que siguieron, el gobiernu lliberal de Reina Barrio fomentó la creación y ampliación del Institutu Agrícola d'Indíxenes,^[14] pero tres el colapsu económicu de Guatemala por cuenta de la cayida internacional del preciu del café y de la plata, el fracasu de la Esposición Centroamericana y les revoluciones de 1897, el Reglamentu de Xornaleros restituyóse.

• Justo Rufino Barrios
• Racismu en Guatemala
• Escoyeta de Lleis de Guatemala
• Reforma Lliberal