Toscana

El nome ye perantiguu y deriva del epónimu usáu polos griegos y los llatinos pa definir la tierra habitada polos etruscos: "Etruria", qu'evolucionó depués a "Tuscia" y de ende a "Toscana". Inclusive les llendes de l'actual Toscana corresponder cola llinia máxima de la Etruria antigua, qu'entendíen inclusive partes de les actuales rexones del Laciu y d'Umbría, hasta'l Tíber.

 

 

De forma más bien triangular y asitiada ente la parte septentrional del mar Tirrenu y los Apeninos centrales, la Toscana tien una superficie d'aproximao 22.993 quilómetros cuadraos. Anque arrodiada y cruciada poles principales cadenes montascoses, dexando ente sigo delles escases llanures caracterizaes por ser bien fértiles, na rexón abonda un relieve apoderáu pol paisaxe onduláu que conformen les llombes.

El territoriu toscanu ta pobláu de llombes y montes: el Apenino ta derrotu poles cuenca de la Lunigiana, la Garfagnana, el Mugello y el Casentino. Les llanures son escases, costeres como la Versilia y la Maremma o aluviales como la llanura del Arno. Na mariña altérnense llargues sableres (Versilia, zona de Cecina)y puexos (Plombino, Argentario); les islles del archipiélagu toscanu pueden considerase un allongamientu de los relieves costeros.

Ente que los montes estender pol 25% del área total, y les poques llanures solo un 8,4% de la so superficie, casi toes coincidiendo col valle del ríu Arno, el conxuntu suma un total de 1.930 quilómetros cuadraos, de los que les llombes suponen dos tercios (66,5%) de la superficie total de la rexón, que s'estiende por 15.292 quilómetros cuadraos.

El monte más altu de Toscana ye Monte Prau (2.054 msnm). Hai volcanes como'l Monte Amiata 1.738 msnm. El principal ríu ye l'Arno (241 km); otros son el Ombrone, el Serchio y el Cecina. El llagu costeru más estensu ye la Llaguna de Orbetello con una superficie de 26,2 km².

Los 633 km en total de mariña son 397 km continentales y 230 km insulares. Parten con la Toscana'l mar de Liguria y el mar Tirrenu, siendo dos accidentes destacaos la Canal de Piombino y la canal de Córcega. Les islles principales de la mariña toscana son: Elba, Giglio, Capraia, Montecristo y Pianosa.

El clima, que ye abondo nidiu nes zones costeres, ye más lluviosu y severu nel interior, con considerables fluctuaciones de temperatura ente l'iviernu y el branu^[5] lo que da a la rexón un suelu que constrúi ciclu de xelada-destemple activu que ye en parte responsable de que nel pasáu fuera l'almacén de ceberes de l'Antigua Roma.^[6]

Les reserves naturales cubren un total de 227.000 hectárees, casi'l 10% del territoriu toscanu.^[7] Na rexón atopen trés parques nacionales italianos, unu d'ellos el Parque Nacional del Archipiélagu Toscanu, atópase totalmente dientro del territoriu toscanu, ente que los otros dos asitiar ente Toscana y la rexón d'Emilia-Romaña, el Parque nacional delle Foreste Casentinesi, Monte Falterona y Campigna y el Parque nacional de los Apeninos toscu-emilianos.

La dómina anterior a los etruscos na rexón, a finales de les edaes de Bronce y del Fierro son asemeyaos a los primeres griegos.^[8] El territoriu toscanu tuvo habitáu por pueblos de la llamada Cultura apenínica a finales del II mileniu e.C. (aproximao 1350–1150 e. C.) quien caltuvieron rellaciones comerciales colos minoicos y los micénicos y dempués surdió la civilización etrusca.^[8] Los etruscos crearon la primera gran civilización nesta rexón, abondo grande pa establecer una infraestructura de tresporte, pa implementar l'agricultura y la minería y producir un arte vibrante.^[9]

A finales del Neolíticu (dempués del 1000 edC ) el territoriu ente'l valle del Arno y el valle del Tíber, tuvo pobláu polos etruscos: pueblu misteriosu, quiciabes de proveniencia oriental, que la so llingua pre-indoeuropea nun foi entá dafechu descifrada.

