Akenatón

Akenatón llegó al tronu col mesmu nome de nacencia que'l so padre: Imn htp, trescritu Amen-Hotep, que nel antiguu idioma exipciu significa «Amón ta satisfechu» o fáigase la voluntá de Amón» (el nome completu ye Nefer-Jeperu-Ra Amen-Hotep, esto ye, Formoses son les manifestaciones de Ra, Amón ta satisfechu). De resultes de la so reforma relixosa, tres cuatros o cinco años de reináu, camudó'l nome de Amenhotep pol de Ajenatón (3ḫt itn), esto ye, «preséu a Atón» o «prestosu a Atón».^[10]

El sacerdote ya historiador exipciu Manetón denominar Horus y, darréu, otros historiadores tamién-y asignaron el nome de Amenhotep IV o Amenofis IV.^[11] Tamién ye conocíu como Akhenatón, Ecnatón y Ijnatón.^[12] La trescripción de los xeroglíficos del so primer nome de Tronu y de nacencia ye Nefer-Jeperu-Ra Amen-Hotep.

 

Ajenatón foi fíu d'Amenhotep III y de la reina Tiy, la Gran Esposa Real. De la familia d'ésta túvose conocencia cuando s'afayó cuasi intacta la tumba de los sos padres, los nobles Yuya y Tuyu, orixinarios de la ciudá d'Ajmin.^[13] Tres la muerte del faraón Amenhotep III, la reina viuda Tiy foi testigu del ascensu al tronu del so fíu Ajenatón y de les sos consecuencies: el procesu de sustitución del antiguu orde establecíu en redol al cultu de Amón y la posterior fundación de la nueva capital del reinu, la ciudá de Ajetatón. Los historiadores cunten qu'Ajenatón construyó en dicha ciudá un palaciu pa residencia de la so madre, onde pasaría los sos últimos díes hasta llegar a la so muerte. Foi soterrada tamién ellí, na tumba TA28, pero al despoblarse la ciudá –probablemente mientres el reináu del so supuestu nietu Tutankamón–, ordenóse'l treslláu de los sos restos a la necrópolis de Tebas, onde fueron topaos darréu na tumba KV55 del Valle de los Reis.

Akenatón tuvo un hermanu mayor, cinco hermanes (Sitamón, Henuttaneb, Isis, Nebetta y Baketatón) y dellos medios hermanos, fíos de les esposes secundaries del rei. El so hermanu Tutmose, que yera'l príncipe primoxénitu o Príncipe de la Corona,^[14] exercía, según paecen indicar los afayos arqueolóxicos rellacionaos con él, diversos cargos oficiales, como por casu la función de sumu sacerdote de Ptah, en Menfis, un puestu de normal asignáu al socesor real.^[15] Tutmose finó enantes d'heredar el tronu. Nun s'atopen rastros nin imáxenes d'él mientres el festival Heb Sei del so padre celebráu nel añu 30 de reináu; razón pola cual munchos historiadores afirmen que'l so decesu asocedió cercanu a esa fecha del reináu de Amenhotep III.^[16]

 

El cargu de Gran Esposa Real (Ta hemet nesu) foi exercíu por Nefertiti, a quien históricamente se Le axudicó una gran guapura física y unes grandes dotes como gobernante. Con ella, la figura de la Gran Esposa Real algamó cotes nunca vistes, como lo demuestra'l fechu de qu'haya rexistros colos nomes de Ajenatón y Nefertiti en cartuchos reales, daqué inusual n'otros reinaos. Una teoría sostién qu'aportó a correxente xunto al so home, col nome de Neferneferuatón.^[17] Nefertiti yera fía d'Ai y de la so primer esposa, que s'envalora que finó prematuramente cuando la neña entá yera pequeña.^[18] Ai yera un noble bien enraigonáu na corte, y bien influyente nos años finales de la dinastía. Con posterioridá, Ai volvió casase nuevamente y tuvo otra fía: Mutnedymet. Esta media hermana de Nefertiti aportó a consorte del faraón Horemheb (que nun pertenecía al llinaxe de la Dinastía XVIII), quien la casó pa llexitimar el so ascensu al tronu, anque de manera pocu ortodoxa, una y bones lo habitual fuera'l so matrimoniu con una princesa de la familia del rei Ajenatón y non de Nefertiti.^[19]

Nefertiti acompañó al faraón en toles obres qu'entamó. Puede ver non yá nes inscripciones conmemorativas relixoses en redol al nuevu dios Atón, sinón tamién n'otres ceremonies, como receiciones d'embaxadores estranxeros y funerales; inclusive, apaez la so imaxe grabada nos cercos fundacionales de la nueva capital: Ajetatón. Como nun pudo apurrir herederos varones, les sos fíes tuvieron que casase colos pretendientes masculinos al tronu, pa da-yos llexitimidá, tanto si yeren de sangre real (como yera bien probablemente Tutankamón) o pixinos cortesanos (Ai). El decesu de Nefertiti asocedió, probablemente, primero que el del so maríu, lo qu'implicó qu'Ajenatón escoyera a una de les sos fíes pa ocupar el puestu de Gran Esposa Real a efeutos de poder oficiar los rituales que demandaba la presencia femenina real.^[20]

Tamién destacó la figura de Kiya, mentada como «L'amada esposa», esposa secundaria de Ajenatón. Pensábase que Kiya, probablemente, cobrara relevancia por poder dotar d'un fíu varón al rei, el príncipe Tut-anj-Atón, el futuru Tut-anj-Amón, pero analís d'ADN demostraron que'l rapazu yera fíu del rei y una de les sos hermanes.

Como yera costume nos reis de la dinastía XVIII, Ajenatón heredó del so padre Amenhotep III l'harén real» (Casa Jeneret), qu'incluyía a la princesa mitannia Taduhepa, frutu d'un tratáu diplomáticu que lu había unviáu pa fortalecer entá más les rellaciones ente Exiptu y Mitanni mientres el reináu del so padre Amenhotep III, col fin de poder caltener el statu quo internacional.

 

• Fíes nacíes de Nefertiti (los años de nacencia cúntense a partir del empiezu del reináu de Ajenatón):
  • Meritatón: mientres l'añu 1 ó 2. Foi gran esposa real de Ajenatón y de Semenejkara.
  • Meketatón: mientres l'añu 2 ó 3. Morrió nel añu 14.
  • Anjesenpaatón: mientres l'añu 4 ó 5. Foi gran esposa real de Ajenatón y de Tutankamón
  • Neferneferuatón-Tasherit: mientres l'añu 7 o 8. Morrió ente l'añu 14 y el 17.
  • Neferneferura: ente l'añu 8 y 10. Morrió ente'l 12 y el 17.
  • Setepenra: ente l'añu 10 y 12. Morrió ente l'añu 12 y el 17.

• Fíes nacíes de Meritatón:
  • Meritatón-Tasherit: ente l'añu 14 y 17. Morrió neses feches.

• Fíes nacíes de Anjesenpaatón:
  • Anjesenpaatón-Tasherit: ente l'añu 14 y 17. Morrió neses feches.

• Fíos nacíos de Kiya:
  • Kiya-Tasherit

• Fíos nacíos d'una hermana ensin identificar:^[21]
  • Tut-anj-Amón (Tutankamón): posterior faraón d'Exiptu.

