Split

Nucleu históricu de Split col Palaciu de Diocleciano
Patrimoniu de la Humanidá — UNESCO
	Vista del peristilo, nel palaciu de Diocleciano.
Llugar	Croacia
Criterios	Cultural: ii, iii, iv
Referencia	97
Inscripción	1979 (III Sesión)
Área	Europa y América del Norte
Coordenaes	Non

Split
Alministración
País	Croacia
Condado (es)	Condáu de Split-Dalmacia
Tipu d'entidá	ciudad de Croacia (es)
Alcalde de Split (es)	Ivica Puljak
Nome oficial	Split (hr)
Nome llocal	Split (hr)
Códigu postal	21000
Xeografía
Coordenaes	43°31′N 16°26′E / 43.51°N 16.44°E
	Split Split (Croacia)
Superficie	79.4 km²
Altitú	0 m
Demografía
Población	160 577 hab. (31 agostu 2021)
Porcentaxe	37.92% de Condáu de Split-Dalmacia
Densidá	2022,38 hab/km²
Más información
Prefixu telefónicu	021
Llocalidaes hermaniaes	Ancona, Charlottenburg-Wilmersdorf (es) , Dover, Antofagasta, Beit Shemesh, City of Cockburn (en) , Ostrava, Trondheim, Benevento (es) , Pescara, Agrigento, Cagli (es) , Provincia d'Ascoli Piceno, Gladsaxe, Los Angeles, Mostar, Odesa, Municipalidad de Štip (es) , Velenje, Cracovia, Punta Arenas, Kermanshah, Pernik (es) , Wilmersdorf (en) , Antalya, Esmirna, Patras y Rzeszów
	split.hr

Pa ver otros usos d'esti términu, Split (dixebra).

Split ( [splît] (?·i), griegu Ασπάλαθος, Aspálathos; llatín: Spalatum) ye una ciudá asitiada al sur de Croacia, puertu marítimu de la mariña dálmata, nel mar Adriáticu. Cuenta con 221 456 habitantes, según el censo de 2007.

Ye la principal ciudá de la rexón de Dalmacia, la capital del condáu de Split-Dalmacia y la segunda ciudá más populosa del país, dempués de Zagreb, de la que falta 380 km. Ye un importante puertu pesqueru y base naval del Adriáticu, según un centru cultural y turístico importante; la ciudá antigua ye una xoya arquitectónica, declarada Patrimoniu de la Humanidá en 1979. Na so redolada esisten estelleros, fábriques de cementu y de plásticu, industries madereres, vitivinícolas y de l'alimentación.

Historia

La ciudá creció alredor de la casa de descansu del emperador romanu Diocleciano, quien nació cerca d'ellí nel añu 245 d. C. Retirar nel añu 305 al palaciu que construyera cerca de Salona y foi soterráu ellí nel 313. El palaciu fortificáu convirtióse dempués nuna fábrica d'uniformes romanos y nel nucleu de la ciudá. A principios del sieglu VII, dempués de que la cercana ciudá romana de Salona fuera escalada polos ávaros (nómades d'Asia central), los refuxaos convirtieron el palaciu nuna ciudá fortificada y el mausoléu de Diocleciano na catedral de la ciudá. La ciudá yera dafechu neollatina a finales del sieglu VII.

A pesar de que la ciudá quedó so soberanía bizantina dende 812 hasta 1089, Spalato caltuvo la so autonomía política, como ciudá "Comune" de los dálmates italianos.^[2]

A finales del sieglu VIII, empecipióse la eslavización de la ciudá, que quedó afigurada parcialmente na arquiteutura de delles ilesies. A entamos del sieglu XII, los pueblos de Dalmacia fueron gobernaos polos húngaros, pero Spalato pudo redactar les sos propies lleis municipales en 1312, y hasta acuñó la so propia moneda.^[2] En 1420, los venecianos llograron la soberanía de Dalmacia, y anque respetaron l'autonomía de la ciudá, incluyendo les sos lleis, el gobiernu municipal foi dirixíu siempres por un príncipe-capitán venecianu. Mientres toos estos gobiernos venecianos, la ciudá espolletó y estendióse más allá de les muralles, con formosos edificios y un altu campanariu. Delles families venecianes treslladar a Spalato, onde formaron parte de l'aristocracia local.

