Biar

Biar
Alministración
País	España
Autonomía	Comunidá Valenciana
Provincia	provincia d'Alacant
Comarques	Alto Vinalopó (es)
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcaldesa de Biar (es)	María Magdalena Martínez Martínez
Nome oficial	Biar (ca)[1]
Nome llocal	Biar (ca)
Códigu postal	03410
Xeografía
Coordenaes	38°37′59″N 0°46′00″W / 38.633055555556°N 0.76666666666667°O / 38.633055555556; -0.76666666666667
Biar Biar (España)
Superficie	98 km²
Altitú	700 m
Llenda con	Banyeres de Mariola (es) , Beneixama, Campu de Mirra, Cañada (es) , Castalla, Onil, Sax (es) y Villena (es)
Demografía
Población	3607 hab. (2023) - 1799 homes (2019) - 1872 muyeres (2019)
Porcentaxe	100% de Alto Vinalopó (es)
Densidá	36,81 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
biar.es

Biar ye un conceyu de la Comunidá Valenciana, España. Ta asitiáu nel interior de la provincia d'Alicante, na comarca del Alto Vinalopó, a una altitú de 700 msnm.^[2] El so términu municipal toma una estensión de 98,17 km² y en 2015 cuntaba con 3.657 habitantes (INE).

Tiense constancia de poblamientu na zona dende dómina prehistórica,^[3] anque'l nucleu actual surdió mientres el periodu andalusí. Cola conquista cristiana pasó al Reinu de Valencia en virtú del tratáu d'Almizra y tuvo un importante papel fronterizu nos conflictos col señoríu de Villena y el restu de Castiella.^[2] A partir del sieglu XVI empezó un periodu de crisis económica y demográfica que nun se superó hasta mediaos del sieglu XVIII. Yá nel sieglu XX empezar a instalar industries, sobremanera del sector testil y del calzáu y anguaño la economía ta potenciada escontra'l turismu y el sector servicios.^[2]

El conceyu caltién un importante conxuntu históricu, compuestu pol so castiellu, la ilesia de l'Asunción, delles ermites y otros edificios, según el conxuntu del so cascu medieval.^[4] Conserva, coles mesmes, un ampliu patrimoniu natural, una y bones la metá del so términu municipal correspuende a masa forestal,^[5] incluyendo dellos árboles monumentales.^[6]

Sobre la procedencia del topónimu Biar hai dos versiones. La más creíble derivar del árabe بِئَر (biʿar) «pozu» o بِئَار (biʿār) «pozos»,^[7] términos que pueden tener, por estensión, el sentíu de «llugar con abondosa agua».^[2] La otra facer derivar del llatín apiarium, que significa «llugar d'abeyes», xustificándolo pola importancia pasada de Biar como productora y esportadora de miel.^[8]

El nucleu urbanu de Biar atópase nes estribaciones de la Sierra Mariola, arrodiáu d'una serie de montes que formen una especie d'anfiteatru, toes elles con más de 1000 msnm, destacando'l Reconco (1206 m), Penya Tallada (1044 m), Frare (1.042 m), Alt Reó (1015 m), Penya la Blasca (1150 m) y Fenessosa (1210 m). El relieve presenta, por tanto, tres unidaes morfolóxiques claramente estremaes: la cañada o vega del ríu Vinalopó, el piedemonte que va dende esta vega hasta les faldes de les sierres y les sierres puramente felicidaes.^[2]

La metá de los 98,17 km² del términu tán formaos por masa forestal con grandes pinadas, lo cual constitúi unu de los principales curiosos turísticos de la llocalidá,^[5] al amás tar derrotos per dellos senderos, como los PRV-55, PRV-155 y PRV-35.^[9] Éstes concéntrense sobremanera nos aveseos del Reconco y la Fontanella, onde tamién aprucen ensame de pequeñes fontes que'l so escasu caudal ye recoyíu en balses pal riego de delles pequeñes güertes.^[2]

Llocalidaes Estremeres

	Norte: Beneixama, Cañada, Campu de Mirra
Oeste: Villena		Este: Banyeres de Mariola, Onil
	Sur: Sax, Castalla

El clima predominante ye mediterraneu con trazos continentales, temperatures non bien caloroses pel branu ya iviernos fríos; pueden reparase delles nevaes al añu, recoyendo hasta 30 cm n'años escepcionales.