La Dinastía XVIII vivió un periodu históricu d'escepcional importancia n'Exiptu. Lliberáu del xugu de los gobernantes hicsos, la tierra de los faraones convertir nuna potencia militar al apoderar los territorios redoma: pel sur, a la vecina Nubia, abondosa en mines d'oru y puerta d'accesu fluvial al África negra, coles sos riqueces en forma de marfil, pieles y maderes; y, pel norte, a Siria y Canaán, con Gaza y Fenicia, onde Exiptu se podía suministrar de teles, maderes y diversos minerales.^[22]

De resultes, Kemet (Exiptu) convertir nun país por demás opulento y los faraones entornar en promover grandes construcciones y enguapecer el país. Munchos estudiosos envaloren que mientres el reináu d'Amenhotep III, padre de Ajenatón, Exiptu algamó la so mayor cota en términos económicos.^[23] Ajenatón heredó, pos, un estáu en bien bona posición financiera y económica, que'l faraón utilizó pa los sos fines políticos.

 

Ajenatón nun figura como socesor en nengún documentu nin monumentu de la dómina, lo que sofita la teoría de la prematura muerte del príncipe herederu Tutmose; nesti sentíu, los exiptólogos afirmen que'l nuevu príncipe Amenhotep (Ajenatón) foi xubíu a correxente nos últimos años de reináu del so padre. Créese que la so residencia taba na ciudá de Tebas, llugar onde nos sos primeros años contribuyó a la construcción de diversos templos.^[24]

Amenhotep xubió al tronu en redol a 1353 e.C., y tomó como nome Neferjeperura Uaenra (nfr ḫpru rˁ oˁ n rˁ), esto ye, «Formoses son les manifestaciones de Ra, Únicu en Ra».

De los restos atopaos d'esti periodu nos xacimientos arqueolóxicos, deduzse que'l reináu de Ajenatón tuvo una duración averada de 17 años. Dempués del decimoséptimu añu de reináu^[25] nun s'atopen yá etiquetes de les ánfores y demás enseres de los palacios y almacenes reales. Tampoco s'atopó, hasta'l momentu, referencia dalguna al reináu de Ajenatón pasáu dichu añu en nengún instrumentu o cerámica.

Esisten duldes, plantegaes por historiadores y exiptólogos, tocantes a si la duración del reináu inclúi'l periodu de correxencia. Mientres dalgunos envaloren que'l periodu de 17 años ye de reináu en solitariu de Ajenatón, otros consideren el periodu de correxencia de Ajenatón col so padre como parte integrante d'esta etapa de 17 años.^[26]

 

Los historiadores creen que la duración del primer periodu del reináu del rei nun foi más allá del quintu añu. Nesti ralu, la figura de Nefertiti cobró importancia como Gran Esposa Real y el matrimoniu, probablemente, tendría yá, siquier, dos fíos. Mientres esta primer etapa nun hubo rotura col orde establecíu, anque s'empezar a xestar el cambéu que llevaría a privilexar el cultu a Atón. El so padre, Amenhotep III, realizó delles fiestes Heb Sei, que la so principal función yera la de refaer la fuercia del faraón, celebrando dalgunes na actual Malkata, onde se topaba una residencia real, llamada Palaciu del esllumamientu de Atón, lo qu'atestigua un tempranu interés en Atón.^[27] Amenhotep III tenía a esti dios solar como'l más veneráu, fechu reflexáu na correspondencia colos reis de Mitani y Hitites, onde'l sol tamién yera la deidá principal.

El cultu a Atón, yera característicu de Tebas. De primeres del so reináu, Ajenatón promovió numberoses obres edilicias na zona, que se realizaron gracies a diverses innovaciones nes téuniques de construcción. Nesti sentíu, nun s'utilizaron grandes bloques, sinón pequeños mampuestos de caliar, a manera de lladriyos, denominaos talata, más fácilmente afechiscos y trasportables polos trabayadores. Esos bloques fueron afayaos como material de rellenu reutilizaos nos pilonos de los templos d'Amón en Karnak, construyíos polos reis posteriores.^[28]

Ente les obres edificaes nesti periodu tán delles dedicaes a Atón, simbolizáu pol discu solar. Por cuenta de la posterior persecución a la que foi sometíu tou lo rellacionao col rei herexe, cuantimás polos gobernantes de la dinastía XIX, fueron escasos los restos topaos d'estes representaciones artístiques, más allá de los pertenecientes a les etapes más primitives.

La etapa histórica del so reináu más importante ye la qu'empecipia'l conocíu como periodu de Amarna, qu'abarca los siguientes dolce años.

L'alcordanza de los cortesanos del faraón Akenatón sobrevive nos relieves de les sos tumbes alcontraes en Amarna, más precisamente nel grupu de tumbes del sector Norte. Enforma s'escribió en redol al cuerpu de servidores de la corte, de quien se texeron conxetures de diverses índoles, dende simples advenedizos que siguieron al faraón nos sos delirios místicos hasta un grupu de cortesanos incondicionales del faraón y el so credo. Sicasí, la historia non develó enforma de los sos secretos al día de güei, lo siguiente ye la información cola que se cunta:

• Fuxa. Supervisor de la Casa Jeneret real, supervisor de l'Ayalga Real y Mayordomu de reinar-madre Tiye. Ta claro que Fuxa foi un funcionariu heredáu de l'alministración del faraón Amenhotep III, siguió a la reina sobreviviente Tiye nel so treslláu a la nueva capital de Aketatón mientres el reináu del so fíu Akenatón. La so tumba ta identificada como'l númberu 1 dientro del conxuntu de tumbes del sector norte de la ciudá.

• Meryra II. Escriba real, Mayordomu y Supervisor de los dos Ayalgues, Supervisor de la Casa Jeneret real de Nefertiti. La so tumba ye'l númberu 2 dientro del conxuntu de tumbes del sector norte.

• Ahmes. Real escriba del Rei, Mayordomu de la facienda de Akenatón. La so tumba ta alcontrada nel sector norte ya identificada col númberu 3.

• Meryra. Alto sacerdote de Atón en Ajetatón, Portador a la derecha del Rei. El so sepulcru ye'l númberu 4.

• Pentu. Escriba real, Principal servidor de Atón na facienda de Atón en Ajetatón, Xefe de los médicos. Correspuénde-y la tumba 5.

• Panehesy. Principal servidor de Atón nel templu de Atón en Ajetatón. Ye'l sepulcru númberu 6 del conxuntu de tumbes del sector norte.

• Tutu. Chambelán real, Principal Servidor de Ajenatón nel templu de Atón en Aketatón, Supervisor de tolos trabayos de la so Maxestá, Supervisor de la plata y l'oru del Señor de los Dos Tierres. El sepulcru ye alcontráu dientro del conxuntu de tumbes de la zona sur de Amarna col númberu 8.

• Mahu. Xefe de Policía de Ajetatón. Tenía a cargu la proteición y seguridá personal del faraón. Puede reparar curiando a Ajenatón nos sos tresllaos en carru dientro de la ciudá. El sepulcru ye'l númberu 9 de les tumbes del llau sur.

• Ramose. Escriba real, Comandante de les tropes del Señor de los Dos Tierres, Mayordomu d'Amenhotep III. Ye otru de los funcionarios heredaos del padre de Akenatón y acompañó a Ajenatón na so nueva ciudá. La so tumba identificada col númberu 11 del grupu de tumbes sur demuestra que yera d'edá avanzada cuando surdió la mudanza a la nueva capital d'Exiptu.