Nel sieglu XV, los turcos otomanos llegaron a Dalmacia, y anque s'apoderaron del corazón de la rexón, nun entraron en Spalato, que permaneció sol dominiu de Venecia. Pa 1718 les guerres turcu-venecianes acabaron cola presencia del invasor en Dalmacia, y Spalato siguió oficialmente so la soberanía de Venecia hasta 1797, cuando Napoleón Bonaparte eslleió la República de Venecia, y Dalmacia quedó en posesión d'Austria, según lo axustao nel Tratáu de Campo Formio. Sicasí, tres la Batalla de Wagram en 1809, Austria perdió Spalato, que quedó so control francés, integrada primero nel "Reinu napoleónicu d'Italia" y depués nes Provincies Ilirias.

Pa 1813, la ciudá atopar de nuevu baxu dominiu austriacu.

Mapa de Spalato en 1912, colos barrios "italianos" de Borgo Grande, Borgo Pozzobon, Borgo Luca, Botticelle y del palaciu de Diocleciano

Nesos años empezó a inurbarse en masa la población croata del interior de Dalmacia, menguando asina'l porcentaxe italianu de la población de Spalato (hasta entós mayoritariu nel área urbana), y en 1880 l'últimu alcalde d'etnia italiana, Bajamonti, foi substituido por unu croata. Inda nel censu austriacu de 1910 quedaben 2082 italianos d'un total de 21.670 habitantes de Spalato, y la topografía de la ciudá yera dafechu italiana nos nomes de los barrios.

Tres la Primer Guerra Mundial y la disolución del Imperiu austrohúngaru, la provincia de Dalmacia, incluyida Spalato, pasó a formar parte del Reinu de los Serbios, Croates y Eslovenos (Reinu de Yugoslavia).

Tres l'anexón de Fiume (Rijeka) y Zara (Zadar) - les otres dos ciudaes importantes de la rexón xunto con Spalato - por Italia, Spalato foi renombrada oficialmente "Split" (en croata) en 1919 y convirtióse nel principal puertu de Yugoslavia y na capital de Banovina Mariniega. La llinia de ferrocarril de Lika que conectó la ciudá col restu del país foi inaugurada en 1925. Col alcuerdu Cvetković-Maček, Split convertir en parte d'una nueva unidá alministrativa, la Banovina de Croacia, frutu de la unión de Banovina Mariniega, Sava y delles zones aledañas poblaes por croates.

Casi la metá de los Italianos de Spalato fuxeron al Reinu d'Italia, a consecuencia del nacionalismu croata nesos años, y favorecieron el irredentismo italianu escontra Spalato.

Cola invasión de Yugoslavia per parte de los exércitos del Exa, los italianos ocuparon la ciudá n'abril de 1941, y un mes más tarde amestar formalmente a la Gobernación de Dalmacia del Reinu d'Italia. La llegada de les tropes italianes foi recibida con entusiasmu pola minoría autóctona de llingua italiana de Spalato.

Pero l'exércitu italianu atopó una moderada resistencia ente los habitantes de Split d'etnia croata, xuniéndose una parte d'ellos a los partisanos de Josip Broz Tito: hasta los equipos de fútbol llocal croates, el HNK Hajduk Split, y el RNK Split, rehúsaron participar na lliga italiana, suspendiendo les sos actividaes, pa más tarde xunise tamién a los partisanos (darréu'l Hajduk convertir nel equipu oficial del movimientu de los partisanos).

En setiembre de 1943 Italia capituló y la ciudá foi ocupada poles brigaes del comunista Tito, rexistrándose una masacre de 300 italianos autóctonos, pero una selmana más tarde el pro fascista Estáu Independiente de Croacia ocupó la rexón. Delles zones de la ciudá antigua y del puertu fueron estropiaes mientres ta ocupación polos bombardeos alemanes y aliaos, causando cientos de muertos. Los partisanos titinos entraron finalmente na ciudá'l 26 d'ochobre de 1944. El 12 de febreru de 1945, una incursión de la Kriegsmarine atacó'l puertu de Split estropiando'l cruceru británicu Delhi. Hasta'l fin de la guerra Split foi la capital provisional de Croacia.