Parámetros climáticos permediu de Biar nel periodu 1961-2003
Mes	Xin	Feb	Mar	Abr	May	Xun	Xnt	Ago	Set	Och	Pay	Avi	añal
Temperatura máxima media (°C)	11.1	11.7	14.7	17.4	21.4	25.5	29.4	29.6	26	20.7	15.1	11.8	19.5
Temperatura media (°C)	6.2	6.7	9.1	11.9	15.5	19.5	22.9	23.2	20	15.2	9.8	6.9	13.9
Temperatura mínima media (°C)	1.3	1.6	3.5	6.3	9.6	13.4	16.4	16.8	13.9	9.6	4.5	1.9	8.2
Fonte: Ministeriu d'Agricultura, Alimentación y Mediu Ambiente. Datos de precipitación pal periodu 1961-2003 y de temperatura pal periodu 1961-2003 en Biar (6930).[10]

La población del conceyu de Biar data de dómina prehistórica, cobrando pesu demográficu mientres la Edá del Bronce. D'esta dómina queden dellos xacimientos, destacando'l de la Cova del Cantal,^[3] el Cabezo de les Gerres y el Cabezo Gordu, amás de dellos enterramientos na zona del castiellu y la Cova Negra.^[2] Gran parte de los afayos d'esta dómina caltener nel Muséu Arqueolóxicu Municipal de Villena. Tres la Edá del Bronce, constátase la cayida demográfica común a tola área mientres esti periodu. La población vuelve aumentar en dómina romana, pero hai constancia de qu'esistiera un nucleu de población estable hasta tiempos d'al-Ándalus. La primer mención que se tien de Biar ye un documentu islámicu del sieglu XII onde apaez como una plaza fuerte dependiente de Xàtiva.^[2]

Asignáu esti llugar fronterizu a la Corona d'Aragón pol tratáu d'Almizra de marzu de 1244, la fecha que dalgunos consideren como de la so rindición ye la de 1245, ente qu'otros retrasar al 1253. Foi la última ciudá del antiguu Reinu de Valencia que sitió Xaime I, acampando ante les sos puertes mientres 5 meses primero que la ciudá rindir con bones condiciones.^[11] En principiu, el rei respetó la presencia, les posesiones y les costumes de la población musulmana, y llindóse a establecer una guarnición, arrendar les rentes reales y cobrar impuestos. Pero la sulevación de los musulmanes (1276-1278) traxo la so espulsión d'esti llugar. En 1280, Pedru III d'Aragón confirmaba les heredaes partíes a la población cristiana nun documentu que se xulgó como una verdadera Carta Puebla del llugar. Xaime I dotar de privilexos, ente ellos el de ser una de les poques villes que dende 1287 tendría votu nes Cortes del Reinu de Valencia. La so función fronteriza como plaza fuerte y aduanera valió-y la lleenda Claudo et Aperio Regnum (cierro y abro el reinu) qu'apaez nel so escudu,^[2] xunto a los dos llaves cruciaes, portadores de la mesma simboloxía.^[12]

Biar, pola so condición fronteriza col poderosu señoríu de Villena (perteneciente al Reinu de Castiella), constituyía un nucleu crucial nos conflictos castellanu-aragoneses y recibió socesivos privilexos, ente los que destaca la promesa de Pedru IV d'Aragón de nun segregar la villa y el so términu de la Corona. Mientres les Germanías Biar tuvo un papel destacáu como villa revolucionaria, lo que-y valió una multa de 1660 llibres.

