Ciclu sotíaco

El ciclu sotíaco (de Sotis, el nome griegu de la diosa exipcia Sopdet, personificación de la estrella Siriu) ye un periodu d'aproximao 1460 años provocáu pola traslación añal de la observación del orto heliaco de Siriu.

Nel Antiguu Exiptu los sacerdotes-astrónomos reparaben tolos años la primer apaición nel horizonte de Siriu pos para ellos señalaba l'empiezu de la dómina de los llenes. Idealmente dichu acontecimientu tendría de coincidir col empiezu del añu exipciu, pero como nel calendariu exipciu tolos años sumaben 365 díes, ensin entrepolar díes adicionales pa compensar la diferencia col añu sidéreo, cada cuatro años el orto de Siriu movíase un día nel calendariu, volviendo coincidir col añu nuevu teóricu solu tres unos 1460 años, ye dicir cuatro años per caúnu de los 365 díes del añu.

Foi nel añu 1904 cuando l'eruditu alemán Eduard Meyer, combinando cálculos astronómicos col estudiu testos exipcios y datos arqueolóxicos, punxo les bases modernes d'un métodu que pretende apurrir confirmación independiente a la cronoloxía del Antiguu Exiptu. Disponiendo de testos fechaos nel añu de reináu de dalgún faraón que documenten observaciones del ascensu de Siriu y conociendo puntos fixos del entamu del ciclu, teóricamente puede asignase una datación absoluta a esos testos y, por tanto al reináu del faraón implicáu. Disponemos de dellos testos d'esti tipu, por casu los papiros de Lahun y el papiru Ebers, que dan feches pa los respeutivos reinaos de Senusret III (dinastía XII) y Amenhoptep I (dinastía XVIII); amás sábese que nel 139 d. C. el orto heliaco coincidió col añu nuevu exipciu, lo cual apurre a los exiptólogos puntos fixos pa los reinaos de dambos faraones.^[1]

Siriu ye una estrella asitiada nel hemisferiu sur celeste y, en función de la so declinación, va poder ser vista, o permanecer oculta, o algamar mayor o menor altor sobre l'horizonte en función de la llatitú del puntu d'observación dende l'hemisferiu norte. Debíu al movimientu de la Tierra alredor del Sol solo ye visible dende la parte ensin allumar de la Tierra una porción de la esfera celeste, que varia con una periodicidad añal. La primer apaición d'una estrella sobre l'horizonte antes del amanecer, dempués del so periodu de tapecimientu ye'l so orto heliaco.^[2]

Si l'añu según el calendariu civil nun s'afai de dalguna manera a la duración del añu sidéreo les observaciones que dependan d'esti postreru dirán moviéndose tamién nel calendariu. Como nel casu del Antiguu Exiptu nun s'entrepolaben años bisiestos, cada 4 años esvia un día la observación completándose'l ciclu nunos 1460 años (365x4). Otros factores, como la precesión de los equinoccios, causen pequeñes esviaciones y realizáronse cálculos que dexen el ciclu sotíaco en 1452-1453^[3] o 1456 años.^[4]

Otru factor qu'inflúi de manera importante ye la llatitú del llugar onde se realiza la observación. Nel casu de les realizaes polos antiguos exipciu propunxéronse distintos llocalizaciones pa caúna d'elles, por casu puede duldar ente Menfis, Tebas o Elefantina lo que da llugar a que los exiptólogos afaigan cronoloxíes «altes», «medies» o «baxes», ente les cualos puede haber hasta unos venticinco años de diferencia.^[5]

El calendariu solar exipciu taba formáu por dolce meses de trenta díes estremaos en trés estaciones: Ajet (hinchente, qu'empezaba a principios del branu), Peret (crecedera) y Shemu (collecha); dando un total de trescientos sesenta díes a los que s'añader otros cinco llamaos epagómenos.

Los antiguos exipcios nun fechaben los acontecimientos según un puntu fixu históricu sinón pelos años de reináu del faraón nel poder. Les feches apaecíen reflexaes según un formatu como'l siguiente: «Día 2 del primer mes de la estación de peret del quintu añu de Nebmaatra»,^[6] que correspondería aproximao al añu 1385 e.C. nel reináu d'Amenhotep III.

Créese qu'esti esquema tuvo a valir a lo llargo de tola historia dinástica d'Exiptu hasta la introducción del calendariu romanu en tiempos de Xuliu César, anque se conocen intentos de reforma como'l recoyíu nel decretu de Canopus sol reináu de Ptolomeo III que nun llegó a entrar dafechu a valir.