Ente 1945 y 1990, Split foi'l centru alministrativu de Dalmacia.

En 1979 Split allugó los VIII Xuegos Mediterráneos.^[3] Nesi mesmu añu, el nucleu históricu de Split col Palaciu de Diocleciano foi declaráu Patrimoniu de la Humanidá pola Unesco.^[4]

Split tien delles ilesies antigües como SV Nikola y Gospa od Zvonika, museos y una galería dedicada al escultor yugoslavu Ivan Meštrović, que s'atopa na villa que yera propiedá del escultor, y delles de les sos obres afaten la ciudá. La ciudá de Klis, cercana a Salona, tien les ruines d'un fuerte romanu del sieglu V. L'antigua ciudá testil de Sinj, asitiada 30 km al nordeste de Split, ye famosa pola so Sonjska Alka, un tornéu medieval que se celebra añalmente, el 15 d'agostu, pa conmemorar la victoria na batalla de 1815 sobre l'alministración otomana.

Xeografía

Split ta asitiáu nuna península ente la parte oriental del golfu de Kaštela Split y el mar Adriáticu. Los puntos orográficos más destacables son la llomba de Marjan, de 178 m, que s'alza na parte occidental de la península, y les crestes Kozjak, de 779 m; y Mosor, de 1339 m.

Clima

Split tien un clima de transición ente'l clima mediterraneu (Csa) y el clima subtropical húmedu (Cfa) según la clasificación climática de Köppen, porque namái un mes de branu tien menos de 40 mm d'agua con branos secos y templaos (con temperatures que xuben hasta los 42 °C en xunetu) ya iviernos húmedos. La precipitación media añal ye 806,2 mm. La vexetación ye de tipu mediterraneu siempres verde, y la flora subtropical (palmeres, agaves, cactus) crez na ciudá y la so contorna.

Parámetros climáticos permediu de Split
Mes	Xin	Feb	Mar	Abr	May	Xun	Xnt	Ago	Set	Och	Pay	Avi	añal
Temperatura máxima absoluta (°C)	17.4	22.3	23.2	27.7	33.2	38.1	38.6	38.1	34.2	27.9	25.8	18.6	38.6
Temperatura máxima media (°C)	10.3	11.0	13.7	17.4	22.5	26.7	29.8	29.5	25.1	20.0	14.9	11.5	19.4
Temperatura media (°C)	7.9	8.3	10.7	14.3	19.1	23.1	25.9	25.6	21.5	17.1	12.6	9.2	16.3
Temperatura mínima media (°C)	5.4	5.5	7.6	10.8	15.2	18.8	21.6	21.5	18.1	14.1	9.9	6.0	12.9
Temperatura mínima absoluta (°C)	-9.0	-8.1	-6.6	0.3	4.8	9.1	13.0	11.2	8.8	3.8	-4.5	-6.3	-9.0
Precipitación total (mm)	77.3	62.8	63.4	62.6	55.4	49.7	26.3	42.7	71.0	76.5	112.9	103.5	804.1
Díes de lluvia (≥ 1 mm)	11	10	10	9	9	9	6	5	7	9	12	12	109
Díes de nevaes (≥ 1 mm)	1	2	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	4
Hores de sol	131.5	147.9	186.8	217.2	273.0	307.4	350.3	324.8	247.3	196.9	130.6	119.3	2633
Fonte nº1: National Meteorological and Hydrological Service (Croatia)^[5]
Fonte nº2: World Weather Information Service^[6]

Demografía

D'alcuerdu al censu de 2001 la ciudá de Split cuntaba con 188 694 ciudadanos, con una proyeición de 221 456 pal añu 2007, ente que l'área metropolitana cuenta con unos 410.000 habitantes. El condáu de Split-Dalmacia na so totalidá tien 470.000 residentes, constituyendo d'esta miente el so principal nucleu urbanu. El 95% de la so población ye d'orixe croata, les sos minoríes más importantes son los serbios, bosnios, montenegrinos y eslovenos. Esiste inda una bien pequeña minoría italiana, última residuu de la población autóctona de la ciudá nos tiempos de Diocleciano.^[7] La relixón predominante ye la Católica, practicada pol 88% de la población.^[8]

Economía

La economía de Split empezó a recuperase amodo de la recesión xenerada pol tresformamientu nuna economía de mercáu y la privatización de les sos empreses.

