Voseo

Hai que remontar l'entamu del voseo español al sieglu IV. Nesi entós, l'emplegu de vos en llugar de tu tien un valor social de sumu respetu. Cinxir el so usu al tratu col emperador. La espansión del usu de vos volveríase más complexa y estensa mientres los sieglos VI y VII, según probar distintos documentos que marquen la estensión de vos pa una sola persona. Nesta evolución del voseo, Páez Urdaneta cree ver dos variantes sociollingüístiques que quebren la estratificación orixinal de [+ poder] o [+ autoridá]. Son estes variables la pragmaticidad y el sentimentalismu.

N'España, l'emplegu de vos foi modificar a lo llargo de los sieglos. Foi pasando de ser una exa vertical asimétricu de [+ autoridá] o [+ poder], en que vos emplegar dende'l estatus social inferior escontra'l superior, a la direición contraria: de superior a inferior, esto ye, p'aquellos colocutores que tienen [– autoridá] o [– poder] y, coles mesmes, del polu de la distancia al de la cercanía. Darréu'l voseo tamién s'emplegó de manera recíproca en persones d'igual estatus. Asina, tenemos que nos ss. XI–XII'l voseo emplegar por rangu social, pragmaticidad y virtú caballeresca, mientres el tutéu acutar al ámbitu familiar. Nos ss. XIII–XIV avanza la Reconquista y consolídense los grupos sociales (nobleza, cleru y pueblu llanu, compuestu de llabradores, artesanos y mercaderes), de cuenta que el vos cobró fuercia extragrupal, emplegándose tamién de superior a inferior. Sigue esistiendo'l vos pragmáticu (cuando s'espera un favor o beneficiu del colocutor), pero pierde vixencia la virtú caballeresca. A finales del sieglu XV, el fin de la Reconquista modifica nuevamente les fórmules de tratamientu. El vos utilízase tamién pa quien tienen igual rangu, lo que lleva a una gastadura que fai necesariu la introducción d'una nueva fórmula, la vuesa mercé col verbu en tercer persona. Entós, el tu volvió recuperar el so primitivu valor de segunda persona del singular pal enfotu. Esti fenómenu ta recoyíu nos clásicos del Sieglu d'Oru, con Don Quixote de la Mancha a la cabeza, y n'obres modernes ambientadas na dómina como la serie del Capitán Alatriste. El voseo acaba sumiendo del español peninsular y filipino yá nel sieglu XIX; quedando usté como'l pronome de cortesía, qu'espresa respetu d'un falante escontra otru ente que «tu» representa'l tratu de familiaridá (ente familiares o escontra amigos cercanos) o d'inferioridá (un emplegador escontra'l so emplegáu).

Mientres la conquista y colonización d'América, pos, los españoles emplegaben un sistema qu'incluyía tanto vos como tu pa dirixise a un inferior o a un igual, o en situaciones d'enfotu. Este subsistió en toles colonies hasta aproximao'l sieglu XVIII, dómina na qu'empieza a perdese'l vos nes rexones de l'América española que taben más venceyaes económicamente con España: la Nueva España (gran parte de Méxicu y Estaos Xuníos), Perú les Antilles y en delles rexones de los actuales Colombia, Venezuela y Ecuador. Mientas tantu, nes rexones más aisllaes del Imperiu español caltúvose'l voseo, munches vegaes en coesistencia col tratu de tu: Centroamérica, la rexón andina de Colombia y Ecuador, el Conu Sur y la zona marabina y andina de Venezuela.^[6][7]

N'América dan trés posibilidaes principales de fórmules de tratamientu:

• La mesma de l'América tuteante, onde topamos el tratu de "tu" pa la segunda persona singular d'enfotu y el tratu de "usté" pa la segunda de respetu (por casu, en Puertu Ricu o República Dominicana).
• La mesma de l'América solo voseante, onde la forma d'enfotu ye'l voseo, que coesiste col tratu de respetu por aciu "usté" (por casu, n'Arxentina o la mayor parte de Centroamérica).
• La de l'América tuteante-voseante, onde'l voseo acutar al ámbitu íntimu; el tutéu ye pal enfotu entemediu; y el "usté" úsase como forma de respetu (por casu, en Chile).

Nel voseo reverencial utilizábase'l pronome vos pal suxetu ("vos miráis"), tornándose en vos nos casos en que'l pronome cumple la función gramatical de complementu ("mírovos"). Sicasí, cuando'l pronome ye preposicional caltiénse'l pronome vos ("a vos oyo", "con vos voi caminar"). El posesivu, al igual que la inflexón verbal, llindar al plural inclusive ante un solu interlocutor. Les formes verbales conxúguense siempres en segunda persona plural ("vos conocéis el mio dolor", "mirái a los vuesos fíos", "camináis ensin priesa").