Mientres la Guerra de Socesión, Biar caltúvose fiel a Felipe V y debió d'aguantar los ataques de los austracistes. A la so victoria, el primeru dio-y los títulos de "bien noble, lleal y siempres fidelísima". Beneixama, Campu de Mirra y Cañada, que yeren orixinalmente alquerías del Iqlim de Medina Bilyana (la Villena musulmana), acabaron pertenecieron al términu de Biar dende'l Tratáu d'Almizra hasta finales del sieglu XVIII, en que se constituyeron como conceyos independientes.^[2] Nel Diccionariu de Madoz (1845-1850) apaez la siguiente descripción:

BIAR: v[illa] con ayunt[amiento] de la prov[incia] d'Alicante (7 leg[uas]) [...] Sit[uada] nos raigaños meridionales d'un monte, dende onde se estiende escontra l'O. el valle del so nome [...] Tien 735 cases de 50 palmos d'altor comunmente, bona fáb[rica] y regular distribución interior; formen delles cais, 2 d'elles bastante cómodes pola so direición tresversal, les demás irregulares y daqué pendientes, pero llimpies y empredraras, y 2 places cuadraes de dalguna capacidá, con una fonte nel centru de caúna d'elles; na mayor ta la casa del ayunt[amiento] de bona perspeutiva y arquiteutura, en que'l so pisu baxu atópase les cárceles. Tien amás un hospital y casa de beneficencia p'aliviu y socorru de los probes; un pósito [...] una escuela d'instrucción primaria [...] una igl[esia] parr[oquial] (l'Asunción) de fundación bien ant[igua] [...] y un conv[ento] de la órden de San Francisco de Asis [...] y anguaño destinóse á los piadosos oxetos d'enseñanza, hospital y casa de beneficencia, viéndose tamién un cementario bastante inferior nes fuera de la pobl[ación]. [...] Na so radio atópense 7 cas[eríos], denominaos Argueña, Benasayt, Cabesols, Fontalbres, Fontanelles y Sanchet, y 4 ermites [...] la primera [...] de Sta. Lucia, la segunda (Ntra. Sra. del Rosario) [...] la tercera (Los Santos de la Piedra) [...] y la cuarta (Ntra. Sra. de Gracia). [...] álzase un ant[iguo] cast[illo], obra de los moros, ostentando 2 muralles, una interior y otra esterior, coronaes dambes d'almenes, y sobre un ángulu de la segunda ta encimentada la torre que constitúi la principal parte d'esta fort[aleza] que'l so estáu actual ye bien ruinosu, y aprovéchase pa campusantu. [...] Los caminos que conducen á los pueblos limitrofes son xeneralmente de ferradura, á escepcion de la carretera de dende Alcói diríxese á Alicante, cruciando per mediu de la pobl[ación] [...] Prod[ucción]: sobre 3,000 fanegas de trigu, 500 de cebada, 200 de centenu, 500 de panizu, 1,000 cántares de vinu y 1,000 a[rrobas] d'aceite; sostién 500 cab[ezas] de ganáu lanar, y tánse beneficiando 2 mines con señales de cobre y erro. [...] Pobl[ación]: 812 vec[inos], 2,963 alm[as].

Diccionariu de Madoz^[13]

En 1884 ábrese la estación de ferrocarril de la VAY, operando ente Villena y Banyeres de Mariola, serviciu que depués s'estendió hasta Muro d'Alcói nuna direición y Cieza (Rexón de Murcia) na otra.^[14] El tren, conocíu popularmente como Chicharra tuvo en circulación hasta 1969 y anguaño'l so trazáu constitúi la Vía verde del Chicharra.

La crecedera demográfica de Biar mientres el sieglu XVI tuvo'l so contrapuntu na frenada del XVII, en que s'asocedieron epidemies particularmente intenses como la de 1676-1677. El sieglu XVIII supunxo una fuerte recuperación económica y demográfica, que volvió baxar tres la Guerra Civil, a consecuencia del éxodu rural.^[2] Sicasí, l'aumentu de población ye constante dende finales de la década de 1970.