• Maya. Escriba real, escriba de los reclutes, Mayordomu del palaciu de Akenatón en Heliópolis, Supervisor del ganáu de la facienda de Ra en Heliópolis, Supervisor de tolos trabayos del rei, Xeneral del Señor de los Dos Tierres. Ye un cortesanu proveniente de la ciudá de Heliópolis, centru del cultu solar nel Antiguu Exiptu. El so preeminencia na corte de Amarna suxer que'l faraón Akenatón nutrir de siguidores provenientes de fieles del antiguu dios Ra.

• Ai. Padre del dios, Supervisor de los caballos de la so Maxestá, Supervisor de l'Ayalga Real. Créese que'l títulu de Padre del Dios yera un honor pa denotar la estremada cercanía al faraón en términos familiares. Yera'l padre de la Dadora d'Herederos, la bella Nefertiti y güelu de les reines posteriores: Meritatón y Anjesenpaatón. Inclusive llevó a tomar como Gran Esposa Real a ésta última reina colo que trató de llexitimar el so ascensu al tronu una vegada fináu'l postreru descendiente real masculín de la Dinastía XVIII, el nuevu príncipe Tutankamón. Esti cortesanu foi testigu presencial del ascensu al tronu de Amenhotep IV, de la nacencia de Akenatón, del llevantamientu y apoteosis d'Atón, de los fallecimientos del xenru (Akenatón), fía (Nefertiti) y nietes (Meketatón y Meritatón); amás de la vuelta a la ortodoxa con Tutankamón. Finalmente xubió al tronu como sobreviviente más cercanu a la familia real. Dientro del grupu de tumbes de la zona sur de Amarna, la correspondiente a Ai identificada col númberu 25. Cabo conseñar qu'un exemplu del famosu Himnu a Atón alcuéntrase grabáu en felicidá balta, que nunca foi utilizada porque, una vegada xubíu a faraón, Ai foi soterráu na necrópolis de Tebas conforme a la vuelta a la ortodoxa yá entamada mientres el reináu de Tutankamón.

• Bek. Magar se conoz d'él non al traviés del so sepultura sinón del so taller alcontráu nes ruines de la ciudá de Aketatón. Yera'l fíu del Xefe d'Escultores. Arquiteutu y maestru escultor, nel solar au s'allugaba'l so taller foi atopáu'l bustu de Nefertiti asina tamién como innumberables pieces inacabaes d'escultures n'especial de la familia real.

 

Dende los entamos del Exiptu faraónicu, la relixón fuera afaciéndose a los diversos factores de calter históricu que tanto social como culturalmente influyíen la vida espiritual de los antiguos exipcios. Conforme asocedíense les distintes dinastíes exipcies, los centros de poder ya influyencia diben sufriendo cambeos y desplazamientos, aniciando variaciones nes práutiques relixoses y nel panteón exipciu. Esto supónía tamién privilexos na asignación de recursos (tierres, ganáu, siervos, etc.) sobre'l restu de los dioses (y los sos respeutivos templos y cleru).

Dende'l 2400 e.C. el dios del sol adorábase como Ra-Horajty, un dios con cabeza de ferre, coronáu pol discu solar y el uraeus, con cetru uas y anj. Yera'l dios de los faraones, que se consideraben los sos fíos y la so representación na tierra. Sicasí, esta preferencia camudó a finales de la Dinastía XVII: los príncipes tebanos impulsaron la espansión de les sos fronteres hasta lliberar dafechu'l territoriu exipciu del dominiu de los gobernantes hicsos. La reunificación del reinu del Alto y Baxu Exiptu nuna sola corona efectuar sol mandu de los príncipes de Tebas, y la guía espiritual del dios tebanu Amón, que'l so centru espiritual taba en Karnak. Asina, el cultu a Amón (y, por tanto, el so cleru) ocupó'l so sitial doráu de preeminencia nel panteón exipciu y tresformóse nel Dios de la Victoria». Esti impulsu guerreru nun s'acabó cola espulsión de los hicsos, sinón que siguió cola espansión de les fronteres hasta conquistar los territorios de Canaán y Nubia, lo que dio orixe al denomináu Imperiu Nuevu.

Los gobernantes de la Dinastía XVIII, con Amón a la cabeza, convirtieron a Exiptu nun gran imperiu. Con cada nueva conquista, l'agradecimientu a Amón traducir en nuevos templos y obres, como les socesives ampliaciones de los templos de Karnak, y en nueves prebendas económiques a los sos sacerdotes: el cultu y el cleru de Amón recibieron un tratu preferencial como nunca hasta entós recibiera nengún dios o diosa exipcios, atropando inmenses cotes de poder.

Mientres los reinaos de Amenhotep III y Thutmose IV, l'enclín invirtióse pasu ente pasu, pos el cleru de Amón fuera movíu pol de Ra y introduxérase de nuevu'l cultu a Atón, anque como un dios secundariu.^[29] Atón, Shu y Tefnut, formaben la tríada creadora, y el so cultu yera símbolu de la torna a les bases del panteón exipciu. El cultu a estos dioses fuera sustituyíu pol de los sos fíos, pero'l faraón abogó pol regresu a los trés primeros dioses, retardando los cultos d'otros.^[30]

Con Ajenatón, la reforma relixosa radicalizar cola imposición de la preferencia del dios Atón sobre'l restu de dioses y la prohibición del cultu a Amón. El faraón intentó, como yá fixera'l so padre, amenorgar el poder que'l sumu sacerdote y el cleru de Amón adquirieren col tiempu. Sicasí, esti cambéu nun se realizó nos primeros años del reináu. El mesmu nome de nacencia del rei Amenhotep traía mención al dios Amón y, de primeres, dambos cultos podíen coesistir llibremente.^[31] Según los historiadores, foi alredor del quintu añu de reináu en solitariu cuando'l rei Amenhotep IV abandonó'l so nome de nacencia n'honor al dios Amón y adoptó el de Ajenatón, conxuntamente con cambeos nos distintos títulos, como los nomes d'Horus, Nebty y Horus Doráu.^[32]

 

La reconstrucción del universu espiritual, social, económicu y políticu del Exiptu de finales de la Dinastía XVIII, dexó, a falta de rexistros históricos esplícitos, albidrar los motivos qu'inducieron a Ajenatón a realizar la reforma relixosa. Asina, pos, analizando esi contestu, munchos estudiosos coincidieron n'afirmar que la instauración de la nueva relixón debióse tanto a motivos políticos como espirituales,dimensiones coles mesmes indixebrables.

Polos restos atopaos na abandonada ciudá d'Amarna, ye clara la intención de Ajenatón d'asitiase ente'l dios Atón y el simple adorador, ensin intermediarios, ensin sacerdotes en mediu, ensin cleru. Per ende el refuerzu de l'autoridá real, yá non nel planu espiritual sinón eminentemente políticu, ye un oxetivu bultable nos distintos restos atopaos nes tumbes o los altares de los templos.^[33]

 

Atón representábase como un gran discu solar, del que salíen brazos en disposición radial, que terminaben en manes col signu anj de la vida coles que recoyía les ufriendes, dando a cambéu lluz y vida. Nun se caltuvieron imáxenes antropomórficas, tan comunes na relixón exipcia, del dios Atón, yá seya en forma d'escultures, pintures o baxorrelieves.