L'usu del voseo reverencial ye bien raru na actualidá, salvu en Huánuco (Perú),^[8] ciñéndose a testos qu'intenten reflexar la fala d'otres dómines o pa referise a dellos graos o títulos n'actos solemnes.“¿Xuráis por Dios y estos Santos Evanxelios desempeñar lleal y fielmente el cargu de Ministru d'Estáu nel Despachu de… que vos confío?”

Nes otres maneres, la diferencia ye similar.
L'imperativu ye similar al de segunda persona plural, pero pierde la -d final (falái → hablá); la forma en -r típica de los dialectos de la Península Ibérica ye desconocida.
Pal suxuntivu, esiste variación social.
Nel español rioplatense, la forma considerada estándar y emplegada nos medios escritos y poles capes medies y altes de la sociedá, ye idéntica a la que s'emplega pa tu; en dellos casos, principalmente nos estratos sociales más baxos y de menor instrucción, l'acentu mover a la última sílaba por asimilación a la forma d'indicativu (que tu comes -> que vos comás, que tu digas -> que vos digás), perdiéndose tamién l'alternanza vocálica (que tu pierdas -> que vos perdás). En dalgún casu, la forma resultante nun ye idéntica a la del indicativu del verbu (que tu duermas -> que vos durmás, non durmás).
Nos dialectos voseantes fuera del rioplatense, la conxugación de vos nel suxuntivu (durmás, perdás, empecés, etc.) pertenez al usu normal y nun tien nada que ver cola capa social o la educación d'una persona (voseante).

El voseo dialectal americanu, o a cencielles voseo, tien un usu distintu al voseo antiguu: nun ye reverencial, sinón que denota familiaridá col interlocutor nes rexones nes que se practica. Esisten dos tipos de voseo que se dan simultáneamente o independientemente dependiendo de la rexón: el voseo pronominal y el voseo verbal.

El voseo pronominal ye l'usu del pronome vos como suxetu ("vos comés"), vocativu ("¡Vos, ayudame!"), como complementu con preposición ("Te vi a vos"), y como términu comparativu ("Ye tan alto como vos"). Nos casos de complementos ensin preposición y los pronomes átonos utilízase "te" y "el to" ("Te ta mirando a vos", "¿Vos visti como quedó'l to autu?"), y nel casu del posesivu, utilízase "el to" o "to" ("Vos dixisti que yera'l to autu. Vos dixisti que yera to.")

Llámase voseo verbal a la variación nes desinencies verbales de la segunda persona del plural pa referise a la segunda persona del singular. Esisten distintos cambeos na desinencia verbal según razones xeográfiques y culturales.

L'emplegu de "vos" en llugar de "tu" ye unu de los fenómenos más carauterísticos del español rioplatense. Nel dialectu rioplatense, l'dialectu paraguayu, el dialectu camba y nos países de Centroamérica (Costa Rica, El Salvador, Guatemala, Hondures y Nicaragua) la conxugación de voseo de normal difier de la tuteante tan solo en presente de la manera indicativa, nel imperativu, el presente de suxuntivu y, en dellos casos, al pretéritu d'indicativu: "tu cantes/vos cantás", "canta tu/cantá vos", "tu yes/vos sos", "tu mueves/vos movés", "que tu cantes/que vos cantés", "tu cantasti/vos cantasti".
Nel vernacular rioplatense el voseo verbal tamién s'estiende al pretéritu indefiníu^{[ensin referencies]} y al presente de suxuntivu ("quiero que vos cantés", "dijistes que yera tarde"), pero nun son bien vistes nel rexistru cultu y prefiérense les formes del tutéu: "que vos cantes", "dixisti que yera tarde".

Nel sureste de Méxicu (Chiapas, Tabasco),^[9] y el centru y occidente de Colombia suelse usar el voseo verbal pal presente del indicativu, del imperativu y tamién pa la manera suxuntiva.

Sicasí, nel dialectu chilenu el voseo asocede pal presente, pretéritu imperfectu y condicional de la manera indicativa y pal presente y pretéritu imperfectu de la manera suxuntiva. Práuticamente sumió la forma en futuru simple, pol so reemplazu pola paráfrasis formada por dir en presente y un verbu n'infinitivu, sacante en dellos llugares como'l español chilote, onde otra manera tradicionalmente solo úsase'l tutéu nos otros tiempos.