Ente los sieglos VII y VI (edC) los etruscos estendieron la so hexemonía a una parte de la Pianura Padana y de Córcega.

Nel sieglu V (edC), ganaos polos griegos y cartaxineses, retiráronse dientro de les sos fronteres tradicionales y finalmente (sieglu IV edC) fueron vencíos y sometíos por Roma y sumieron.

 

Más tarde, los romanos apoderaron la Etruria anexonándosela nel añu 351 e.C., que pasó a ser una de les catorce rexones en que Augustu estremó Italia. Los Romanos establecieron les ciudaes de Lucca, Pisa, Siena y Florencia, y dotaron a la zona con nueves teunoloxíes y desenvolvimientu, y aseguraron la paz.^[9] Ente los sos llogros tán delles calzaes, que tresformaron l'aspeutu d'Italia polo xeneral y de la Toscana en particular:

• la vía Aurelia, que percorría la mariña hasta'l puertu de Pisa y la base naval de Guenua (Xénova) ;
• la vía Clodia, que se detenía en Saturnia;
• la vía Cassia, que xunía Roma con Florencia;
• la vía Flaminia, que xunía Roma cola Umbría y el mar Adriáticu.

Estos nuevos caminos romanos evitaron curioso los grandes centros etruscos, que la so decadencia nun tardó en siguir, ente que les nueves ciudaes romanes cobraben la importancia. Ye'l casu, por casu, de "Pistoriae" (Pistoia), que, de primeres, yera solo una ciudá pequeña fortificada en cantu de la vía Casia.

Nel sieglu VI, los longobardos llegaron a la rexón y escoyeron Lucca como la capital de la so Ducáu de Tuscia.^[9]

Dempués de la destrucción del reinu lombardu por Carlomagno nel sieglu VIII, convertir nun condáu, el condáu de Lucca. Depués foi un marquesáu con Adalberto I nel sieglu IX. Nel sieglu XI el marquesáu pasó a la familia Attoni de Canossa, quien tamién teníen Módena, Reggio Emilia y Mantua. Matilde de Canossa foi'l so miembru más famosu. La muerte de Matilde de gota nel añu 1115 marcó'l final d'una era na política italiana. Mandó los sos posesiones al papáu, lo que determinó l'empiezu d'una llucha ente'l Papáu y l'Imperiu por esti territoriu.

 

Colos francos la rexón empezó a recuperase; pero solamente a partir del sieglu XII empezó un auténticu ameyoramientu económicu y política, cuando Pisa estableció rellaciones comerciales col Oriente y Siena y Florencia entamaron actividaes industriales (testiles) y financieres (bancos).

La ruta de pelegrinación pola Vía Francígena ente Roma y Francia llevó riqueza y desenvolvimientu a la rexón na Edá Media.^[9] El conflictu ente los güelfos y gibelinos, facciones que sofitaben al Papáu y al Sacru Imperiu Romanu Xermánicu nel centru y el norte d'Italia mientres los sieglos XII y XIII, estremaron al pueblu toscanu.^[9] Estos dos factores contribuyeron al surdimientu ya independencia de riques comunidaes medievales: Arezzo, Florencia, Lucca, Pisa y Siena.^[9] Una familia que se benefició de la creciente riqueza de Florencia fueron los Médicis, que pasaron a gobernala.

La economía de la rexón caltúvose próspera hasta mediaos del sieglu XIV, cuando una desastrosa socesión de carestía, peste y reveses financieros fixeron zozobrar a Florencia y a Siena.

En Florencia, en 1434, la señoría de los Médicis asocedió al gobiernu democráticu (qu'en realidá yera yá oligárquicu). Cosme el Viejo y Lorenzo el Magníficu convirtieron la ciudá cultural d'Italia, estabilizaron la economía y collos aportó a una potencia nacional.