Atón yera la forma del dios del sol na tarde y personificaba la fonte de toa vida. Amenhotep III protexera'l cultu a Atón, y Ajenatón llevó a la llende'l sentíu relixosu d'adoración del símbolu solar, convirtiendo a Atón nel dios personal del faraón, y poro, nel de toos y cada unu de los sos súbditos. Amás, Ajenatón non solo alzó nel Templu de Karnak un santuariu dedicáu a Atón,^[34] sinón que fundó una nueva capital políticu-relixosa: Ajetatón.

Planu d'Ajetatón

Valle Real Gran templu de Atón Tumba Real Uadi sur Altares Necrópolis de los nobles (norte) Necrópolis de los nobles (sur) Necrópolis de los artesanos Ciudá

A metá de camín ente Menfis y Tebas, los dos anteriores grandes capitales, ordenó construyir una nueva capital nel desiertu, Ajetatón (l'actual Amarna) consagrada al dios Atón. Pa delimitar el perímetru de la ciudá alzáronse 15 cercos de demarcación^[35] nes que se declara la pertenencia de la paraxa al nuevu dios Atón. Na nueva ciudá, fixo construyir templos con grandes patios, una y bones el cultu solar tenía de faese al campu. La construcción de la nueva capital financiar cola confiscación a favor de la corona de les tierres y rentes de los antiguos templos, quitar privilexos a los sacerdotes y dexándolos ensin les inmenses riqueces qu'atropaben cada añu. Escontra'l quintu añu de reináu, el faraón, la familia real y la corte, treslladóse a la nueva ciudá. La rotura col pasáu quedaba asina totalmente peracabada.

De resultes de lo anterior, surdió la nueva relixón, sofitada ensin fisuras dende'l máximu nivel políticu del estáu faraónicu. El faraón nomóse únicu representante na tierra del dios, faciendo innecesaria la casta sacerdotal.^[36] El faraón cola gran esposa real oficiaben ente'l pueblu y Atón.^[37] Para Flinders Petrie y otros antiguos exiptólogos, este foi l'empiezu de la primer relixón monoteísta, que'l so principiu rector resumir nes conocíes pallabres del eminente exiptólogu Cyril Aldred que, parafrasiando'l Corán, afirmó que esiste un solu Dios, y el faraón ye'l so profeta.

Como sumu sacerdote de Atón, refugó l'autoridá del sumu sacerdote de Amón, quien tenía'l títulu de Xefe de los sacerdotes de tolos dioses y un gran poder políticu. Nel décimu añu del so reináu, Ajenatón ordenó borrar el nome de Amón y el de la so esposa Mut de tolos monumentos, hasta de los cartuchos con nomes teóforos de tolos faraones, incluyíu'l del so padre.^[38]

La nueva relixón carauterizar por una fuerte astracción y conceptualización de la deidá. A esta conclusión llegar al considerar que, magar l'adoración d'una deidá solar ufiertaba oportunidaes d'eventos festivos en momentos determinaos del calendariu, como son los díes de solsticiu y los d'equinocciu, sicasí, Ajenatón nun los utilizó determinadamente na so reforma relixosa. Entá más, la orientación de los edificios na nueva ciudá dedicaos a Atón nun sigue nengún patrón solar o cósmicu, sinón que s'afai a la topografía del terrén onde estos s'asitiaben. Tou esto lleva a la conclusión de que la nueva relixón en redol a Atón basar nuna fuerte astracción conceptual en perxuiciu d'otres manifestaciones relixoses más concretes.^[39] Esto foi lo qu'anició un importante problema nel sistema de creencies exipciu, una y bones el pueblu nun concebía a los dioses ensin forma ya imaxe, sinón que necesariamente los corporizaba, yá fuera nuna imaxe antropomorfa, yá nun animal asociáu, iconu zoomorfu.

La revolución, provocada por Ajenatón, portó la total eliminación de les imáxenes humanizaes de dioses n'escultures, relieves, muebles y otros enseres, que constituyeren –tradicionalmente– la principal fonte iconográfica del arte exipcio. Paralelamente, la familia real convertir nel motivu central de les representaciones artístiques: nos altares de los templos onde enantes s'atopaben les estatues de los dioses, víase agora a la familia real, dacuando en pareya, otres vegaes con toles sos fíes, y siempres col dios Atón, el discu solar, oficiando como proteutor y dador de vida.^[40]

Al empar, producióse tamién un cambéu radical nes formes y maneres d'oficiar les ceremonies relixoses. Los antiguos templos zarraos, escuros, onde lo primordial ye'l ocultamiento de la divinidá y l'accesu acutáu, dieron pasu a templos abiertos, al campu, onde la observación de la divinidá taba al algame de cualesquier neófito o non empecipiáu.^[41] Con tou, subsisten munches interrogantes no relativo al cultu de la nueva relixón al respeutive de dos tarrezas: el cultu individual o familiar y la so rellación col más allá.

 

La práutica relixosa del Antiguu Exiptu intentaben contener y dar sentíu a les necesidaes espirituales de llabradores, artesanos o del ciudadanu mediu del reinu. La gran cantidá d'escultures, amuletos y testos referíos a cultos particulares que se caltuvieron, amuesa que la relixón tenía un fondu impautu na vida cotidiana. Na cultura exipcia, ensame de deidaes tutelaben cada faceta de la vida: la concepción, la fertilidá, la nacencia, el matrimoniu, la muerte, etc. Asina, l'exipciu común vivía nuna redolada de práutiques y ceremonies relixoses íntimamente xuníes: la invocación a Min pa la collecha, la proteición d'Osiris na muerte, etc.

Por tal motivu, na investigaciones arqueolóxiques ye bien común topar nes viviendes del Antiguu Exiptu pequeños altares, escultures etc. L'antigua ciudá d'Ajetatón amuesa variaos restos d'altares con imáxenes tantu de Atón col faraón o la familia real, como de les antigües deidaes exipcies que fueren desterraes del nuevu cultu oficial. Asina, dellos historiadores indiquen qu'en dalgún puntu, Ajenatón reparó que la relixón qu'enllantaba xeneraba un vacíu que nun podía cubrir determinaes necesidaes espirituales de los sos súbditos, y pretendió suplir eses necesidaes cola adoración de la familia real, por entemediu de la cual llegábase a Atón.^[42] Sicasí, la reforma de los cultos privaos constituyó una empresa bien delicada.

 

Asina, munchos estudiosos creen que l'abandonu y olvidu en que cayó la relixón de Ajenatón, una vegada muertu'l faraón, deber al fechu de qu'en nengún momentu llegó a consiguir que les necesidaes espirituales nel planu individual y familiar del pueblu exipciu fueren apinaes cola so propuesta relixosa. Dichu d'otra forma, la relixón de Ajenatón nunca dexó de ser una relixón del aparatu del estáu, yá que nel planu individual l'exipciu siguió encamentándose a les antigües deidaes.

A la so muerte, non solo cayó nel olvidu'l cultu a Atón, sinón tamién a Osiris, una y bones el destín nel Más allá dependía de la llealtá al faraón, pero'l pueblu siguía adorando a los vieyos dioses y apegáu a les sos tradiciones y supersticiones. Inclusive na mesma capital topáronse estatues d'otros dioses alzaes yá nesa dómina.^[43]

No referente al cultu del más allá, na relixón exipcia recayía nel dios Osiris, que la so epopeya de resurreición convertir en modelu de referencia nel momentu del decesu del súbditu exipciu. El cultu de la resurreición ye una constante na historia del Antiguu Exiptu, dende'l primitivu periodu predinástico hasta la dómina romana. Con distintos desarrollos, les práutiques mortuorias crearon testos tan ellaboraos como'l Llibru del Amduat, los rituales d'embalsamamientu, l'arquiteutura de les necrópolis, etc.

