Italianos

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Italianos Italiani
Una parella d'italianos
Rechions con comunidaz importants
Italia 55.104.043
Alemania 646.460 Suiza 312.900 Croacia 17.807 Espanya 142.905 Aragón 1.121[1]
Idiomas
italiano
Relichión
Catolicismo
Pueblos relacionaus
Pueblos latinos
Mapa

Os italianos^[2] (en italiano italiani) son os habitants d'Italia. En Italia os italianos etnicos parlan como luenga materna o italiano estándard u charran bel dialecto u luenga pareixida d'o diasistema italiano, a diferencia d'as diferents minorías etnicas no recients (albaneses, croatas, eslovenos, sardos, tiroleses, ecetra). Son de relichión catolica. Tamién bi ha italianos etnicos en países que mugan con Italia, (Eslovenia, Croacia, Suiza), y una important diaspora italiana en diferents países d'America y Europa producto d'importants procesos migratorios dende o sieglo XIX.

Os italianos d'as diferents rechions charraban orichinalment as evolucions locals d'o latín de cada rechión, y estas evolucions locals constituiban un diasistema. D'entre estas evolucions rechionals d'o latín o toscano se convertió en a base d'o luengache estándard pa tota a peninsula dende que en o sieglo XIII encomenzase a suya historia literaria con Cantico delle creature de Sant Francisco d'Asís y con a Divina Comedia de Dante.

As atras trazas de charrar d'o diasistema italiano (veneciano, lombardo, napolitán, siciliano, ecetra), s'han seguiu fendo servir como vehiclo de comunicación dica que en o sieglo XX encomenzoron a reblar. Pa beluns representan dialectos d'una luenga italiana común, pa belatros representan luengas diferents d'o italiano. Tamién son reblando as luengas minoritarias que no perteneixen a este diasistema (valdostán, sardo, furlán).

Os italianos son os continadors d'a población romana y romanizada d'a Peninsula Italica y zonas mugants, que en l'alta Edat Meya perdió a suya independencia, primero por a creyación d'o Reino Ostrogodo d'Italia, y dimpués por a reconquiesta bizantina y por a invasión d'os longobardos, que creyoron diferents entidaz estatals, y os francos, resultando una fragmentación politica, encara que o norte fació part d'o Sacro Imperio Romano Chermanico.

A existencia d'una actividat artesanal y mercantil y de puertos fació d'Italia una d'as zonas mas prosperas d'Europa. Dende o sieglo XI amaneixioron "republicas maritimas" con nuclio en as ciudaz de Chenova y Venecia, que constituiban talasocracias. A Republica de Chenova competiba en a Mar Mediterrania con a Republica de Venecia, rematando por convertir-se en mes poderoda a segunda. En ciudaz como Siena, Florenza y Milán prosperaba a banca y l'artesanía. A prosperidat d'as ciudaz d'o norte creyó un deseyo d'emancipación que en tiempos d'os Hohenstaufen coincidió con a baralla entre os emperadors d'o Sacro Imperio Romano Chermanico y o papau: chibelins (a favor de l'emperador) contra guelfos (a favor d'o Papa). Os emperadors perdioron, pero esta luita dimpués continó entre os franceses d'a Casa Capeta d'Anchú con refirme papal y a Corona d'Aragón por o control d'o sud d'Italia (Reino de Sicilia, que quedaría dividiu en o Reino de Nápols en a peninsula y o Reino de Sicilia en a isla).

En as ciudaz d'o norte como Pisa, Amalfi, Chenova, Venecia, Siena, Florenza y Milán bi habió una clase dirichent de banquers y burgueses que patrocinoron artistas y intelectuals. D'esta traza amaneixió un movimiento artistico dito "Renaiximiento".

Manimenos estas "ciudaz-estau" no podeban ofreixer una resistencia efectiva debant d'a expansión politica u a influencia de l'Imperio Espanyol u d'o Reino de Francia, que se disputaban Italia. Os descubrimientos cheograficos facioron que l'actividat comercial se desplazase dende a Mediterrania dica l'Atlantico. A formación d'un poderoso Imperio Otomán crebó as rutas comercias habituals y encomenzó a decadencia d'a Republica de Venecia, que iba perdendo poder y territorios en a Mediterrania oriental. Entre fins d'o sieglo XIX y primers d'o sieglo XX a intervención d'a Republica Francesa primero y d'o Primer Imperio Francés en territorio d'Italia creyó nuevas entidaz territorials y remató con a existencia d'as "republicas maritimas".

A mitat d'o sieglo XIX encomenzó a unificación d'Italia en o contexto d'os nacionalismos dende un estau con territorio en o Piamonte y Cerdenya (Reino de Cerdenya), que derrotó a los borbons franceses que dominaban Nápols y a l'exercito papal.

A Italia reunificada recibió o nombre de Reino d'Italia. Entre 1860 y a primera Guerra Mundial o creiximiento demografico fació que 2 millons d'italianos emigrasen t'America y norte d'Africa. Italia participó en a primera Guerra Mundial y, encara que derrotada en a Batalla de Caporetto, consiguió l'anexión d'o Tirol, y d'a Venecia Chuliana. A pobreza dimpués d'a guerra y as desigualdaz socials estioron causas d'a puyada a lo poder de Benito Mussolini, que instauró una dictadura faixista. En a Italia Faixista se restauró l'orden, desapareixió a mafia y se produció un cierto progreso economico. Manimenos a politica internacional y as actividaz militars d'o rechimen faixista conducioron a la derrota d'Italia en a segunda Guerra Mundial y la perduga de territorios en a Mar Hadriana, muitos italianos d'Istria y Dalmacia emigroron a Italia.

Dimpués d'a segunda Guerra Mundial s'ha produciu una modernización economica y social, sobre tot en o norte, que s'ha industrializau con fuerza. O creiximiento demografico fació que dimpués d'a segunda Guerra Mundial 4 millons d'italianos emigrasen sobre tot ta Europa: 600.000 ta Francia, 450.000 ta Alemanya, 200.000 ta Belchica, y muitos tamién ta Suiza. Tamién s'han produciu importants migracions internas: dende o sud ta o norte, dende as montanyas t'a costa y exodos rurals.

• (es) Amiram Gonem: Diccionario de los pueblos del mundo Editorial Anaya.

• Italia.
• Sicilianos.