Nel sieglu XVI, so Cosme I, la Señoría tresformar en Gran Ducáu de Toscana, conquistóse Siena y fundáronse Academies y Universidaes; solo la república de Lucca permaneció autónoma.

Nel sieglu XVI, el papa Clemente VII y Carlos V nomaron a Alejandro de Médicis como'l primer gobernante formalmente hereditariu. Siena nun foi incorporáu a Toscana hasta 1555. Col sofitu del emperador, Cosme I de Médicis, ganó a los sieneses na batalla de Marcianu (1554), y asedió Siena. A pesar de la desesperada resistencia de los sos habitantes, el 17 d'abril de 1555, dempués d'un asediu de quince meses, la ciudá cayó, la so población menguada de 40.000 a 8.000 persones. En 1559 Montalcino, l'últimu apartaz d'independencia sienesa, foi anexonada a los territorios de Cosme. En 1569 el papa Pío V alzar a la posición de Gran Duque de Toscana.

 

Los socesores de Cosme nun tuvieron al altor de los sos predecesores, emprobecióse la economía del Estáu y el papel de Toscana na política italiana.

Cuando Juan Gastón, el postreru de los Médicis, morrió ensin herederos, el Gran Ducáu foi heredáu pola casa de Lorena. La guerra de socesión polaca nos años 1730 significó la tresferencia de Toscana de los Médicis a Francisco Esteban, duque de Lorena y home de la emperatriz d'Austria María Teresa.

Leopoldu d'Habsburgu-Lorena gobernó Toscana ente 1765 y 1790, realizando diverses reformes ilustraes; tamién se convirtió n'emperador romanu dende 1790 hasta 1792 a la muerte del so hermanu José II. El Gran Ducáu pasó entós a Fernandu III, quien foi depuestu por Napoleón Bonaparte nel añu 1801 de manera que Toscana pudo apurrila a los duques borbones de Parma como una compensación pola perda del so ducáu. Mientres esti curtiu periodu, el Gran Ducáu de Toscana foi conocíu como'l Reinu de Etruria. En 1814 volvió al poder Fernandu III, pero so la influencia de los austriacos.

Cola revolución de 1848, el Gran Duque Leopoldu II dictó una constitución. Sicasí, en 1849 enllantóse una república y Leopoldu II abandonó'l territoriu. Ocupar de nuevu con fuercies austriaques y esti regresu al poder sofitáu con fuercies austriaques fizo que perdiera'l sofitu popular. Nes guerres d'independencia italianes de los años 1850, Toscana foi tresferida d'Austria a la nación unificada d'Italia. Leopoldu II abandonó definitivamente Toscana nel añu 1859. Un plebiscitu, promovíu el 15 de marzu de 1860 pol Gobiernu Provisional Toscanu, que decretó l'anexón al Reinu de Cerdeña rexíu por Víctor Manuel II y de ende al naciente Reinu d'Italia.

Baxu Benito Mussolini el territoriu pasó sol dominiu del líder llocal del Partíu Fascista Nacional, Dino Perrone Compagni. Tres la cayida de Mussolini y el reestablecimientu del Reinu d'Italia, la República Social Italiana foi establecida nes rexones septentrionales d'Italia, cola so frontera de facto na Llinia Gótica, una posición defensiva xusto al norte de Florencia. Dempués del final de la República Social, y la transición d'un Reinu a la moderna República Italiana, la Toscana nuevamente florió como un centru cultural d'Italia.

Toscana tien 3.734.355 d'habitantes (31-03-2010), con una densidá de población de 162,40 hab./km² en 2010, per debaxo de la media nacional. Esto debe principalmente a la baxa densidá de población de les provincies d'Arezzo, Siena y, sobremanera, Grosseto. La densidá más alta ye la de la Provincia de Prato siguida poles provincies de Pistoia, Livorno, la Ciudá metropolitana de Florencia y la Provincia de Lucca, teniendo'l so cumal nes ciudaes de Florencia, Livorno, Prato, Viareggio, Forte dei Marmi y Montecatini Terme. La distribución territorial de la población ta cercanamente venceyada al desenvuelvo socio-cultura y, más apocayá, el desenvolvimientu económicu ya industrial de la Toscana.^[5]