L'añu invariable de 365 díes provocaba que les estaciones fueren moviéndose en rellación al calendariu lo que faía necesariu (pa la planificación d'actividaes agrícoles y obres, pa la fixación de festividaes...) la determinación de puntos fixos de manera independiente al calendariu. D'ende la necesidá de cuntar con observaciones como la del orto helíaco de Siriu, observaciones que daben un poder más allá de lo puramente simbólico a les autoridaes responsables d'estos importantes anuncios y podría esplicar, en parte, la resistencia a reformes como les del decretu Canopus.

La diosa Sopdet, conocida como Sothis dende'l periodu ptolemaicu, yera la personificación de la estrella que los griegos llamaben Seirios, Siriu. La representación avezada yera como una muyer con una estrella na cabeza, anque la forma más antigua conocida, nun marfil topáu en Abydos del faraón Djer de la I dinastía, ye la d'una vaca sedente con una planta ente los cuernos. Como n'escritura xeroglífica utilizábase una planta como ideograma de la pallabra «añu», esto podría ser un niciu de que yá a empiezos del Imperiu Antiguu los exipcios establecieren la rellación ente l'entamu del añu solar cola observación de Siriu.^[4]

La cultura del Antiguu Exiptu amosó una gran estabilidá y uniformidá dende la dómina predinástica hasta la ocupación romana. En particular disponer d'evidencia de la escritura xeroglífico dende'l tercer mileniu e. C. hasta'l sieglu IV d. C.

Los exiptólogos tamién disponen de la historia d'Exiptu procedente de Manetón que'l so esquema dinásticu sigue utilizándose anguaño y d'otres llistes reales como la piedra de Palermo o'l canon de Turín, amás d'una gran cantidá d'obres arquiteutóniques o escultóriques fechaes según el reináu del faraón so que la so autoridá construyir, y otres munches inscripciones en pintures, relieves o sobre papiru. A too esto hai qu'añader l'aval científicu de les dataciones astronómiques proporcionaes polos rexistros de les observaciones estelares o llunares.

De xacíu, como pa otres cultures, tamién se dispón de datos procedentes del radiocarbono, termoluminiscencia o estratigráficos; pero ye pol anterior conxuntu de carauterístiques que la cronoloxía exipcia ye la piedra angular pa la datación arqueolóxica nel Mediterraneu y n'Oriente Mediu hasta bien entráu'l primer mileniu e. C. cuando les fontes griegues combinaes con llistes reales Cronoloxía de reis d'Asiria asiries y babilonies apurren feches fiables con un marxe d'error dacuando menor d'un añu.^[7]

Yá dende mediaos del sieglu XVII investigábase la posible aplicación del ciclu sotíaco a la cronoloxía exipcia. En 1648 Gravius Bainbridge estudió la idea y en 1758 l'astrónomu Nicolas Fréret propunxo'l orto heliaco de 1322 d. C., darréu yá nel sieglu XIX Jean-Baptiste Biot, dempués del desciframientu de los xeroglíficos en 1822 por Champollion, intentó rellacionar les observaciones de Siriu colos nuevos descubrimientos.^[8]

Nun foi hasta 1904 cuando'l gran historiador alemán Eduard Meyer punxo les bases de la concepción moderna de la cronoloxía sotiaca.^[9] Anque Meyer utilizó más referencies anguaño caltiénse un consensu mayoritariu ente los especialistes en considerar válides dos alusiones en testos exipcios a apaiciones de Siriu, les provenientes de los papiros de Lahun y del papiru Ebers, combinaes col puntu de referencia apurríu por Censorino. Nes feches calculaes a partir d'estos datos hai que tener en cuenta que les imprecisiones inherentes a la llectura orixinal, como les condiciones atmosfériques, al cálculu retrospectivu escoyíu y al llugar concretu de midida, introducen un marxe d'error conxuntu de non menos de dos o tres décades.^[5]

L'escritor llatín Censorino, na so obra De die natale, apurre un datu clave al afirmar que l'añu nuevu exipciu coincidió col orto de Siriu mientres el segundu consuláu d'Antonino Pío, que correspuende al añu 139 d. C.,^[10] cuando s'acuñó en Alexandría una moneda conmemorativa, ^[4] fecha que nel so tiempu, esautamente un sieglu dempués, adelantrárase en rellación a la efeméride astronómica.

Sei horum initia semper a primu die mensis eius sumuntur, cui apud Aegyptios nomen est Thouth, quique hoc anno fuit ante diem VII kal. Jul., cum abhinc annos centum imperatore Antonino Pio II Bruttio Praesente Romae consulibus idem dies fuerit ante diem XIII kal. Aug.,a quo tempore solet canicula in Aegypto facere exortum. Quare scire etiam licet anni illius magni, qui, ut supra dictum est, solaris et canicularis et dei annus vocatur, nunc agi vertentem annum centensimum.