La razón ye que la conxugación provién del voseo reverencial y nos sos oríxenes yera totalmente independiente de «tu». La segunda persona del singular podía entós tomar dos formes: la de tratu normal ("tu") y la reverencial ("vos"). Güei tamién esiste ustedeo, que vien del tratu reverencial "la vuesa mercé". El plural tomóse tantu de "vos", como de "usté", y güei úsase n'España "vós", mientres nel restu del mundu de fala española utilízase "ustedes". Asina, "vos sos" provién de "vos sois", "vos movés" de "vos movéis" y "pensá vos" de "pensái vos". Esta coincidencia nun esiste en países como Chile, onde se diz "vos/tu soi/erís", "vos/tu movís", con monoptongación de -éis en -ís, y "piensa vos/tu". El voseo usáu nel estáu venezolanu de Zulia concuerda cola conxugación del voseo reverencial; en Zulia dizse "vos sois", "vos movéis".

Polo xeneral, el voseo n'Arxentina, Paraguay, Uruguái, Centroamérica, l'oriente de Bolivia, el sur de la Guajira y el norte del Cesar de Colombia esanicia la «i» de la conxugación verbal de segunda persona orixinal. Sicasí, el voseo en Chile monoptonga -éis en -ís y aspira la «s» final na so pronunciación (fechu qu'asocede con toles eses finales nel español chilenu), ente que el de Zulia ye fiel a la forma orixinal.

Na Arxentina, oriente de Bolivia, Paraguay y Uruguái el voseo ye aceptáu universalmente, tantu poles distintes clases sociales, como na llingua escrito y oral. La Real Academia Española inclúi na so diccionariu en llinia puramente les conxugaciones de voseo consideraes prestixoses n'Arxentina, Paraguay o Uruguái.^[10][11] Estes conxugaciones son les utilizaes nes principales ciudaes d'Arxentina, en Asunción y Montevidéu poles capes baxes, medies y altes de la sociedá y esclúin -polo xeneral- al manera suxuntiva.

La correspondencia verbal n'Uruguái alternar cola de "tu": "tu tenés, vos tenés"; "tu sos, vos sos". Daqué similar a lo qu'asocede n'Arxentina cola correspondencia del presente suxuntivos: "vos sepas, vos sepás"; "vos puedas, vos podás"; y en Chile con "tu tenís, vos tenís"; "tu soi/erís, vos soi/erís"; "tu podái, vos podái".

 

N'España, el voseo aguantó en delles zones aisllaes. Por casu, n'Andalucía entá s'emplegaba nel sieglu XIX, según surde de documentos lliterarios, por casu, les noveles de Fernán Caballero. Estremar del voseo americanu en que se rexistra pal enfotu entemediu. Esto ye, el tutéu ye en direición escontra baxo (fíos o criaos) o igualitariu, na suma intimidá (ente hermanos o cónyuges), en cuantes que'l voseo emplegar pa una distancia entemedia, en direición de baxo escontra riba (fíos a padres, por casu), o en forma simétrica, cuando nun esiste sumu enfotu (por casu, ente vecinos). Persiste inda entemecíu col usu del tu na zona oriental de la provincia de Lugo,^{[ensin referencies]} probablemente por influencia del arcaizante idioma gallegu, que tamién reemplazó na so forma más habitual el pronome «vos» por «ti» (que ye l'equivalente del «tu» español).

N'América, el voseo persistió en gran parte del so territoriu con distinta suerte. Instalar na norma culta, nel Ríu de la Plata, pero ye rural o subestándar en munchos países. N'otros, como en Venezuela, tratar d'una norma rexonal (esto ye, que, en determinaes zones, hai un arguyu localista pol so emplegu).^[12] N'América Central el voseo de tipu rioplatense ye aceptáu solo nel contestu familiar. El tutéu ye la norma de prestíu, asocede nun contestu non familiar, na espresión escrita y predomina nos medios de comunicación. Solo na fala de Nicaragua y Costa Rica, el tutéu ye casi inesistente.^[1]

Anguaño, el voseo distribuyir en distintes partes del mundu hispanu, pero predomina n'América Central, con esceición de Panamá, onde ye parcial y úsase en provincies como Veraguas, Herrera, Los Santos y Chiriqui. Suramérica, n'Arxentina, oriente de Bolivia (departamentos de Tarija, Santa Cruz de la Sierra, Beni y Pando), Uruguái y Paraguái.