Biar ta gobernada por una corporación local formada por conceyales escoyíos cada cuatro años por sufraxu universal que de la mesma escueyen un alcalde. El censu eleutoral ta compuestu por tolos residentes empadronaos en Biar mayores de 18 años y nacionales d'España y de los otros países miembros de la Xunión Europea. Según lo dispuesto na Llei del Réxime Eleutoral Xeneral,^[16] qu'establez el númberu de conceyales elegibles en función de la población del conceyu, la Corporación Municipal de Biar ta formada por 11 conceyales. El Conceyu de Biar ta anguaño presidíu por PSPV-PSOE y consta de 3 conceyales d'esti partíu, 5 del PP, 2 de Compromís y 1 d'EUPV-AC.^[17]

Alcaldes dende les eleiciones de 1979

Llexislatura	Nome	Partíu
1979-1983	Justo Román Soriano	PSPV-PSOE
1983-1987	Justo Román Soriano	PSPV-PSOE
1987-1991	Justo Román Soriano	PSPV-PSOE
1991-1995	Justo Román Soriano	PSPV-PSOE
1995-1999	Ramón Belda Díez	PP
1999-2003	Cristóbal Román Almñana	PSPV-PSOE
2003-2007	Cristóbal Román Almiñana	PSPV-PSOE
2007-2011	Madalena Martínez Martínez	PP
2011-2015	Madalena Martínez Martínez	PP
2015-2019	Xunetu L. Sanjuan Martínez	PSPV-PSOE
2019-2023	n/d	n/d
2023-	n/d	n/d

A finales del sieglu XVIII destacaben pola so importancia'l trigu, la vide, la olivar y otros productos de la güerta. El desarrollu de l'alfarería, tantu de folla blanco como coloráu, anició rellaciones comerciales con pueblos vecinos y el Reinu de Murcia. Amás, dellos ceramistes de Biar, los teyeros (popularmente conocíos como castelleros), solíen treslladase a tierres de Castiella o Aragón pa iguar texas.

A mediaos del sieglu XIX caltuvo una orientación agrícola ya industrial asemeyada, destacando puntualmente el cultivu del viñéu (los vinos de Biar tuvieron bien cotizaos nesti periodu).^[2] Más apocayá, yá nel sieglu XX, l'actividá industrial centróse nel sector testil y del calzáu, ente que la producción agraria dirixióse cada vez más escontra la comercialización. En 1908 los principales productos agrícoles yeren ceberes, almendres, llegumes, hortolices, centenu, hortolices, aceite, vinu y frutes y na producción industrial destacaben turrón, xuguetes, aguardientes, lloza blanca y texes.^[18] Paralela a la última evolución económica producióse una mayor organización de los grupos sociales menos favorecíos por ella. Mientres la Segunda República la FNTT, el sindicatu socialista del campu, cuntaba con una organización (Obrers Agrícoles).

La economía ye güei día eminentemente industrial, anque caltién la ellaboración d'artesanía cerámica, famosa polos sos barnizaos. La superficie cultivada ronda les 4.000 hai (41% del términu) predominando'l olivar, yá que Biar ye'l mayor productor d'aceite de la provincia d'Alicante.^[2] El turismu d'interior ta tamién bien potenciáu, y el conceyu cunta con una rede d'albergues, cases rurales y restoranes.^[5]

El cascu antiguu de la ciudá ta conformáu por caleyes estreches y empinaes, y nél concéntrense la mayoría de los monumentos.