Nun se sabe inda cómo Ajenatón, como reformador relixosu, reemplazó o modificó esti cultu del más allá. A pesar de que na ciudá de Ajetatón hai restos de tumbes con relieves y pintures murales, en felicidaes baltes nun hai nenguna referencia al cultu osiríaco.^[44][45]

Tradicionalmente, túvose la imaxe de Ajenatón como la d'un gobernante qu'abandonara total o parcialmente'l so cargu por cuenta de una relixosidá estrema, y que llevara a Exiptu al cayente (sobremanera nel esterior). Sicasí, esta imaxe de Ajenatón foi perdiendo fuercia a partir de les últimes investigaciones.

El cambéu nel modelu políticu supunxo un afianzamientu del poder real. Polos rastros atopaos nes ciudaes de Tebas y Ajetatón, tou demuestra que la preeminencia del faraón sobre'l restu del aparatu del estáu rescamplaba. Nin la clase sacerdotal, nin los principales referentes del engranaje burocráticu del estáu (virréis, chatys, supervisores de l'ayalga, etc.), llograron, aparentemente, dalgún tipu de relevancia, coles soles esceiciones d'Ai y Horemheb, anque dambos fueron sumisos al poder del faraón.

Los principales funcionarios del estáu pasaron a la posteridá más como siguidores incondicionales del faraón y la so nueva ideoloxía, que por obres, fechos o documentos, como queda amosáu nos relieves qu'amuesen les sos tumbes nel campusantu de la nueva ciudá, Ajetatón. Neses imáxenes, esforciar n'amosar la so devoción escontra'l rei, la familia real y, obviamente, escontra la nueva relixón.

L'alloñamientu del cleru (n'especial el d'Amón) de les cuestiones terrenales puede inferise del abandonu de les dos principales ciudaes onde moraben los faraones: Menfis, la sede política del reinu, y Tebas, la sede relixosa y llugar d'orixe de la dinastía reinante.

 

Polo que se refier a la política esterior, Ajenatón foi capaz de caltener el statu quo nos territorios conquistaos de Canaán y Libia. Per otru llau, anque la destrucción de los restos del so reináu nun dexó munchos documentos de política esterior, la correspondencia con otros reis coetaneos guardada nos archivos d'estos, amuesa la so actividá diplomática, anque probablemente delegara munches de les sos obligaciones nos sos collaboradores.

Del Segundu Periodu Entemediu, Exiptu salió por demás fortalecíu, yá qu'a la espulsión de los hicsos siguió-y un periodu de conquistes qu'algamó la so máxima espansión mientres el reináu del faraón Tutmosis III. L'equilibriu de poderes algamar na confrontación col reinu de Mitanni. Dicha rivalidá tomaría cuasi dos sieglos d'historia y llegaría al so fin col tratáu de paz conveníu por Amenhotep III y el rei Shuttarna II. Pa ratificalo, el rei de Mitanni unvió a la so fía, la princesa Giluhepa, pa ser casada col faraón. El tratáu foi reafitáu cola unviada d'otra princesa mitannia (Taduhepa) mientres el reináu del rei Tushratta al harén real del faraón.^[46] Tou esto ta documentáu nes Cartes de Amarna.

Asina, el sistema d'aliances ente los estaos de Babilonia, Mitanni, Asiria, Hati y Exiptu, implicaba un caltenimientu del statu quo internacional, faciendo posible un gran treme de rellaciones diplomátiques que pudo ser desveláu por aciu el descubrimientu del archivu exipciu na ciudá de Amarna. Nestes rellaciones diplomátiques, el tratu que se dan ente los reis ye'l de hermanu. Nos estaos vasallos o dientro de la esfera d'influyencia exipcia, el tratu yera muncho más servil, siendo'l faraón tratáu como El mio Señor de forma habitual.^[47]

La correspondencia diplomática indica qu'Ajenatón caltuvo'l sistema d'aliances heredáu del so padre. Los reis aliaos ufiertaben amistá y alianza a cambéu del oru faraónico y los estaos vasallos imploraban atención de parte del faraón pa recibir recursos o ser beneficiaos y caltener el poder.^[48]

Esti equilibriu caltener mientres el reináu de Ajenatón, anque con enclín a desestabilizase pola belicosidá y poderíu que taba adquiriendo Hati, qu'empezara por atacar al reinu de Mitanni, qu'en devanéu pidió auxiliu a Exiptu. El lideralgu qu'algamó'l reinu hitita llevaría a una serie de confrontaciones béliques ente Exiptu y Hatti que s'enllargaríen dende'l gobiernu de Tutankamón hasta'l de Ramsés II, quien roblaría una paz duradera estableciendo un nuevu statu quo internacional.^[49]

Tou fai suponer que, nel manexu de les rellaciones internacionales, el faraón caltenía'l conocencia y tomar de decisiones nos tratos coles potencies estranxeres, como bien lo atestigüen les Cartes de Amarna. Dalgunes d'eses tablillas de folla cocío taben dirixíes a reinar madre Tiyi, anque se supón que foi mientres un curtiu periodu darréu posterior a la muerte del anterior rei Amenhotep III, cuando'l nuevu rei Ajenatón nun taba del tou familiarizáu coles rellaciones diplomátiques.

El cambéu relixosu provocó tamién un cambéu nos cánones artísticos; anque efímera, la llamada «revolución amarniana» significó un periodu bien interesante nel arte exipcio, pos se pasó del hieratismo monumental a un curiosu y descarnáu naturalismu nel cual nótense rellumos de tenrura (como, por casu, puede apreciase nel cercu que representa a Nefertiti coles sos fíes pequeñes o nel famosu bustu que representa a la célebre soberana).

 

Hasta la reforma relixosa de Ajenatón, esistía n'Exiptu un canon tradicional de representación en relieves y pintures murales que presentaba les siguientes carauterístiques:

• la escuela artística tradicional del Antiguu Exiptu nun utilizaba la perspeutiva nes imáxenes murales, pos el tamañu determinaba'l grau d'importancia del personaxe respeutu del restu de los componentes.
• les imáxenes antropomórficas dibuxar de la siguiente forma: la cabeza, los brazos y les piernes de perfil, pero los güeyos y el torso de frente. Esti métodu de representación se modulaba con una cuadrícula de cuatro unidaes d'anchu per nueve d'altu.

Una de les principales carauterístiques del nuevu arte nacíu col Atonismo ye'l cambéu nesti estilu de representación. Per un sitiu, abandonóse'l canon tradicional de representación del cuerpu humanu, que sería modeláu a partir d'entós nuna nueva cuadrícula de cuatro unidaes d'anchu per dolce d'altu, cambéu que se caltuvo so los sos inmediatos socesores. Les imáxenes son más naturalistes, llegándose a estremos descarnaos. Dexar de llau la representación idealizada, ensin faltes o defeutos físicos, y remárquense delles traces de forma estrema: tienen cabeces allargaes na so parte posterior, güeyos resgaos, llabios gruesos, quexales prominentes, pescuezos llargos y estilizados, banduyos pronunciaos —tantu en personaxes masculinos como femeninos— y contornes arrondaes que, en munchos casos, enzanquen la identificación del sexu del personaxe representáu.

