Vlacos

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Os vlacos son os pueblos de luenga neolatina, que habitan os Balcans como continadors d'a población romanizada que i heba antes d'as invasions d'os pueblos d'as estepas, os pueblos chermanicos y especialment os eslaus. Dende a formación d'o estau unificau de Rumanía o termin vlaco s'aplica sobretot a os que viven fuera de Rumanía y a los pastors transhumants.

As luengas que parlan os vlacos son o rumano (dacorrumano), arrumano, meglenorrumano, istriorrumano, que d'alcuerdo con bels puntos de vista fan part d'una mesma luenga y d'alcuerdo con belatros son luengas diferents (luengas romances orientals) con un mesmo orichen en a latinidat d'os Balcans y Baixo Danubio con un substracto cheto-daco y tracio. Os dalmatas encara que habitaban una part d'os Balcans no yeran vlacos y a suya luenga se relaciona mes con o italiano, no tenendo substrato cheto-daco ni tracio.

A evidencia lingüistica d'o lexico rumano amuestra que bi habió una primera etapa de vida sedentaria con un component urbán que deixó parolas como pamânt (derivata de PAVIMENTUM "tierra", "suelo") con cristianización en latín que deixó parolas como ânger ("ánchel"), seguida d'una etapa en a que se desconchuntó esta sociedat y l'uso d'a luenga d'orichen latín se restrinchiba a pastors transhumants que mantenioron l'uso d'os nombres d'animals domesticos (vacă, capră, oaie, cal y câine que corresponden a "vaca", "craba", "uella", "caballo" y "can") y bels animals salvaches (lup, vulpe, vânat y căprioară que corresponden a "lupo", "rabosa", "ciervo" y "corzo"). O superstrato eslau en rumano suchiere que as tierras planas yeran ocupadas por eslaus que cautivaban a tierra, ya que os nombres rumanos d'as plantas cautivadas gosan estar d'orichen eslau y no d'orichen latín. Este superstracto eslau se manifiesta tamién en un lexico eclesiastico propio d'a branca d'a ilesia ortodoxa d'os bulgaros a qui estioron sozmesos, lexico que se suporposó a lo lexico d'orichen latín inicial.

A palabra vlah ("vlaco") ya ye documentata en eslau eclesiastico antigo con o significau de "romano d'orichen". O termin vlasi ("vlacos") ye en o suyo orichen un exonimo, a traza como os eslaus diciban a las poblacions romanizadas sozmesas a los pueblos barbaros. Os eslaus lo prenioron d'os chermanicos, que diciban walha, walhos primero a los celtas, (por estar os volcos os primer pueblos celtas que se troboron en a suya migración ta o sud), y dimpués d'a romanización d'os celtas, a toz os pueblos de luenga latina u romanizaus.

En aragonés o etnonimo ye documentau en o Libro de los fechos et conquistas del principado de la Morea:

Carlo Tagliavini comenta que dende o punto de vista politico y historico-churidico as primeras fitas d'os rumanos en a organización estatal se facioron en "simbiosi" con os eslaus. Os vlacos particioron en a revuelta anti-bizantina que levó a la formación d'o Segundo Imperio Bulgaro, gobernau a lo principio por a dinastía d'os Asans d'orichen vlaco. Ioniţa, d'a familia d'os dinastía d'os Asán se fació coronar o 8 de noviembre de 1204 como "rei d'os bulgaros y d'os vlacos".^[1]

En tiempos d'o dominio cruzau en l'Imperio Bizantín os vlacos de Grecia formoron un chicot estau que conoixió o viachero Benchamín de Tudela, Vlaquia la Gran, que dimpués s'adhibió a l'Imperio Bizantín reconstruito por os Paleologos. Os almogavars conoixioron a los vlacos de Vlaquia la Gran en a suya migración dende Gallipoli ta Neopatria.

En o sieglo XIII bi ha rastros, encara que poco seguros de formacions politicas eslau-vlacas de poca importancia en a Dobrucha, mientres a lo norte d'o Danubio, en as marguins de Transilvania a monarquía hongara estendillaba continament o suyo poder destruindo u asimilando os chicos voivodatos locals. Un diploma de 1247 d'o rei d'Hongría Bela IV atestigua a presencia d'un voivot d'os vlacos d'Oltenia y parte d'o Banato dito Seneslau, a qui o mesmo rei Bela IV reconoixeba cierta independencia, sin que estase exento de pagar tributo.^[1]

Estió dimpués d'a invasión mongola d'o sieglo XIII cuan os vlacos podioron formar os primers estaus sobirans propios d'una extansión important. En o sieglo XIV amaneixioron os principaus de Vlaquia y Moldavia, que conquirioron territorios a os mongols (u dimpués tartaros) d'a Horda d'Oro.

Estos principaus cayoron baixo sobiranía turca otomana, a pesar d'a resistencia de Vlad Ţepeş en Vlaquia y d'Esteban lo Gran en Moldavia de l'aduya d'a Hongría de Matías Corvín (vlaco de Transilvania) y de Polonia.

A zaguers d'o sieglo XVI Miguel lo Bravo podió formar un efimero estau con Vlaquia, Moldavia, Transilvania, pero fue esclafau por os austriacos. En o sieglo XVIII muitos vlacos d'a ribera sud d'o Danubio, (parlants d'o dacorrumano), en o norte de Bulgaria emigroron t'a ribera norte, establindo-sen en o Principato de Vlaquia.

A zaguers d'o sieglo XIX l'Imperio Ruso contribuyó a creyar un estau de mayoría vlaca con os principaus de Moldavia y Vlaquia dito Rumanía. A función d'este estau yera a de tampón entre l'Imperio Ruso y l'Imperio Otomán.

En o sieglo XIX fueras de Rumanía os vlacos yeran ixemenaus por toz os Balcans y dica en Moravia y sud de Polonia. As guerras balcanicas y un estau rumano mes grant y fuerte dimpués d'a Primera Guerra Mundial facioron que muitos vlacos se refuchiasen u emigrasen ta Rumanía, a lo tiempo que en o sieglo XX muitos vlacos que han quedau fuera de Rumanía s'han asimilau a la población cheneral d'a zona que habitan. A guerra civil griega d'o sieglo XX ha perchudicau muito a los vlacos, con grans destruccions en a suya tierra.