El tutéu y el voseo alternar nel centru de Chile; n'Ecuador nes provincies de la sierra, y nes provincies de Manabí y Esmeraldas. Nel occidente y nororiente de Colombia (departamentos de Nariño, Cauca, Valle del Cauca, Quindío, Risaralda, Caldas, Antioquia, Norte de Santander (Ocaña), La Guajira y Cesar), occidente de Venezuela (estaos Zulia y Falcón), centru de Panamá y sur de Méxicu (estaos de Chiapas y Tabasco).^[9] N'España, Guinea Ecuatorial, República Dominicana y Puertu Ricu, l'usu de vos sumió por completu na fala. En Cuba y Perú el voseo atopar en víes de desapaición, solo percíbese nuna pequeña franxa de la zona oriental de Cuba y nes fronteres norte y sur de Perú.

 

• Arxentina (voseo pronominal y verbal, el pronome "tu" solo en delles rexones del norte)

El so emplegu ye universal y aceptáu en tolos niveles sociales, ye la norma d'usu oral y escrita a nivel familiar, a nivel de prensa, a nivel académicu, etc. En Santiago del Estero, nel Norte Arxentín, ye común oyer tu, y vos entemecíos, Exemplos: El to vivís, Vos vives, El to tenés, Vos tienes, Vos dices?, El to dicís?, Etc.^[1]

• Paraguái (voseo pronominal y verbal, el pronome "tu" ye práuticamente inesistente)

El so emplegu ye universal y aceptáu en tolos niveles sociales, ye la norma d'usu oral y escrita a nivel familiar, a nivel de prensa, a nivel académicu, etc.^[1]

• Uruguái (voseo pronominal y verbal, el pronome tu ye usáu con formes verbales de vos)

Les formes de voseo son aceptaes ensin reserva por toles clases sociales. Sicasí en Montevideo ye más prestixosu l'usu de tu coles formes verbales de vos, anque coloquialmente ye más utilizáu'l voseo ríoplatense. Y en l'interior del país ye usáu'l "tu", por casu en Rocha, Rivera y departamentos redoma a Brasil. Ente que el restu del país ye usáu'l "tu" solo o coles formes verbales del "vos".^[1]

L'emplegu de la forma pronominal de tu ye minoritariu y persiste en dos rexones: a) na zona ultraserrana, y b) na cuenca del ríu Tacuarembó, cerca de la frontera con Brasil.^[2]

• Bolivia (Oriente: voseo pronominal y verbal; Occidente: voseo verbal; Sur: voseo y tutéu pronominal, voseo verbal)

Nel oeste (la zona andina: La Paz, Oruro, Potosí, Chuquisaca y Cochabamba) carauterizar pol tracamundiu de les formes pronominales de voseo y tutéu;^[1] les formes verbales son tuteantes con esceición del imperativu y na escritura y nel rexistru cultu caltiénse l'usu de 'tu'.^[13] Nel este del país (la zona llana: Santa Cruz, Tarija, Beni, norte de La Paz y Pando) ye más común el voseo pronominal y verbal de tipu rioplatense;^[1] siendo frecuente'l so usu en televisión y prensa escrita.^[13] Nel sur (Tarija) ye aceptáu en forma oral el voseo verbal de tipu 2 y 3, xunto cola alternanza de los pronomes 'vos' y 'tu'; el voseo pronominal ta acutáu al rexistru informal, siendo'l tutéu pronominal la forma de prestíu.^[13]

• Costa Rica (voseo pronominal y verbal, el pronome "tu" ye práuticamente inesistente)^{[1][14][15][16][17]}

El tratu de vos ta tamién bien estendíu, y asocede especialmente ente familiares, amigos y persones cercanes al llocutor.^[1][18] Xeneralmente, la mayoría de la población prefier tratar de usté a toles persones. El tutéu ye mal vistu y connota pedantería.^[1] El voseo ye mayoritariu en Cartago, San José y Heredia Centru. En delles zones, el tratu de vos coesiste col de usté: en Heredia, Alajuela y zones rurales, y nes provincies costeres (Guanacaste, Puntarenas y Limón) empléguense dambos.

• Chile (voseo verbal; el voseo pronominal ye consideráu descomanadamente coloquial,^[19] vulgar o despreciatible)

El voseo ye fenómenu xeneral que solo asocede na fala familiar y coloquial; afecta a tolos tiempos y maneres verbales, pero ye raramente usáu n'imperativu.^[1][20] Ye común l'aspiración de la 's' nes terminaciones verbales en −ís y la so desapaición nes formes en −áis.^[1] Nes ciudaes y en tol centru del país, ye comúnmente usáu en situaciones informales. Na fala culta úsase'l tratu de tu. El tratu de vos ye consideráu «vulgar».^[1]

• El Salvador (coesistencia de voseo y tutéu; el voseo ye pronominal con formes verbales de vos y tu)