• Castiellu de Biar: Testimoniu de los acontecimientos históricos que vivió'l pueblu, coronar y ye'l so símbolu, siendo visible dende toles direiciones dende'l valle de Biar. Construyíu nel sieglu XIII, conserva nel so interior una bóveda almohade que ye de les más antigües d'España nel so estilu. Foi declaráu Monumentu Nacional en 1931 y atópase na llamada Ruta de los castiellos del Vinalopó.^[19]

• Puerta de Xàtiva: Güei conocida como arcu de San Roque, formaba parte del conxuntu defensivu de la ciudá medieval y per ella entraben les mercancíes que provenientes del Reinu de Valencia.^[4]

• Puerta de Castiella: Güei conocida como arcu de Jesús, formaba parte del conxuntu defensivu de la ciudá medieval y enriaba l'accesu dende Vilena y el restu de Castiella.^[4]

• Ilesia de l'Asunción: Ye d'estilu góticu tardíu y data del sieglu XV. Destaca pola so portada (1519), amuesa del platerescu llevantín del Renacimientu. La torre del Campanariu, obra barroca del sieglu XVIII, foi construyida pol maestru setabense Juan Blas Aparicio.^[4]

• Santuariu de la Virxe de Gracia: Orixinalmente una ermita, data del sieglu XVIII, ta asitiáu n'unu de les paraxes más carauterístiques del pueblu en plena sierra de la Fontanella, a tan solo 1 quilómetru. Cuenta con una única nave de pequeñes capiyes llaterales, resaltando tamién la so fachada neoclásica. La so portada d'estilu rococó terminar en 1770.^[4]

• Ermita de los Santos de la Piedra: Foi mandada construyir por Xaime I d'Aragón y podría fechase na segunda metá del sieglu XIII. L'estilu correspuende a les ilesies de reconquista góticu catalán.^[4]

• Ermita de Santa Lucía: Tamién mandada construyir por Xaime I. Puede datar de la segunda metá del sieglu XIII, pero'l primeru datu que se conoz ye'l llibru de visita de 1566. Ta asitiada nel barriu homónimu, a la salida del pueblu escontra Villena.^[4]

• Ermita del Roser y de San Ramón: El primer datu que se conoz ye'l llibru de visita de 1566 anque podría datar de la segunda metá del sieglu XIII. Ta asitiada a 200 metros de la población. Nunes dependencia anejas a la ermita establecieron los Capuchinos el 16 de febreru de 1598.^[4]

• Ermita de la Virxe del Loreto: Nun puede precisase la dómina, pero pola tipoloxía y la fachada d'aire barroco ye posterior a les otres. Ta asitiada dientro de la población.^[4]

• Ermita de San Roque: Ta asitiada xunto a l'antigua puerta Real de Xàtiva, nel barriu al que da nome.^[4]

• Conceyu: D'estilu neoclásicu contemporaneu, data del añu 1793 y los sos planos fueron obra del arquiteutu Vicente Gascó i Massot.^[4]

• Conventu de Capuchinos: Data de la segunda metá del sieglu XVIII y anguaño alluga les dependencies de la Casa de la Cultura, el Muséu Etnográficu y la Sede Universitaria.^[4]

• Pozu de nieve: Ye un antiguu neveru del sieglu XVIII que se topa en bien bon estáu de caltenimientu. Nél la nieve entartallar hasta convertila en xelu, que s'utilizaba mientres el branu. Anguaño utilízase pa faer esposiciones.^[20][21]

• Acueductu ojival: Data del sieglu XV y utilizóse pa la conducción d'agües de riego.^[4]

• Plátanu de Biar: Pertenez a la especie platanus orientalis, bien infrecuente n'Europa. Con más de 200 años, ye unu de los más gruesos d'España y ta incluyíu na llista d'árboles monumentales de la Comunidá Valenciana. Dada la so antigüedá y tamañu, esiste la lleenda popular de que l'árbol llantar Xaime I en tiempos de la conquista cristiana.^[22][23]

• Pi de la Tosquera: Trátase d'un pinu piñonero y ye l'árbol de mayor copa del conceyu, el segundu más altu y posiblemente el más vieyu. Ta incluyíu na llista d'árboles monumentales de la Comunidá Valenciana.^[6][24]

Biar foi mientres la Edá Media una villa fortificada, de la cual caltién dellos restos, como'l mesmu castiellu y los arcos de San Roque y Jesús, antigües puertes de Xàtiva y de Castiella, respeutivamente, según restos del trazáu de la muralla medieval. Con éses configuróse un urbanismu marcáu por cais estreches y con gran desnivel, que, con un trazáu radial, xuben escontra'l castiellu.