Esti últimu cambéu fixo pensar a munchos estudiosos del sieglu XIX y de principios del XX que les escultures del faraón Ajenatón describíen malformaciones físiques productu de supuestes enfermedaes que carecería'l faraón, como'l síndrome de Marfan.^[50] Les escultures topaes del faraón heréticu describen una imaxe nunca vista enantes en cualesquier otru rei: pescuezu allargáu, costazos y torso estrechu, cadriles protuberantes, llabios gruesos y mentón allargáu. Anguaño, los historiadores y arqueólogos envaloren que les imáxenes del rei son representaciones artístiques y nun son elementos abondos pa suponer que careciera enfermedaes cróniques.

Amás, col afayu de la tumba de Tutankamón, púdose reparar que la momia del faraón neñu tenía un craniu allargáu paecencia a les escultures ya imáxenes atopaes de la familia real del periodu de Amarna. De resultes d'ello, especulóse cola posibilidá de qu'esti tipu de creaciones artístiques podríen pretender reflexar ciertos atributos físicos compartíos polos miembros de les families reales, col enfotu de ufiertar una imaxe homoxénea de la realeza.

 

Otru de los innovadores cambeos de la revolución de Amarna ye'l motivu de les representaciones.^[51] Esaniciaos los motivos relixosos, yá qu'Atón yera una deidá astracta simbolizada pol discu solar, nel universu artísticu exipciu surdiríen les escenes íntimes, familiares y personales. Les imáxenes tradicionales del faraón estrozando a los sos enemigos, tanto interiores como esteriores, fueron reemplazaes por escenes íntimes del faraón venerando al so dios, cola so familia o cola so Gran Esposa Real: Nefertiti.

Surdieron pieces escepcionales qu'amuesen al faraón nuna faceta más humanista, seya compartiendo un momentu cola so amada, xugando coles sos fíes nel cuellu, o en momentos penosos, como l'aciaga despidida d'una de les sos fíes.

Gracies a les escavaciones na ciudá d'Ajetatón, salieron a la lluz importante obres d'arte del periodu. Precisamente, nel taller de Thumose, l'escultor real, atopáronse dos docenes de pieces escultóriques, incluyíu'l conocíu bustu de la reina Nefertiti.

De tolos legaos del periodu de Ajenatón, solamente l'artísticu perduró tres la so muerte. El legáu políticu escastar con ella, yá que mientres el reináu del so socesor el faraón neñu Tutankamón, sometíu a Ai y Horemheb, la corte tornó a Tebas. Y nel planu espiritual, como yá s'indicó, la reforma relixosa de Ajenatón escastóse tamién cola so muerte. Solamente, les innovaciones artístiques del periodu de Amarna llograron sobrevivir dalgún tiempu tres el decesu de Ajenatón, pudiendo atopase rastros entá mientres los reinaos de Tutankamón, Ai y Horemheb. Con tou, mientres la Dinastía XIX, l'arte exipcio volvió a l'antigua ortodoxa artística.

 

En delles tumbes de los funcionarios de Ajenatón, particularmente nel d'Ai, atopáronse fragmentos del Himnu a Atón, nel que'l mesmu faraón espresó los conceutos de la nueva relixón. Llama l'atención pola so paecencia col salmu 104 de la Biblia. Diz asina:

Yes tu quien desenvuelve l'embrión na fema, :tu quien

crea la semienta nel varón, :tu quien da vida al fíu nel senu de la madre, :tu quien-y mandes el consuelu qu'apanga les sos llárimes, :tu, la nodriza de quien entá tea nel banduyu maternu, :tu'l que nun dexa de dar aliendu a la vida de cada criatura.

Cuando salen del senu maternu p'alendar, el día de la so nacencia, :tu abres

al intre la so boca y das-yos lo necesario.

(traducción de G. Fatás)

Mientres el Periodu de Amarna producióse una importante pandemia, probablemente de peste bubónica, poliomielitis o, seique, gripe,^[52] que s'anició n'Exiptu y estendióse por tol Llevante mediterraneu, acabando cola vida, por casu, de Suppiluliuma I, el rei hitita. Nel supuestu de que fuera un gripe, esplicaríase porque se trata d'una enfermedá acomuñada a la proximidá d'aves acuátiques, gochos y seres humanos, y el so orixe como una enfermedá pandémica pudo ser debíu al desarrollu de los sistemes ganaderos, pos facilitaben la proximidá d'estos animales coles sos refugayes.^[53] Dalgunes de les primeres evidencies arqueolóxiques d'esti sistema ganaderu fecháronse mientres el reináu de Ajenatón, y la pandemia que siguió a esti periodu en tol Oriente Próximu pue ser el primer biltu rexistráu de gripe.^[52]

Sicasí, la naturaleza precisa d'esta plaga d'Exiptu sigue siendo desconocida, y tamién se suxirió Asia como posible llugar d'orixe de la pandemia de gripe en seres humanos.^[54][55][56]

La socesión de muertes na familia real debió d'impautar fondamente no personal al faraón Ajenatón y, polo xeneral, a tol reinu. Fueron víctimes d'esta pandemia reinar madre Tiy, la Gran Esposa Real Nefertiti y les princeses Meketaton, Meritatón, Setepenra y Neferura, nun intervalu de tiempu que va dende l'añu 12 al 17 de, reináu.

Otra manera, la prevalencia de la enfermedá puede ayudar a esplicar la rapidez con que la ciudá de Ajetatón foi darréu abandonada, y tamién el por qué les xeneraciones posteriores consideraron que los dioses volviérense contra los reis de Amarna.

Zahi Hawass suxirió que la epidemia podría ser de peste negro, porque s'atoparon buelgues d'esa enfermedá en Amarna. Arielle Kozloff, pela so parte, aldericó esa hipótesis y argumenta que la epidemia foi causada por una peste bubónica sobrevenida xunto a una epidemia de poliomielitis. Sicasí, el so argumentu de que la poliomielitis nun ye tan bederre como delles otres enfermedaes foi refutado pos ignora la evidencia de que les enfermedaes son menos bederres cuanto más tiempu tán presentes na población humana, como se demostró cola sífilis y la tuberculosis.^[57]

Nun se sabe a ciencia cierta cómo terminó'l reináu de Ajenatón, yá que nun se cunta con documentos nin cróniques de la dómina. Amás, la damnatio memoriae decretada polos posteriores faraones de la Dinastía XIX esanició muncha información sobre'l so mandatu.

 

La culminación del reináu de Akenatón puede centrase nuna gran celebración en Aketatón nel añu 12 de reináu. L'acontecimientu consistió nuna gran receición real d'embaxadores de potencies estranxeres y unviaos d'estaos vasallos del Imperiu Exipciu. Gracies a los relieves na tumba del cortesanu Meryra, puede sabese que la familia real taba en plenu: Akenatón, Nefertiti y los sos seis fíes.

Dempués del docenu añu de reináu de Akenatón, sobrevieno la muerte de la princesa Meketatón, que supuestamente finó al dar a lluz. Desconozse tanto'l nome como'l sexu d'esti bebe real, lo que probablemente indica que nun sobrevivió a la so madre. Nel funeral de Meketatón pudo vese a los sos padres despidiéndola,^[58] pero nun hai rastru dalgunu de reinar-madre Tiye, razón pola cual envalórase que la madre de Akenatón finó dientro d'un ralu que va dende l'añu 12 al 14 del reináu del faraón.

Dempués del añu 14 de reináu, nun hai menciones a la reina Nefertiti, ente que la princesa Meritatón ye alzada a la posición de Gran Esposa Real. Tou indica que la reina Nefertiti finó dempués d'esi añu de reináu.