Arriendes d'ello, les zones menos densamente poblaes son aquelles nes que l'actividá principal ye l'agricultura, a diferencia de les otres onde, a pesar de la presencia d'un númberu de grandes complexos industriales, les principales actividaes tán rellacionaes col turismu y los servicios rellacionaos, xunto con una plétora de pequeñes firmes nel cueru, el vidriu, el papel y los sectores del vistíu.^[5]

A partir de los años 1980, la rexón atraxo un intensu fluxu d'inmigrantessobremanera de China. Hai tamién una significativa comunidá de residentes británicos y estauxunidenses. Pal añu 2008, el ISTAT calculaba que 275.149 inmigrantes nacíos nel estranxeru vivien na Toscana, lo qu'equival al 7% de la población rexonal total.

La capital de la Toscana, Florencia, ye la llocalidá más poblada, com 369.745 habitantes (2010). Otres ciudaes que superen los 50.000 habitantes son: Prato (187.526 hab.), Livorno (160.884), Arezzo (99.812), Pistoia (90.265), Pisa (87.939), Lucca (84.826), Grosseto (81.216), Massa (70.947), Carrara (65.489), Viareggio (64.311), Siena (54.441) y Scandicci (50.215).

Toscana ta estremada alministrativamente nuna Ciudá metropolitana y nueve Provincies, toes elles nomaes de la mesma forma que la capital de la Provincia. La más grande d'elles ye la Provincia de Grosseto, ente que la más poblada ye la Ciudá metropolitana de Florencia y la de mayor densidá de población ye la Provincia de Prato.

 

Toscana ye plaza fuerte del partíu de centru esquierda Partíu Democráticu, formando con Emilia-Romaña, Umbría y les Marche el famosu "Cuadriláteru Coloráu" de la política italiana. Nes eleiciones xenerales d'Italia de 2008, la Toscana dio más del 50% de los sos votos a Walter Veltroni, y solo 33,6% a Silvio Berlusconi.^[10]

 

Anque la so importancia aparra, l'agricultura entá contribúi a la economía de la rexón. Nes zones de tierra adientro de la rexón cultívense los ceberes, les pataques, les aceitunes y les uves usaes pa ellaborar vinu. Les zones banzaosas, bonificaes, producen anguaño hortolices, arroz, tabacu, remolacha y xirasoles.^[5]

El sector industrial ta apoderáu pola minería, dada la bayura de recursos soterraños. El sosuelu de la Toscana ye relativamente ricu en recursos minerales, con mena d'oru, cobre, mercuriu y mines de lignitu, les famoses soffioni (fumaroles) en Larderello y vastes mines de mármol en Versilia. Tamién tienen cierta importancia la industria químico y farmacéutico, la industria del metal y del aceru, el vidriu y la cerámica, según el sector editorial. Árees más pequeñes especializaes na manufactura atopen tierra adientro: el cueru y el calzáu en pártelo suroeste de la Ciudá metropolitana de Florencia, la zona de plantes d'ivernaderu en Pistoia, la cerámica y les industries testiles nel área de Prato, motocicletes y motos en Pontedera, y el procesamientu de madera pa la manufactura de los muebles de madera na zona de Cascina. La industria pesao (la minería, l'aceru o la inxeniería mecánica) concentrar a lo llargo de la franxa costera (zones de Livorno y Pisa), onde tamién hai importantes industries químiques. Tamién tien de destacar la zona productora de mármol de Carrara y la industria del papel en Lucca.^[5]

 

 

La industria testil y de la moda son pilastres de la economía florentina. Nel sieglu XV, los florentinos taben yá trabayando con teles de luxu como la llana y la seda. Güei los grandes diseñadores n'Europa usen la industria testil en Toscana y especialmente Florencia.

