Luzaide

Luzaide/Valcarlos ye una población que tien una doble tradición nel so nome, un romance y otra éuscara, que son dafechu distintos. Históricamente namái'l nome romance, Valcarlos, foi oficial, quedando'l nome n'euskera apostráu a ámbitos non oficiales. Sicasí, dende'l 31 de xineru de 1989 dambos topónimos pasaron a ser cooficiales.

El nome romance del conceyu, Valcarlos, acomuñóse tradicionalmente a la figura de Carlomagno, a la Cantar de Roldán y la mítica Batalla de Roncesvalles. El pelegrín francés Aymeric Picaud que travesó estes tierres nel sieglu XII dexó escritu lo siguiente sobre Luzaide nel Codex Calixtinus:

Al pie de esti monte, escontra'l norte, hai un valle que se llama Luzaide, nel qu'acampó'l mesmu Carlomagno colos sos exércitos cuando los guerreros fueron muertos en Roncesvalles, y pol que pasen tamién munchos pelegrinos que van a Santiago y nun quieren esguilar el monte.

El nome n'eusquera de la llocalidá, Luzaide, significa probablemente 'camín llargu', de luze 'llargu' y bidea 'camín'. El filólogu vascofrancés Jean-Baptiste Orpustan cunta que el topónimu fai referencia al llargu trayeutu que se víen obligaos a realizar los pastores navarros colos sos fataos cuando travesaben el valle, primero que s'estableciera un nucleu de población estable nel mesmu.

Dambos topónimos, Luzaide y Valcarlos, faen referencia al conxuntu del conceyu. El nucleu central, y capital del mesmu, recibe'l nome de Elizaldea ('zona de la ilesia' en llingua vasca). El xentiliciu de los habitantes de Luzaide ye luzaidarra, que provién del nome eúscara de la población.

Luzaide atópase na aguada norte de los Pirineos. Esta situación metanes una accidentada orografía, xunto a Ibañeta y arrodiáu de montes de considerable altor, enzanca les sos comunicaciones con Pamplona, que se realicen al traviés d'una carretera tropezoso y complicao.

Les poblaciones más próximes, dada la situación fronteriza de la llocalidá, tópense yá dientro de territoriu francés, na Tierra de Ultrapuertos del antiguu Reinu de Navarra o Baxa Navarra actual. Les rellaciones de tipu comercial ya inclusive familiar con esta zona son, por ello, bien intenses dende tiempos bien antiguos, percima de divisiones alministratives.

Como interés tien d'añader qu'esti conceyu ye de los pocos territorios españoles asitiaos na aguada norte de los Pirineos, perteneciendo a la cuenca del ríu Adur.

El conceyu llinda al norte y al este cola llocalidá francesa d'Arnéguy, na Baxa Navarra, incluyida dientro del Cantón de Monte Vascu, al oeste col conceyu francés de Banca, del mesmu Cantón de Monte Vascu, y al sur coles llocalidaes de Roncesvalles y en menor grau, Burguete y Orbaizeta, ésta nel vecín valle de Aézcoa.

 

Luzaide ye una llocalidá que nun se desenvuelve en redol a un únicu nucleu habitáu, sinón que s'estrema en pequeños barrios distantes unu d'otru, ente unos cientos de metros y dellos quilómetros.

El centru, non yá xeográficu sinón funcional, ye Elizaldea, esto ye, el nucleu en redol a la ilesia (Elizaldea significa 'Al pie de la ilesia', n'euskera). Cerca d'esti barriu principal, atópense los de Gaindola al sur y Azoleta al oeste. Más alloñaos, al norte ta Pekotxeta y al sur Gañekoleta (indicando col so nome euskérico la so situación sobre'l terrén, más baxa'l primeru o más alta'l segundu).

El llende sobre la llinia fronteriza constituyir una serie de «Ventes» qu'acabaron por configurar otra zona habitada más, dedicada al comerciu coles llocalidaes vecines al norte de la frontera. Los cambeos na demarcación de la frontera asocedíos mientres los últimos sieglos, llevaron a que'l nucleu asitiáu al este, y que'l so nome ye Ondarrola (Ondarolle en francés), perteneza güei alministrativamente a Francia.

 

El poblamientu de la zona na que s'atopa Luzaide, ye bien antiguu. Esisten restos prehistóricos qu'asina lo confirmen.

En tiempos más cercanos, suel asitiase na so redolada cercana'l llugar nel que se produció la batalla de Roncesvalles, na qu'en 778 la retaguardia del exércitu de Carlomagno, que volvía tres una campaña militar al sur de los Pirineos, foi ganada polos naturales del país que-yos tendieron una emboscada. La xesta dio orixe a la Chanson de Roland y, según dizse, acabó dando nome al propiu pueblu (Valle de Carlos) en llingua romance.

Luzaide, pola so situación, perteneció mientres un tiempu a la merindad de Ultrapuertos, esto ye, a la parte del Reinu de Navarra que s'asitiaba al norte de los Pirineos, pero yá pal sieglu XV vencéyase-y al Erroibar, al igual qu'una parte del sur de l'actual Baxa Navarra. Tien Conceyu dende 1592.

El so allugamientu na frontera fixo de Luzaide protagonista de numberosos fechos bélicos, como mientres la guerra de la Convención en 1793, y marcó tamién les llendes del propiu territoriu municipal.

El llamáu Camín Francés crucia Luzaide nel so percorríu dende San Juan Pie de Puertu a Roncesvalles. Dende la dómina medieval, un gran númberu de pelegrinos travesó la llocalidá en viaxe a Santiago de Compostela.

 

Dende'l puntu de vista folclóricu, Luzaide incluyir na Baxa Navarra. El día grande a esti respectu ye'l de Bolantes. Este ye'l nome que se-yos da a los dantzaris de la llocalidá que celebren la so fiesta anguaño'l día de Pascua de Resurrección, percorriendo en cortexu'l centru del pueblu vistíos colos sos traxes tradicionales y executando diverses dances.

Nesta fiesta, que'l so orixe ta nos Antroxos tradicionales de la zona y a la qu'alleguen numberosos visitantes de les llocalidaes próximes y d'otres más alloñaes, báillense les Bolant-iantzak, o dances de Bolantes, Erdixka-Lauetan, los Jauziak y les que realicen los Makilariak o danzantes que porten la makila o palu, refundiándolo a lo alto y recoyéndolo dempués.

Los preparativos de la fiesta, na qu'intervien un bon númberu de luzaidarras, estender mientres los meses previos, con xuntes nes que s'escueyen los mayordomos» o gorriak y los distintos cargos o personaxes del cortexu, como son el banderari o portador de la bandera, el makilari (o los makilariak), zapurrak, atxo ta tupiñak, etc., cada unu de los cualos tien un papel na fiesta, que se desenvuelve mientres tol día.

Luzaide atópase na Zona Vascófona establecida pola Llei Foral del Vascuenciu onde'l castellán y el euskera son co-oficiales. A pesar de que ta asitiada en Navarra, l'euskera faláu tradicionalmente en Luzaide ta clasificáu dientro del euskara baxu-navarru, como'l que se fala del otru llau de la frontera en Arnéguy o Baigorri.^[6][7]

• Llista de conceyos de Navarra
• Camín de Santiago
• Merindad de Sangüesa
• Marquesáu de Luzaide
• Casa de la Ponte Internacional de Arnéguy

•   Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Luzaide.
• Páxina web oficial del Conceyu de Luzaide
• Información municipal de Luzaide — Gobiernu de Navarra *

Luzaide nel Camín de Santiago — Descripción xeográfica ya histórica

• Historia completa de Roncesvalles (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).