De la mesma, les princeses Meritatón y Anjesenpaatón fueron alzaes socesivamente a la posición de Gran Esposa Real,^[59] non solo en funciones ritualistas sinón tamién so una base sexual. Dambes princeses dieron a lluz dos tales princeses, a quien se nomó como a les sos madres col agregáu de "ta sherit" (“la menor”). Asina, les princeses Meritatón-Tasherit y Anjesenpaatón-Tasherit fueron el frutu de la rellación incestuosa del faraón Akenatón coles sos fíes, bien probablemente col enfotu de consiguir un descendiente masculín.^[60]

L'ascensu de Semenejkara a correxente puede ser allugada alredor del añu 15 de reináu, yá que nesi añu Anjesenpaatón reemplazó a la so hermana Meritatón como Gran Esposa Real. Asina, Meritatón foi la consorte real del nuevu correxente Semenejkara, mientres Anjesenpaatón convertir na Gran Esposa Real del so padre Akenatón.^[61]

Pueden datase los decesos de cuatro de los seis fíes de Nefertiti y el faraón, quien finaron ente los años duocécimo y decimoséptimu del reináu. Esta socesión de muertes nun curtiu periodu dientro de la familia real abrió'l campu de la especulación ente los estudiosos, con dos hipótesis esplicatives al respeutu:

 

• les muertes fueron debíes a una enfermedá conxénito y hereditario que careceríen les fíes de Nefertiti;
• la causa de les muertes foi una epidemia qu'azotó Exiptu y afectó a la familia real. Esta hipótesis ye la más aceptada ente los especialistes.^[62] Les dificultaes na identificación de momies o la falta d'estes torguen avanzar más na elucidación d'esti aspeutu.

N'otru orde de coses, la socesión nun s'atopa debidamente rexistrada, sobremanera si tener en cuenta que los faraones posteriores pretendieron borrar el reináu de los rexistros, tendiendo una ponte ente Amenhotep III y l'usurpador Horemheb.

La muerte de Ajenatón nel decimoséptimu añu del so reináu da al faraón una edá probable d'ente 30 y 36 años. El so inmediatu socesor, el desconocíu Semenejkara, reinó mientres un curtiu periodu, que dellos estudiosos envaloren ente menos d'un añu a non más de trés. Tres él, xubió al tronu d'Exiptu un neñu de menos d'once años d'edá: Tutankamon.

Ajenatón foi soterráu na tumba que se fixo construyir, la llamada Tumba Real de Amarna, como demuestra'l fechu de que la cámara funeraria taba sellada. Sicasí, el cuerpu del faraón foi retiráu cuando la corte tornó a Tebas, y la so momia foi soterrada nel Valle de los Reis, na KV55, al pie del de la so madre la reina Tiy. El so sarcófagu foi destruyíu y permaneció na necrópolis de Amarna; agora alcuéntrase, reconstruyíu, nel esterior del Muséu d'El Cairu.

Un costume que s'impunxo mientres la Dinastía XVIII yera la de nomar un correxente, de cuenta que'l faraón reinante delegaba delles funciones polítiques y relixoses nel herederu, quien una vegada socedida la muerte del rei aportaba al tronu. Nos casos en que la posición del príncipe herederu yera indiscutible (por ser el fíu del rei y la Gran Esposa Real), la correxencia yera vista como un marcu de continuidá y formación del nuevu príncipe. N'otres ocasiones, la instauración d'un correxente yera una necesidá p'afirmalo como herederu, yá fuera porque nun esistía esi príncipe, yá porque provenía d'una esposa de menor rangu que la Gran Esposa Real.^[63] El fechu de qu'Ajenatón y Nefertiti solo tuvieren fíes debió de plantegar el problema socesoriu de forma prematura.

El periodu de socesión de Ajenatón nun se conoz inda bien. Sábese qu'esistió a finales del so reináu un personaxe denomináu Anjjeperura-Semenejkara, que portaba cartuchos reales, dando l'apariencia de que, si nun yera correxente, de xuru yera'l socesor inmediatu del faraón Ajenatón.

La duración del reináu del rei Anjjeperura-Semenejkara nun ta clara, anque los exiptólogos determinaron que'l so ralu foi por demás curtiu, envalorándose un intervalu que va de menos d'un añu a un máximu de trés. Desconocer por completu cuál yera'l venceyu sanguineu o políticu col faraón herexe, anque se plantegaron delles hipótesis:^[64]

• Semenejkara yera fíu de Ajenatón y de una reina de menor rangu que Nefertiti (probablemente, Kiya).
• Yera hermanu o hermanascu de Ajenatón (esto ye fíu real del faraón anterior Amenhotep III).
• Pertenecía a l'alta nobleza na corte del faraón, quien casó a la princesa Meritatón, y pola so vinculación ya influyencia aportó primero a la correxencia nes acabadures del periodu de Amarna y dempués algamó'l tronu en solitariu.
• Yera Nefertiti qu'emuló a la so antecesora Hatshepsut convirtiéndose en faraona y asumiendo traces masculines.^[65] En contra d'esta teoría ta'l fechu de que Nefertiti nun yera de sangre real, al contrariu que Hatshepsut.

La socesión del faraón Semenejkara recayó nun nuevu príncipe de sangre real: Tutankamón, quien tomando como Gran Esposa Real a Anjesenpaatón, una de les fíes de Nefertiti y depositaria de los derechos reales, xubió al tronu. Los historiadores cunten que el lentu periodu de restauración empezó mientres esti reináu. El mesmu faraón modificó'l so nome de nacencia en favor del anterior dios Amón, llamándose d'equí p'arriba Tut-anj-Amón. L'abandonu de la ciudá de Ajetatón producir de forma paulatina, trasladándode non yá les oficines alministratives y polítiques del reinu sinón tamién el so necrópolis, el Valle Real, coles momies reales, como bien lo atestiguó'l descubrimientu de KV55. La puesta ya inesperada muerte del faraón neñu quebró la llinia socesoria escastándose con él la Dinastía XVIII.

 

La tumba KV55 foi afayada'l 6 de xineru de 1907 nel Valle de los Reis por Edward Ayrton, mientres una espedición promovida por Theodore Davies. Pensóse que yera un llugar d'entierros múltiples, yá que nun primer momentu identificóse como la morada de la momia de reinar madre Tiy, quien foi darréu alcontrada na tumba KV35. Los restos atopaos, en munchos casos estrozaos, faen bien difícil la so interpretación.

Les puertes tienen los cartuchos de Tutankamón, el sarcófagu atopáu porta'l nome de la favorita real Kiya, l'altar rotu contién los xeroglíficos de Tiy y esisten lladriyos máxicos col nome de Ajenatón. Una de les hipótesis ye que'l llugar funcionaría como un llugar d'entierros múltiples en distintos momentos dientro del ralu que foi dende finales del reináu de Ajenatón hasta'l d'Ai.

Horemheb y los sos socesores destruyeron sistemáticamente tou lo rellacionao con Ajenatón y la so familia, incluyendo lo referente a Tutankamón y Ai, p'aparentar continuidá con Amenhotep III, polo que non queda constancia del so enterramientu, anque s'envalora que foi soterráu na Tumba real de Amarna.^[66]

N'afayando la tumba KV55 con un santuariu nel so interior dedicáu a la reina Tiy, realizáronse diversos estudios de la momia ellí soterrada, que refundiaron les siguientes resultaos:

• la momia correspuende a un varón d'unos 35 años;
• ye del mesmu grupu sanguineu que Tutankamón, supuestu fíu del faraón;
• tien el craniu proporcionalmente más grande que'l cuerpu, guardando cierta paecencia coles estatues esculpíes mientres el reináu de Ajetatón.