Casi ensin esceición, cada ciudá y pueblu de Toscana tien una considerable guapura natural y arquitectónica. Hai una corriente continua de visitantes a lo llargo del añu. Como resultáu d'ello, los servicios y les actividaes de distribución, que son tan importantes pa la economía de la rexón, son particularmente diverses y altamente entamaes.^[5]

Los principales aeropuertos de la rexón son los de Pisa — Galileo Galilei y Florencia — Peretola.

El toscanu ye'l dialeutu italianu que menos s'alloñó del llatín y evolucionó de forma llinial y homoxénea. El toscanu ye la base de la llingua italiana, adoptáu por ser el dialeutu nel qu'escribieron les sos obres grandes autores italianos como Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Giovanni Boccaccio o Nicolás Maquiavelo, que-y confirieron l'autoridá de ser la llingua lliteraria de la península itálica. Tres el procesu d'unificación d'Italia foi adoptáu como llingua oficial, gracies a la teoría desenvuelta por Alessandro Manzoni pa la eleición de la llingua pa la escritura de la so obra Los Novios, una llingua esclariada nes agües del Arno».^[11]

Los falantes del dialeutu toscanu superen los trés millones, anque cabo destacar que na provincia de Massa-Carrara en llugar d'ésti fala'l dialeutu carrarés, clasificáu ente los dialeutos septentrionales del italianu.

El toscanu ye un amiestu de dialeutos menores que presenten delles diferencies que los estremen ente ellos. De siguío espónse la subdivisión de los dialeutos toscanos, estremada en septentrional, oriental, meridional y occidental. Dientro de los subdialeutos toscanos inclúyese'l dialeutu corsu cismontanu, faláu na Córcega septentrional.

 

 

 

 

Toscana ye conocida a nivel mundial pol so gran riqueza de monumentos y obres d'arte, según polos conxuntos históricos de les ciudaes de Florencia, Pisa, Siena y Lucca; menos conocíes pal públicu internacional resulten les ciudaes d'Arezzo, Grosseto, Pistoia y Prato y son práuticamente desconocíes pal turismu los monumentos de Livorno, Massa y Carrara.

Toscana foi a lo llargo de la historia una rexón especialmente fecunda nel campu del arte. Civilizaciones como los etruscos y estilos artísticos como'l Renacimientu tuvieron el so orixe en tierres toscanes. L'actual territoriu de la rexón cunta con restos, xacimientos y testimonios d'importancia d'aquelles civilizaciones que la poblaron y d'aquellos estilos artísticos que nella se desenvolvieron.

De la dómina etrusca destaquen les necrópolis de Sovana, Vetulonia y Populonia. Ente los restos romanos que perduren en Toscana cabo destacar la colonia de Cosa, una de les escavaciones meyor calteníes de los primeros años de la República romana. De la Edá Media y sobremanera del Renacimientu proceden los restos más destacaos de Toscana, declaraos Patrimoniu de la Humanidá pola UNESCO.^[12]

Los llugares toscanos inscritos como Patrimoniu de la Humanidá pola UNESCO son los siguientes:

• Centru históricu de Florencia (1982)
• Piazza dei Miracoli, Pisa (1987)
• Centru históricu de San Gimignano (1990)
• Centru históricu de Siena (1995)
• Centru históricu de la ciudá de Pienza (1996)
• Valle de Orcia (2004)

Les villes de los Médici son unos complexos arquiteutónicos rurales que formaron parte de les posesiones de la familia Médici ente los sieglos XV y XVII y que s'atopen pela redolada de Florencia y n'otros llugares de Toscana. Les villes yeren palacios reales asitiaos na periferia de los terrenes alministraos polos Médici, amás de sirvir como centros de l'actividá económica del área na que taben asitiaes.

La simplicidá ye un elementu central de la cocina toscana. Úsense llegumes, pan, quesu, hortolices, xampiñones y fruta fresca. Ellabórase aceite d'oliva virxe extra con aceitunes de Moraiolo, Leccino y Frantoiano. La viña blanca de San Miniato apaez n'ochobre y payares. Tamién se recueye nesta rexón el fungu funghi porcini.