Predomina un sistema terniario, nel que vos ye'l tratamientu familiar o d'enfotu, tu el tratamientu de formalidá entemedia y usté el tratamientu más formal.^[1][21][22] Nel ámbitu más informal, predomina'l tratu de vos coles formes verbales de tu, anque ta bien estendíu l'usu de les formes verbales de vos, especialmente n'imperativu.^[2]

Hai de solliñar que l'usu de usté y tu pal tratu d'enfotu ta bien estendíu, sobremanera en persones mayores de 20 años, y supera al de vos nos 2 grupos de mayor edá (adultos y vieyos); ente qu'en neños y adolescentes ye universal el tratu de vos.^[2] Nel ámbitu llaboral prefierse usté o tu, ente que nel escolar prefierse usté na rellación alumnu-maestru (y viceversa), y vos ente los alumnos.

Xeneralmente considérase que'l voseo indica "familiaridá". Tamién se-y considera "vulgar" y que'l so usu "nun tien un prestíu manifiestu".^[2]

• Guatemala (voseo verbal y pronominal)

El voseo asocede principalmente ente persones d'edá y xéneru similar. El tutéu ye formal y profesional pero non tan formal como l'usté que s'utiliza escontra les persones mayores o desconocíes. Ente les muyeres ye frecuente'l tratu de tu, anque empleguen vos dependiendo del nivel d'enfotu; ente que nos homes l'usu de tu ye mal vistu, porque se-y percibe como una forma d'afeición ya inclusive de homosexualidá. Ente persones de distintu xéneru nun asocede'l tratu de vos, prefierse tu o usté. Sicasí, xeneralmente l'usu de tu ye utilizáu coles formes verbales de vos.

Ente hermanos el tratu de vos ye xeneralmente recíprocu. Les persones de mayor edá o autoridá suelen ser trataos de usté, ente que estos traten a los de menor edá o autoridá de tu o de vos.^[2][23][24]

• Hondures (voseo pronominal y verbal, coesistencia col tutéu)

Predomina un sistema terniario, nel que vos ye'l tratamientu familiar o d'enfotu, tu el tratamientu de formalidá entemedia y usté el tratamientu más formal.^[1][21][22]

El tratu de tu ye predominante nos medios de comunicación.^{[ensin referencies]} L'usu del tutéu ye mal vistu ente homes.^{[ensin referencies]}

• Nicaragua (voseo pronominal y verbal, el tutéu ye minoritariu)^[1]

El tratu de vos ente familiares y amistaes ta xeneralizáu nel país, sicasí'l tratu de tu esiste de manera minoritaria. Xeneralmente n'ambientes formales prefier tratase d'a tu que d'a vos,^[1] y xeneralmente cuando hai estranxeros ensin familiarizar col "vos".

El voseo asocede de forma común nel tratu familiar y públicamente ente persones de la mesma edá o ente amigos. Como cortesía o respetu a persones d'importancia pública (executivos, emplegadores, profesionales, etc.), a adultos o persones de mayor edá emplégase usté.

El voseo, sicasí, gana cada vez más importancia formal nel mercáu comercial y lliterario d'esti país.^[25]

Los siguientes países tienen l'usu en determinaes partes de la so xeografía:

• Colombia

 

Nel occidente del país (departamentos de Valle del Cauca, Cauca y Nariño), na Rexón paisa (departamentos d'Antioquia, Caldas, Risaralda, Quindío y norte del Valle del Cauca), y al nororiente del país, nel occidente de Norte de Santander (provincia d'Ocaña), sur de Bolívar y sur del Cesar. Na Costa Caribe ye usáu'l tutéu, nel restu de Colombia predomina'l ustedeo. Solo nel sur de La Guajira y el norte del Cesar (Valledupar y la so contorna) el voseo ye prestixosu y asocede en toles clases sociales.

• Cuba

Ta en víes de desapaición el so emplegu, solo esiste nun sector de la zona oriental entendíu por Camagüey, Bayamo y Manzanillo. Ye más xeneralizáu nos montes y el campu, nes zones urbanizaes, cola esceición de Camagüey, nun s'utiliza.

L'usu del pronome vos escúchase más na fala de los adultos y vieyos, anque tamién s'utiliza en momentos d'enoxu pa da-y mayor fuercia a un insultu; el voseo verbal tien un usu xeneralizáu y emplégase como tratamientu familiar y d'enfotu.

A diferencia del restu de Hispanoamérica, los pronomes vos y el vuesu siguen usándose, anque pueden alternase por te y to, respeutivamente. El pronome plural vós usar pal tratamientu cortés en ciertos contestos.