Ente que dellos historiadores envaloren que la momia pertenez a Ajenatón, basándose tantu en que'l sarcófagu contién los xeroglíficos del nome y los atributos de realeza (uraeus) borraos, como na esistencia de los lladriyos máxicos que porten el nome de Ajenatón, otros estudiosos axudiquen la momia al socesor Semenejkara, basándose en recién estudios forenses que dan al personaxe momificado una edá de decesu cercana a los venti años, datu qu'esclúi dafechamente a Ajenatón.^[67]

 

En setiembre de 2010, na publicación mensual de National Geographic dar a conocer qu'un equipu de científicos lideraos por Zahi Hawass efectuara una serie d'estudios sobre la más qu'estudiada momia del faraón Tutankamón, estrayendo muestres d'ADN del cuerpu del "Rei Neñu".

Los estudios d'ADN realizaos sobre la momia de Tutankamón dexaron pescudar la identidá d'una serie de momies descubiertes diba bien de tiempu, pero que la so identidá yera desconocida. Tomando como base la momia de Tutankamón y la que se presumía yera la d'Amenhotep III, pudo determinase qu'una de les momies de la famosa tumba KV55 yera'l padre del faraón neñu y fíu del faraón Amenhotep III. Tal patrón xenéticu de la momia fai concluyir que'l morador de KV55 nun sería otru qu'Ajenatón. Amás identificóse a dos momies femenines conocíes como la Dama Mayor y la Dama Nueva, como la Güela (La Reina Tiy) y Madre respeutivamente de Tutankamón, tamién a dos fetos fíos sos y a la so esposa Anjesenamón.^[68]

Amás d'ordenar construyir la nueva capital, Ajetatón l'Horizonte d'Atón», na actual zona d'Amarna, afayáronse restos d'antigües construcciones de la so dómina en:

• Karnak, bloques pedreses reutilizaos (Sethe 1957: 1990-1995),
• Asiut, bloques pedreses (Gabra 1931),
• Menfis, dellos bloques y oxetos (Lohr 1970).

Nome d'Horus:

kȝ nḫt ḳȝy šwty (Kanajt qayshuty) Toru victoriosu, grande d'Amón (K. Sethe - W. Helck)

Nome de Nebty:

wsr nsyt m ỉpt swt (Usernesytem Iputsut) Gran maxestá en Karnak (K. Sethe - W. Helck)

Nome d'Hor-Nub:

wṯs ḫˁw m ỉwnw šmˁ (Udyesjauem Iunushema) El que surde con gran maxestá en Iunu (Heliópolis Sur) (K. Sethe - W. Helck)

Nome de Nesut-Bity:

nfr ḫprw rˁ wˁ n rˁ (Neferjeperura Uaenra) Formoses son les manifestaciones de Ra, l'Únicu de Ra (K. Sethe - W. Helck)

Nome de Sa-Ra:

ỉ mn ḥtp nṯr ḥḳȝ wȝst (Amenhotep Necherheqauaset) Amón ta satisfechu, Señor de Tebas (Inscripción nel so templu)

Cuando camudó de titulatura:

Nome d'Horus:

mry ỉtn (Mery Atón) Amáu d'Atón (K. Sethe - W. Helck)

Nome de Nebty:

wr nsyt m ȝḫt ỉtn (Urnesytem Ajetatón) La Gran maxestá d'Ajetatón (K. Sethe - W. Helck)

Nome d'Hor-Nub:

wṯs rn n ỉtn (Udyesrenen Atón) El qu'apondera'l nome de Atón (K. Sethe - W. Helck)

Nome de Nesut-Bity:

nfr ḫprw rˁ wˁ n rˁ (Neferjeperura Uaenra) Formoses son les manifestaciones de Ra, l'Únicu de Ra (C. R. Lepsius)

Nome de Sa-Ra:

ȝḫ n ỉtn (Ajenatón) Prestosu a Atón, Preséu a Atón o Rellumada de Atón (British Museum)

• Les Reines de Amarna
  • Nefertiti
  • Tiye
  • Kiya

• Amenhotep III
• Tutankamón
• Neferneferuatón
• Dahamunzu
• Ai

• Atonismo
• Amarna
• Cartes de Amarna
• Árbol xenealóxicu de la Dinastía XVIII d'Exiptu

Son múltiples les menciones n'obres de ficción del faraón Ajenatón, les más importantes publicaes en llingua española:

• Naguib Mahfuz; (2006). Akenatón. El País. ISBN 84-9815-231-3.
• Mika Waltari; (2006). Sinuhé, l'exipciu. El País. ISBN 84-9815-220-8.
• Wood, Bárbara; Traducción de Carme Geronés y Carlos Urritz (avientu de 1996). Los dioses guardianes (The Watch Gods) (Rústica) (en Castellanu), Barcelona: Grijalbo Mondadori S.A. ISBN 84-253-2994-9.

• Barry J. Kemp; tr. Tusell, Mónica (1989). 'L'Antiguu Exiptu. Barcelona, edit. Crítica. ISBN 84-8432-485-0.
• Ian Shaw y otros títulu =Historia Del Antiguu Exiptu (2007). . La Esfera De Los Llibros, S.L.
• Manetón (2008). Historia d'Exiptu. Madrid: Akal Ediciones. ISBN 978-84-460-2551-1.
• Oconnor, Forbes, Lehner y otros títulu = Exiptu: Tierra de los Faraones, Segunda parte (1996). . Barcelona: Ediciones Folio, S.A. ISBN 84-413-0155-7.
• Jacq, Christian (1992,1997). Nefertiti y Akenatón. Barcelona: Edición Martínez Roca, S.A. ISBN 84-270-2294-8.

N'inglés

• Ian Shaw y otros títulu = The Oxfor history of Ancient Egypt (2002). . Oxford University Press.. ISBN 0-19-815034-2.
• Rita Y. Freed, Yvonne J. Markowitz, and Sue H. D'Auria (1999). Pharaohs of the Sun: Akhenaten - Nefertiti - Tutankhamen.. Bulfinch Press.. ISBN 0-8212-2620-7.
• Cyril Aldred (1991). Akhenaten: King of Egypt. Thames & Hudson.. ISBN 0-500-27621-8.
• Dodson, Aidan (1990). «Crown Prince Djhutmose and the Royal Sons of the Eighteenth Dynasty». Journal of Egyptian Archaeology vol 76. 
• Dodson, Aidan y Hilton, Dyan (2004). The Complete Royal Families of Ancient Egypt. ISBN 0-500-05128-3.

•   Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Akenatón.
• Francisco Javier Gómez Torres, La clausura de los templos mientres el periodu amárnico. Archiváu 2008-09-07 en Wayback Machine
• Los títulos del faraón Ajenatón (Akenatón)
• Akhenaten, en digitalegypt
• Ensayu de James Allen sobre'l fin del periodu de Amarna. N'Inglés. University of Memphis
• Ensayu de Jacobus van Dijk sobre la muerte de Meketatón. N'Inglés. University of Memphis
• Ensayu de Earl Ertman sobre los estilos artísticos na primer etapa del reináu. N'Inglés. University of Memphis