Como entremés, son típicos los crostini di fegatini, una especie de tostaes de fégadu. Platu de pasta típicu de Toscana son los pappardelle, que son como unos tallarines más anchos. Otros primeros platos son: pappa al pomodoro, la ribollita, la carabaccia y la minestra al cavolo nero.^[13]

Hai embutíos como la finocchiona, una especie de salchichón arumáu con fenoyu, y tamién prosciutto toscanu.^[14]

Carne de la meyor calidá procede del valle de Chiana, específicamente una ganadería conocida como Chianina usada pal bistec a la florentina (bistecca alla fiorentina), carne magra con güesu. La carne a la parrilla vien de Valdarno y del Mugello. Tamién se produz carne de gochu. Otres carnes destacaes son la trippa alla fiorentina, estofado en vinu y el lampredotto, o'l filleto alla griglia.

Tocantes a los postres, son famosos los cantucci de Prato, bizcuechos o galletes d'almendres duros que se remoyar en vin santu, o'l castagnaccio, ellaboráu con farina de castaña y piñones. La schiacciata alla fiorentina ye un dulce típicu del periodu d'Antroxu, bien afechu pa fiestes infantiles, que los sos ingredientes principales son: naranxes y güevos.

 

Na tradición gastronómica toscana destaquen les sos vinos. El más famosu d'ellos ye, ensin dala dulda, el Chianti, el meyor conocíu internacionalmente. Anguaño, los vinos de Toscana estremar en DOCG y 34 DOC, amás de numberoses IGT, ente los que destaquen delles producciones de peraltu nivel, conocíes nel mundu enolóxicu col apellativu de supertoscanos.

Mientres les zones de la Toscana central (Ciudá metropolitana de Florencia y Provincia de Siena) son destacaes en tol mundu dende va décades pola producción del Chianti Classico, del Brunello di Montalcino y del Vieno Nobile di Montepulciano, nos últimos años van siempres afirmándose na escena internacional y los vinos producíos nes zones costeres (provincia de Livorno y Grosseto), favorecíos principalmente pol clima más nidiu, secu y soleyeru, ente los cualos destaca la excelencia del Bolgheri Sassicaia o del tignanello, la estructura y l'equilibriu de los vinos tintos de la Maremma (Morellino di Scansano, Montecucco y Monteregio di Massa Marittima) y l'harmonía de los blancos (Ansonica). Paralelamente al gran ésitu de les producciones enolóxiques de les zones costeres, tienen de señalase tamién los siempres notables vinos tintos y blancos de la provincia d'Arezzo. Ente los demás vinos de la Toscana, tienen de mentase'l Carmignano, unu de los más antiguos de la Toscana producíu na comuña homónima na provincia de Prato, la célebre Vernaccia di San Gimignano, el Pitigliano, el Montescudaio y el Vin Santu.

L'equipu de fútbol más esitoso de la Toscana foi la Fiorentina, qu'apostó más de 70 temporaes na Serie A d'Italia. Llogró dos títulos y cinco subcampeonatos de lega, seis Copes d'Italia y un subcampeonatu d'Europa. Otros equipos de la rexón qu'apostaron la Serie A son el Livorno, Empoli, Pisa, Lucchese, Siena y Pistoiese.

El Mens Sana Basket de Siena llogró la Lega Basket Serie A siete veces consecutives ente 2006/07 y 2012/13.

El Circuitu de Mugello ye sede del Gran Premiu d'Italia de Motociclismu Gran Premiu d'Italia del Campeonatu Mundial de Motociclismu dende l'añu 1994. Tamién allugó carreres del Campeonatu Mundial de Superbikes, Campeonatu Mundial de Resistencia, Campeonatu FIA GT y Deutsche Tourenwagen Masters.

• Florencia
• Gran Ducáu de Toscana
• Archipiélagu Toscanu
• Rexones d'Italia

•   Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Toscana.
• Sito ufficiale della Regione Toscana Páxina oficial de la Rexón Toscana (n'italianu)
• Il portale ufficiale della Toscana Portal oficial de Toscana (n'italianu)
• Toscana musei Páxina oficial de la rede de museos toscanos (n'italianu)
• [1] Vinos de Toscana