• Ecuador

Na sierra norte y central utiliza'l voseo pronominal non verbal, ye dicir el pronome "vos" coles conxugaciones verbales del pronome tu (vos yes, vos tienes, etc.), y na mariña d'Esmeraldas. Nel restu d'Ecuador predomina'l tutéu.

• Méxicu

En casi tol estáu de Chiapas, sacante les ciudaes mayores,^[26] y en rexones rurales de los estaos de Tabasco,^[27] Yucatán y Quintana Roo.^[28] El voseo ye de tipu verbal con tutéu pronominal.^[29][26] Asocede principalmente ente la población indíxena ensin escolarizar, lo qu'incide en que'l so emplegu sía consideráu "vulgar" y carauterísticu d'una persona "pocu educada".^[28] El so emplegu ye xeneralizáu en San Cristóbal de Les Cases,^[2] según na ciudá de Chiapa de Corzo, na rexón de La Fraylesca, y en dellos poblaos rurales, toos ellos nel estáu de Chiapas.^{[ensin referencies]}

• Panamá (delles zones de voseo y tutéu alternaos)

Nel estremu occidental (a lo llargo de la frontera con Costa Rica), y nel interior de la península de Azuero; les carauterístiques del voseo panamiegu facer similar al voseo zuliano, cola única esceición de que s'alternen los pronomes tu y vos y que solo asocede nel presente del indicativu y nel imperativu. Considérase-y arcaicu y rústicu, y atópase n'amenorgamientu.^[2]

• Perú (delles zones de voseo y tutéu alternaos)

Asocede nel norte y el sur, y ye desconocíu nel restu del país.^[30] La carauterística del voseo nel norte de Perú ye la combinación de voseo pronominal y tutéu verbal; en Huánuco, tu emplegar ente familiares cercanos, usté como tratu entemediu, y vos como honoríficu.^[8] Les carauterístiques del voseo nel sur son :^[2]

• Altérnase tu y vos coles formes verbales del voseo n'imperativu y nos distintos tiempos d'indicativu, pa los demás maneres verbales empléguense les formes de tu.^[2]
• Monoptongación na so desinencia similar al voseo arxentín o rioplatense, cola esceición de la terminación −éis que s'amenorga a −ís, como nel voseo chilenu.^[2]

Ta en víes de desapaición tantu nel norte como nel sur del país, quitando en Arequipa, onde se vosea nes árees urbanes.^[1] Emplegar en: Arequipa; y emplégase en zones de: Moquegua, Tacna, y na zona meridional de Puno. Emplegar con menos puxanza en: Áncash, el dep. de San Martín, en La Llibertá, en Lambayeque y en Cajamarca, amás de Huánuco.^[2]

• Puertu Ricu

Apaez nel estremu oriental de la isla, en Fajardo, un voseo frecuente que nun ye compartíu polos falantes cultos.^[31]

• Venezuela

Asocede nel noroccidente, na zona del llagu Maracaibo y en Los Andes venezolanos. Esisten dos modalidaes: la zuliana y l'andina. El voseo zuliano (Zulia, Falcón, parte de Trujillo y de Lara)^[32] carauterizar pol emplegu de les formes verbales del voseo reverencial, que difieren de la norma arxentina en que les terminaciones verbales son diptongaes. Sicasí, empléguense les formes del paradigma tu pal acusativu y el posesivu; el so usu ye aceptáu na fala culta. Nel voseo andín (Táchira, Mérida, sur de Lara, parte de Trujillo)^[32] los verbos son similares al zuliano, sicasí, el voseo ye solo verbal.

Nos siguientes países, l'usu de vos casi sumió por completu na fala, si llegó a esistir; solo úsase retóricamente y n'escritos antiguos o llitúrxicos:

• España
• Filipines
• Guinea Ecuatorial
• República Dominicana

• Factor de los medios masivos de comunicación: faen qu'unes zones irradien sobre otres.^{[ensin referencies]}

Por casu, en Montevidéu, los programes de televisión d'orixe arxentín que se retresmiten ellí, incorporaron, ente los mozos, el voseo pronominal, dáu'l prestíu contestatario qu'estos programes traen, faciendo dambos voseos iguales, pola influencia televisiva y cultural.^{[ensin referencies]}

Mientres el sieglu XIX y entamos del sieglu XX tuvo bien estendida la condena d'académicos al voseo siendo los más destacaos Andrés Bello, quien entamó una campaña pa la so desapaición; Rufino José Cuervo, quien describió al voseo como una "inaguantable vulgaridá"; y Arturo Capdevila, quien la califica como "la viruela del idioma", "negra cosa", "verdadera mancha del llinguaxe arxentín" y "ignominiosa feúra".^[4]