La crecedera moderna de la ciudá viose bien llindáu, con una crecedera daqué más marcada empobináu al sureste. Esisten, amás, dos barrios daqué alloñaos del cascu urbanu. El de Santa Lucía apaeció a finales del sieglu XIX alredor de la ermita homónima como zona obrera,^[2] ente que'l barriu d'El Navarro ye de moderna construcción.

• Muséu Etnográficu Municipal: Componer d'once sales distribuyíes en trés plantes. Nél esponen distintos oxetos rellacionaos cola hestoria, los oficios, l'artesanía y les costumes de Biar, destacando la tradición alfarera y de cerámica vidrada.^[5][25]

• Moros y cristianos: Celebrar del 10 al 13 de mayu de cada añu. Trátase d'unes de les más antigües del llevante valencianu y tán dedicaes a la patrona, la Virxe de Gracia. Destaquen les Fogueres, más de 500 que s'encender nos montes qu'arrodien Biar cuando se fai traer a la Virxe del so santuariu al pueblu. Ye interesante tamién el Ball dels Espies (Danza de los Espíes), nel que cientos de pareyes amarutaes baillen una antigua danza pa despidir al xigante vistíu de moru llamáu la Mahoma,^[26] que ye lleváu a Villena pa participar en les sos fiestes.

• San Antonio (Sant Antoni en valencianu): Celébrase'l 17 de xineru. Esta festividá remontar al medievu y tien el so significáu na recaldación d'impuestos de ganadería nesa dómina. La celebración d'esti actu consiste na apaición d'un personaxe conocíu como el rei pàixaro que'l so personaxe va vistíu con paxellos medievales y portando una señera del antiguu Reinu de Valencia cola cual va percorriendo parte de la villa, tou ello acompañáu con unos personaxes singulares y cola música de la dulzaina y el tamboril, preseos tradicionales na Comunidá Valenciana.

• San Roque (16 d'agostu) y San Abdón y San Senén, los Santos de la Piedra (31 de xunetu): Nestes festividaes ye típicu'l baille de Les Parrandes, una xota tradicional.^{[ensin referencies]}
• Santa Lucia (13 d'avientu) y la Asunción del María (15 d'agostu) son otres festividaes principales d'esti pueblu. La postrera por ser el nome de la Ilesia del Biar.
• San Cristóbal (10 de xunetu) ye'l patrón de Biar, patrón de los conductores, esti día en Biar ye festivu y bendícense coches, motos y otros vehículos.

Los platos más típicos son el arroz con coneyu, los gazpachos y la típica Olleta d'arrós. Son tradicionales, amás en repostería, pastes como les coquetes, los almendrales, rollos de vinu,^[26][5] y los rollos o rosquíes d'anís, llamaes tamién rollets de la Mahoma.^{[ensin referencies]}

• Luis Calpena y Ávila (1860-1921): eclesiásticu ya historiador, miembru de la Real Academia de la Historia y de l'Academia de Belles Artes de San Fernando.^[27]

• Castiellu de Biar
• Ilesia de La nuesa Señora de l'Asunción (Biar)
• Ruta de los Castiellos del Vinalopó

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Biar.
• Conceyu de Biar
• Índiz Estadísticu Municipal de Biar. Unidá de Documentación de la Diputación d'Alicante
• Biar nel Rexistru d'Entidaes Llocales de la Xeneralidá Valenciana
• Web de turismu de Biar na Comunidá Valenciana