Mientres la dómina yugoslava fuera un centru económicu d'importancia con una moderna y diversa producción industrial qu'incluyía estelleros, alimentos, química, plásticos, testil y papelera. Anguaño la mayoría de les fábriques tán cerraes o con escasa producción por cuenta de la antigüedá de les mesmes o la falta de caltenimientu, polo que la ciudá tuvo concentrándose nel comerciu y los servicios, dexando a munchos trabayadores industriales sacupaos.

La nueva autopista A1 qu'integra Split col restu de la rede croata d'autopistes ayudó a aguiyar la producción y l'inversión, con nuevos negocios construyéndose nel centru de la ciudá y les sos suburbios espandiéndose intensamente. La producción vitivinícola, la olivar, la pesca y el turismu viéronse beneficiaos pola so construcción. Dende 2005 vieno amontándose la inversión estranxera y per primer vegada los niveles d'esportaciones fueron mayores a los d'importaciones. Mientres 2006 la industria d'estelleros contrató nuevos trabayadores y supunxo la renacencia de la d'antiguo masiva industria naval de Split.

Turismu

Split ye una de les grandes ciudaes pa visitar en Croacia y amás de ser una ciudá bien curiosa, atopamos ante una ciudá que ye fundamental pa los turistes que quieren dir visitar les islles de Croacia, porque suel ser un puntu importante pa partir. Nesta ciudá los visitantes van atopar con un ambiente bien prestoso, siempres enllena de turistes y de xacíu de distintos llugares d'interés pa conocer.

Dende equí puédese por casu faer una visita en ferry a una de les munches islles de Croacia; un viaxe bien curiosu si disponer de tiempu. Si'l turista prefier quedase na ciudá, va afayar una bona cantidá d'elementos arquiteutónicos como palacios ya ilesies, polo que ye recomendable quedase unos díes.

Split ye un destín bien apoderáu pa estos últimos díes de branu, onde tamién se puede saborguiar los ricos platos de la gastronomía croata.

Cultura

La Unesco declaró la ciudá Patrimoniu de la Humanidá en 1979.^[4] Ente los sos edificios d'interés tán el Palaciu de Diocleciano, qu'ufierta restos arqueolóxicos bien interesantes como la fortaleza y el Templu de Xúpiter. Dientro d'esta cortil tamién s'atopa la Catedral de Domnio, antiguu Mausoléu de Diocleciano, nel que destaca'l campanariu d'estilu románicu-góticu y les sos monumentales puertes de madera con imáxenes de la vida de Cristu, obra del maestru Buvina. En Split tamién destaquen los edificios relixosos como'l Conventu de los Franciscanos, con un bellu claustru góticu.

La tradición lliteraria de Split remontar a la dómina medieval, ya inclúi nomes como Marko Marulić, ente qu'en tiempos más modernos Split destacó polos autores famosos pol so sentíu del humor. Ente ellos el más notable ye Miljenko Smoje, famosu pola so serie de televisión Malu Misto y Velu Misto.

Split tamién alluga dos importantes museos arqueolóxicos, una dedicáu a l'antigüedá, otru a principios de la dómina medieval. L'aspeutu más reconocible de Split ye la cultura musical popular. Compositores notables como Ivo Tijardović o Zdenko Runjić; dalgunos de los músicos más influyentes na sumida Yugoslavia. Hai una gran actividá cultural mientres los branos, cuando se celebra'l prestixosu Festival de Música de Split, siguíu pol festival de cine de Branu de Split (Splitsko ljeto).