El voseo en Chile yera xeneralizáu hasta que Andrés Bello, rector de la Universidá de Chile, condergó'l so emplegu y llevó a cabu una campaña normativa en favor del tutéu; de magar, el sistema educativu haber ignoráu y collaboró nel intentu d'escastalo.^[33] Según Bello, nun había razones p'aceptar el voseo, yá que «ye un anacronismu la pluralidá imaxinaria de segunda persona, que foi desconocida na Antigüedá. Si personaje de los nuesos díes y de países en que la llingua nativa ye la castellana, lo propio nel diálogu familiar sería usté o tu».^[4] Sicasí, el voseo siguió siendo norma rural o subestándar y parte del rexistru informal —o inclusive vulgar col emplegu del voseo pronominal, consideráu muncho más cargáu, despreciatible o marcáu que'l voseo verbal—, pero l'usu verbal empezó a recuperar terrén na década de 1960 ente los mozos del centru del país y dende entós siguió aumentando'l so usu^[34] y espándese escontra'l norte y el sur.^[35]

N'Uruguái tamién asocedió un amenorgamientu del voseo, nel sentíu de que se camudó al tutéu pronominal, pero nun foi tan fácil de desarraigar el voseo verbal. Na década de 1970, yá dellos estudiosos alvertíen una estensión del voseo tantu nes capes sociales inferiores como nes medies y cimeres. Esti fenómenu empezaría a producise a fines de los años 1950 y principiu de los años 1960. Nes últimes décades (1980 y 1990 d'equí p'arriba) por cuenta de la influencia d'Arxentina, principalmente per medios de comunicación y por proximidá a la so capital volver al voseo pronominal, casi idénticu al del país austral.^[36]

En Colombia tamién hubo un amenorgamientu na estensión xeográfica onde asocede'l voseo, con particularidá en Cundinamarca, sumiendo por completu de la fala na capital, Bogotá.

En Paraguay, la situación foi peculiar: el guaraní foi históricamente l'idioma más faláu nel país, ente que l'español d'antiguo llindábase a Asunción, y les clases más favorecíes nel restu del país. La instrucción pública sirvió tantu pa espandir la llingua española nel interior paraguayu, como pa espandir les zones de voseo. Asina, na segunda metá del sieglu XX, l'escurrimientu del voseo dependía casi siempres en si la profesora del colexu voseaba o non. La influencia arxentina na música, el cine y la lliteratura, amás de los medios de comunicación masiva como la radio y la televisión, fueron determinantes na regresión del tutéu nel país, quedando amenorgáu a zones como Concepción.^[2]

Los dialectos rioplatense, costarricense y paraguayu son los únicos en que'l voseo forma parte de la norma culta. Práuticamente Arxentina, Paraguay y Uruguái, xunto con Costa Rica, son les úniques zones qu'escluyeron el «tu» del paradigma. Pero en Costa Rica, según en zones d'América del Sur, el voseo delidia col «ustedeo», esto ye, l'emplegu del «usté» pa les situaciones d'enfotu; por casu, en Costa Rica, los neños na escuela tratar ente sigo d'usté. En ciertes rexones d'Arxentina, como Cuyo, ye mal vistu que los mozos y adultos traten de vos a los vieyos y tamién de manera graciosa suelse tratar d'usté a les mascotes.^[37]

Por tou lo remanao, el voseo ye espansivu en ciertes zones, por casu, nel Conu Sur y nel sur de Centroamérica.

• Tutéu (gramática)
• Ustedeo
• Español de Costa Rica
• Español antioqueño
• Español camba
• Español centroamericanu
• Español chilenu
• Español marabino
• Español andín nortizu
• Español vallecaucano
• Español rioplatense
• Español paraguayu