Pero l'entamu d'estos ye siempres el primer día que los exipcios llamen Thot, qu'anguaño coincide col séptimu día antes de les caliendes de xunetu, va cien años cuando l'emperador Antonino Pío foi cónsul per segunda vegada xunto con Bruttius Praesens, el mesmu día coincidió col día trece antes de les caliendes d'agostu, dómina habitual de la canícula n'Exiptu. Polo tanto podemos ver qu'agora tamos nel añu centenariu d'esti gran añu real, que, como dixi más arriba, llámase l'añu de la fola de calor solar, l'añu de Dios.

Censorino, De Die natali XXI 10-11

En 1889 el gran exiptólogu Flinders Petrie afayó una coleición de papiros conocíos de magar, pol llugar del afayu, como los papiros de Lahun.^[11] Nel mesmu llugar unos años más tarde, en 1899, Ludwig Borchardt afayó otros fragmentos onde ta recoyida la primer observación sotíaca; estos son los papiros de Berlín, anque se-y suel utilizar el nome papiros de Lahun pa designar al conxuntu de la coleición ellí descubierta. Apurren una observación sotiaca el día 16 del mes cuartu de la segunda estación del añu 7 del reináu de Senusret III. Dende esi día falten 139 pal añu nuevu: los 14 del mes Peret IV, los 120 de la estación Shemu y los 5 epagómenos. La observación taría realizada en Menfis o, con llatitú equivalente, en Ity-tauy, capital de la dinastía XII. En consecuencia afitaría una fecha 556 (139x4) años anterior al añu 1317 e.C. pal séptimu añu de Senusret III, esto ye, alredor del añu 1873 e.C. ^[5][12]

La segunda ye del tratáu médicu de la dómina de la Dinastía XVIII conteníu nel papiru Ebers, qu'apurre la fecha correspondiente al día 9, mes 3, de la tercer estación del añu 9 d'Amenhotep I.^[5] Esto indica que falten 56 díes pal añu nuevu: los 21 del mes Shemu III, los 30 de Shemu IV y los 5 epagómenos. Suponiendo que la observación fuera realizada en Menfis, y con un ciclu sotíaco de 1456 años, tenemos un nuevu entamu de ciclu nel añu 1317 e.C. y la fecha correspondiente pal añu 9 de Amenhotep I sería anterior 224 años (56x4), ye dicir 1541 e.C. Si, otra manera, la observación fuera realizada en Tebas el cálculu correspondería a 1517 e.C. , fecha que ye la sofitada pola mayor parte de los exiptólogos por cuenta de qu'en Tebas taba la capital de los primeros soberanos de la XVIII dinastía.^[12]

Anque'l consensu mayoritariu de los especialistes sigue dando validez a les feches proporcionaes poles observaciones de Siriu, formuláronse un gran númberu de crítiques.

1. La imprecisión debida a la incertidume de la observación mesma y a les dulda ensin esclariar sobre los llugares concretos en que se realizaron.
2. La fiabilidá de les fontes utilizaes y la so interpretación: tanto los datos de Censorino como los de los papiros de Berlín y el papiru Ebers fueron puestos en cuestión.
3. L'asunción de la invariabilidá del sistema calendárico nel Antiguu Exiptu: si realizárase una sola reforma que desconozamos nel calendariu de la trescendencia de la documentada nel decretu de Canopus el sistema enteru sería inválidu.

De que s'acepten o non los puntos fixos proporcionaos pola datación sotiaca dependen conclusiones importantes pa tola cronoloxía de l'Antigüedá n'Oriente Próximu. Si acepta'l so base envalórase que la precisión de la que se dispón pa la dómina del Imperiu Nuevu ye d'unos 25 años, si refuga'l marxe d'error xube hasta percima del sieglu, lo cual puede afectar de manera bien importante non solo a la hestoria exipcia sinón a la cronoloxía de toles civilizaciones axacentes.^[13]

• Edwards, I.E.S. (1970). «Absolute dating from egyptian records and comparisong with Carbon-14 dating». Philosophical Transactions of the Royal Society A (269):  p. 188-196. 
• Ingham, M.F. (1969). «The lengt of the sothic cycle». Journal of Egyptian Archaeology (55):  p. 36-40. 
• James, Peter (1991). Siglo d'escuridá. Crítica. ISBN 84-7423-576-6.
• Shaw, Ian (2000). «Introducción. Cronoloxía y cambéu cultural nel Antiguu Exiptu», Historia Oxford del Antiguu Exiptu. La Esfera de los Llibros, S.L.. ISBN 978-84-9734-623-8.

• Sieglos d'escuridá, web oficial.
• Censorino. De Die Natali Liber
• ciclu-sotiaco El ciclu sotíaco, Artículu refechu de la tema.