Tresportes

Rutes y autopistes

Split ye un importante centru de tresporte pa Dalmacia y les rexones cercanes. Amás de l'autopista A1 que la coneuta con Zagreb, la ciudá recibe tol tráficu automotor de la mariña del Adriáticu pela ruta 8, que va dende Dubrovnik hasta Zadar. El tránsitu urbanu muévese sobre una serie d'autovíes y aveníes que dexen algamar rápido cualquier puntu de Split.

Tresporte públicu

El tresporte públicu ye mayormente brindáu por autobuses, una y bones la ciudá tórnase complicada pa la construcción de trenes o tranvíes, por cuenta de la so xeografía, carauterizada per llombes. El serviciu automotor ye ufiertáu pola empresa Promet Split. La ciudá de Split ye'l puntu más austral de la rede ferroviaria de Croacia, recibiendo servicios diésel dende distintos puntos del país. La conexón con Zagreb tarda unes 5 hores, siendo por esto pocu utilizáu oldeando cola mayor velocidá del tresporte por aciu automóvil. El serviciu suburbano de trenes tien una sola llinia que va dende la estación central allugada na badea hasta Kaštela. Espérase qu'esta llinia d'una sola vía diésel sía tresformada en doble vía llétrica con nuevos trenes de pisu baxu pal añu 2010. Más palantre espérase estendela hasta Trogir y Seget Donji, pasando pol anováu Aeropuertu de Split. Ta estudiándose la posibilidá de construyir un pequeñu tren soterrañu nel centru de la ciudá pal añu 2012.

Aereu

L'Aeropuertu de Split allugáu na vecina ciudá de Kaštela ye'l segundu mayor de Croacia en númberu de pasaxeros tresportaos dempués del aeropuertu de Zagreb, nel añu 2007 l'aeropuertu emprestó servicios a 1.190.551 pasaxeros. Brinda conexones a Zagreb, Londres, Frankfurt del Main y al Aeropuertu de Colonia/Bonn n'Alemaña, según numberosos destinos de temporada nos meses de branu. Espérase que la so remodelación empiece nel añu 2009.

Marítimu

El puertu de pasaxeros de Split ye unu de los más importantes del Mediterraneu, con servicios diarios a Rijeka, Dubrovnik y Ancona n'Italia. Mientres la temporada de branu sumir diversos destinos, principalmente italianos, ente ellos la ciudá de Pescara. El puertu constitúi l'únicu enllaz con munches de les islles dálmates centrales, como Brac, Hvar, Šolta, Vis, Korčula, Lastovo y delles más. El serviciu ye emprestáu poles compañíes navieres Jadrolinija y Split Tours.

Deportes

Tradicionalmente, los deportistes tuvieron alta considerancia en Split, y la ciudá ye famosa pola producción de munchos campeones.

El principal deporte ye'l fútbol y el so principal club ye'l HNK Hajduk Split, posiblemente'l club más popular en Croacia, ente que RNK Split ye'l segundu club de la ciudá. El mayor estadiu de fútbol ye l'Estadiu Poljud, con capacidá de 35.000 (55.000 antes de la renovación d'una places). El baloncestu tamién ye un deporte bien popular, y el club de baloncestu de la ciudá ye'l KK Split (d'antiguo Jugoplastika Split), tien el récor de ganar la Eurolliga tres veces consecutives (1989-1991), con notables xugadores como Toni Kukoč y Dino Rađa dambos nacíos en Split.

Split ye famosa poles sos estrelles de tenis, como los campeones de Wimbledon Goran Ivanišević y Mario Ancic.

Split va ser una de les ciudaes anfitrionas del [[Campeonatu Mundial de Balonmano Masculín de 2009. La ciudá va tener un nuevu estadiu deportivu construyíu pa esti eventu. La capacidá va ser de 13.000 espectadores. El costu del estadiu estremóse uniformemente ente la ciudá y el gobiernu.^[9]

El picigin ye un deporte tradicional local (que tien el so orixe en 1908), prauticar na famosa sablera de sable Bačvice. Ye tradición xugar a picigin el día d'Añu Nuevu, independientemente de les condiciones meteorolóxiques, a pesar de que la temperatura del mar raramente ye cimeru a 10 °C.