• Diccionario panhispánico de dudas, R.A.Y y Asociación d'Academies de la Llingua Española, Ed. Santillana, 2005.
• Curtia hestoria de la fala cruceña y la so mestizaje, Luis Alberto Roca, Ed. El País, 2007.
• Acevedo-Halvick, Ana. "Cortesía verbal (introducción)" Voces 1 (2006): 21-72.
• Almasov, Alexey. "'Vos' and 'Vós' as Formal Address in Modern Spanish." Hispania: A Journal Devoted to the Teaching of Spanish and Portuguese 57.2 (1974): 304-310.
• Alvar, Manuel. Manual de Dialeutoloxía Hispánica: L'Español d'América. Barcelona: Editorial Ariel, 1996.
• Arrizabalaga, Carlos. "Noticies de la desapaición del voseo na mariña norte de Perú." Llingüística Española Actual 23.2 (2001): 257-274.
• Baumel-Schreffler, Sandra. "The Voseo: Second Person Singular Pronouns in Guatemalan Speech." The Language Quarterly 33.1-2 (1995): 33-44.
• Benavides, Carlos. "La distribución del voseo en Hispanoamérica." Hispania: A Journal Devoted to the Teaching of Spanish and Portuguese 86.3 (2003): 612-623.
• Blanco Botta, Ivonne. "El voseo en Cuba: Estudiu sociollingüísticu d'una zona de la isla." Beitrage zur Romanischen Philologie 21.2 (1982): 291-304.
• Chart, Roxura Y. "The voseo and tutéu in America." Modern Language Forum 28.(1944): 17-24.
• Díaz Collazos, Ana María. Desenvolvimientu sociollingüísticu del voseo na rexón andina de Colombia (1555-1976). Berlín, De Gruyter, 2015.
• Fontanella de Weinberg, María Beatriz. "La constitución del paradigma pronominal de voseo." Thesaurus: Boletin del Institutu Caro y Cuervo 32.(1977): 227-241.
• King, Jeremy. "Societal Change and Language History in Cervantes' Entremeses: The Status of the Golden Age Vos." Cervantes: Bulletin of the Cervantes Society of America 29.1 (2009): 167-195.
• Lapesa, Rafael. "Les formes verbales de segunda persona y los oríxenes del 'voseo'." Actas del Tercer Congresu Internacional d'Hispanistes. 519-531. Méxicu: El Colexu de Méxicu pola Asociación Internacional d'Hispanistes, 1970.
• Lapesa, Rafael. Hestoria de la llingua española. Madrid: Gredos, 1981.
• Leon-Luporsi, Ana Emilia. Dinámica sociollingüística y histórica de 'vos' nel español peninsular. Diss. The University of Texas at Austin, 1994.
• Lipski, John. Latin American Spanish. New York: Longman, 1994.
• Lipski, John. L'español d'América. Madrid: Cátedra, 2006. (Edición 3ª).
• Ortiz, Martha D. "Voseo" in El Salvador. Diss. San Jose State University, 2000.
• Pierris, Marta de. "El preludiu del voseo nel español medieval." Romance Philology 31.(1977): 235-243.
• Pinkerton, Anne. "Observations on the Tu/Vos Option in Guatemalan Ladín Spanish." Hispania: A Journal Devoted to the Teaching of Spanish and Portuguese 69.3 (1986): 690-698.
• Primorac, Karen Johnson. "Tu, vos, and vuesa mercé: Social and Stylistic Variation in Medieval Spanish." Dissertation Abstracts International, Section A: The Humanities and Social Sciences 57.11 (1997): 4720-4721.
• Quilis, Antonio, and Matilde Graell Stanziola. "El voseo en Panamá". Revista de Filoloxía Española 69.1-2 (1989): 173-178.
• Rei, Alberto. "Social Correlates of the Voseo of Managua, Nicaragua: Workplace, Street, and Party Domains." Hispanic Journal 18.1 (1997): 109-126.
• Rei, Alberto. "Social Correlates of the Voseo of Managua, Nicaragua: Workplace, Street, and Party Domains." Hispanic Journal 17.1 (1996): 113-127.
• Rei, Alberto. "Social Correlates of the Voseo of Managua: Family and Neighborhood Domains." Hispanic Journal 16.1 (1995): 39-53.
• Stevenson, Jeffrey Lee. "The Sociolinguistic Variables of Chilean Voseo." Dissertation Abstracts International, Section A: The Humanities and Social Sciences 68.5 (2007): 1914-1915.
• Toursinov, Antón. "Stylistic variability of pronoun addresses in modern Spanish of Guatemala." Language and Literature 17(3). Tyumen State University (2002): 68-78.
• Villegas, Francisco. "The Voseo in Costa Rican Spanish." Hispania: A Journal Devoted to the Teaching of Spanish and Portuguese 46.3 (1963): 612-615.
• Weeks, Patricia C.. El voseo en Chile: Factores históricu-morfolóxicos qu'espliquen la so apaición y caltenimientu. Diss. State University of New York at Albany, 2005.

•   Wikillibros tien un llibru o manual sobre Español/La conxugación/El voseo.
• Voseo nel Diccionario panhispánico de dudas, Real Academia Española.
• Sobre'l Voseo en Colombia, Institutu Cervantes.
• La Real Academia de la Llingua Frailescana, Chiapas, Méxicu.
• Un analís sincrónicu del voseo verbal chilenu y rioplatense