Viello Sobrarbe

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O Viello Sobrarbe ye una subcomarca situata en a metat meridional de Sobrarbe, a l'este d'a Cinca, río que la desepara d'A Fueva. Historicament diz que i naixió lo condau medieval.^[1]

Como A Fueva de Tierrantona y a Ribera de Mediano puede asimilar-se a la depresión intrapirinenca, que ixo ye, lo espacio que i ha d'entre as sierras interiors y as sierras exteriors pirenencas.

Con denominación de Viello Sobrarbe s'agrupan tres cuencas hidrolochicas que drenan a subcomarca en tres direccions: norte, este y sud. A primer ye a semi-meseta^[2] de Buil, con poblacions como A Torriciella y Buil, y que corresponde con a cuenca hidrolochica de lo río Ena, que desaugua en dirección norte en o río Ara aman de Guaso. Ista semi-meseta tiene una altitut en elevación muit poco sensible anque cuasi constant, con bels tozals y arias de terreros intercalatas, y culmina en dirección a L'Arcusa, aman de Castellaz, a on que i naixe l'Ena. Se troba deseparata de a val d'o río Cinca per o modesto sarrato de Bruello, y de a val de l'Ara per as sierras de Sieste y de Guaso.

Estrictament en sud de la fondonada de Buil se troba la val d'o río Susía, una vegada se trescruza lo modesto sarratet que i ha per alto de L'Arcusa, con una discreta altitut que ronda os 1.000 metros sobre o nivel d'a mar, pero que representa a culminación de la semi-meseta de Buil y a la vegada la divisoria d'entre a dita semi-meseta y a val d'o Susía. Ista valleta incluye localidaz que fan parte d'o municipio de L'Aínsa (como Castillón, L'Arcusa, Mondot u Elsón) y d'o municipio de L'Abizanda (Lamata). O Susía desemboca en a Cinca en o Mesón de Ligüerre, per lo que creya una baixant moderata y muit solana, rica en formacions de terrero y d'especial interés cheolochico^[2] y cheomorfolochico, que limita en sud con a sierra d'Elsón^[2] u «de Sant Benedet»,^[3] a cual concabe la Penyarrueba (1.107 m) y os puertos de «l'Alto'l Pino» (857 m) y de Sant Crapás (810 m); limita tamién en este con os altos de l'Eripol, y en norte y nort-ueste con os mes discretos que son os sarratos de L'Arcusa (ya mencionato) y de Pelegrín y A Capana.

A tercer cuenca hidrolochica ye la d'o río Vero, que dende que naixe en as garras d'o tozal de Crapamote (1.299 m), aman de Puimorcat, esnaviesa mes de 20 km en territorio d'a comarca de Sobrarbe d'antes no l'abandona per Lecina, formando lo que se conoix como «Tierra de Buxo» (sinonimo popular de la «val de l'Alto Vero»). A Tierra de Buxo, como tamién pasa con a val d'o Susía y a de l'Ena, no tiene una divisoria important que la desepare d'as altras zonas que s'engloba en o «Viello Sobrarbe», sino que se troba bien comunicata a traviés de la loma d'os altos d'Eripol y per alto d'Almazore con a vecina val d'o Susía, lo que fa posible a suya continuidat en a subcomarca. Fan parte, per orientación cheografica, de la dita val de l'Alto Vero u «Tierra de Buxo», l'aldeyeta ganadera de Puimorcat (no pas o despoblato de Morcat, que ye en a cabecera d'a val de Sieste), en o termin municipal de l'achuntamiento de Boltanya, os lugars de Sasa de Surta, Paúls, Santa María de La Nuez y O Coscollar, en o termin municipal de L'Aínsa-Sobrarbe, y tamién Betorz, Almazore, L'Hespitalet, Lecina y Barcabo, en o termin municipal que ha nombre como lo zaguer.

A muga mes meridional d'a comarca de Sobrarbe la estableixe a foz d'o río Vero, en sud de Lecina, que s'adintra en o termin municipal d'Alquezra, que ya fa parte d'a vecina comarca d'o Semontano de Balbastro. En sud de la Penyarrueba, en a baixant de solano de la sierra d'Elsón, se troba la población de Suelves, que anque fa parte d'o termin municipal de Barcabo, se troba fisicament en a cuenca d'o barranco de La Llastra, per alto de Nabal, localidat dende a que ye millor accesible que no dende Barcabo, per lo que puede considerar-se que fa parte cheograficament de lo Semontano de Balbastro anque politicament Suelves sía adscrito a un municipio sobrarbenco.

• Aragonés d'o Viello Sobrarbe