Middeleeue

Die term Middeleeue word gebruik om die tydperk van die Europese geskiedenis tussen 500 en 1500 n.C. te benoem. Dit is vir die eerste keer in die sin deur die Humaniste van die Italiaanse Renaissance (15e en 16e eeu) gebruik. Hulle wou daarmee aandui dat die klassieke Grieks-Romeinse beskawing na die val van Rome gevolg is deur 'n "middeltydperk" van verval in barbaarse en primitiewe sedes, waartydens die individu gebonde was.

Dit is, volgens hulle, gevolg deur die Renaissance, wat reeds aan die einde van die 15e eeu in Italië begin het. Renaissance beteken "herlewing" of "wedergeboorte", en as naam van die bepaalde tydperk impliseer dit die wedergeboorte van die "beskawing", gebaseer op die Grieks-Romeinse kultuur. Die term Middeleeue het eers in die 17de en 18de eeu algemeen in gebruik gekom, gewoonlik in 'n neerhalende sin.

Die Romantiese beweging in die kuns en die letterkunde van die 19de eeu het egter tot 'n herwaardering van die Middeleeue gelei. Die begeerte om aan die hede te ontsnap, het 'n idealisering van die Middeleeue tot gevolg gehad. Die klem het geval op die romantiek van die ridders en die hoofse lewe (die lewe aan die hof).

Die nuwe belangstelling in die Middeleeue was ook gedeeltelik die gevolg van ontwakende nasionalisme, veral in Duitsland. Die oorsprong van volkstradisies en elemente eie aan die nasionale kultuur is in die Middeleeue gesoek. In Engeland het die legendes van koning Arthur en sy ridders herleef en in Duitsland het heldefigure uit die Middeleeue en die talle Germaanse legendes as bron van inspirasie vir skrywers en digters gedien.

Tussen die 5de en die 15de eeue het daar so baie veranderings op alle terreine van die maatskaplike lewe ingetree dat dit onmoontlik is om die Middeleeue as een ononderbroke tydperk te beskou. Die skyn van eenheid word gewoonlik gekoppel aan die leenstelsel (feodalisme) en die onverdeeldheid van die Christelike (Rooms-Katolieke) geloof.

Die leenstelsel het wel aan die begin van die Middeleeue (in die Frankiese tyd) ontstaan, maar was lank voor die einde van die Middeleeue al verby sy hoogtepunt, terwyl oorblyfsels daarvan tot selfs in die 19de eeu in dele van Europa merkbaar was. Dit is dus verkeerd om aan die Middeleeue te dink as by uitstek 'n tyd van feodalisme. Die eenheid van die Kerk was ook net skyn.

Verdeeldheid in die Kerk het dikwels in die middeleeue voorgekom. Pouse, konsilies en teenpouse het mekaar tot ketters verklaar, en amptelike kettery soos die van die Albigense in Frankryk het ook kort-kort kop uitgesteek. Tog word die Middeleeue om sistematiese en historiese redes as een tydperk beskou wat by die nadere bestudering daarvan in 3 tydperke onderverdeel kan word, naamlik die Vroeë Middeleeue (ca. 500-1050/ 1100), die Hoogmiddeleeue (ca. 1100- 1300) en die Laat Middeleeue (ca. 1300-ca. 1500).

In die Vroeë Middeleeue het Klassieke (Romeinse) en Germaanse elemente geleidelik versmelt en die leenstelsel het sy beslag gekry. In teenstelling met die Hoogmiddeleeue, wat deur ʼn kulturele herlewing en die opkoms van stede en handel gekenmerk is, word die Vroeë Middeleeue in die Angel-Saksiese literatuur soms die "Dark Ages" (Donker Eeue of Duistere Middeleeue) genoem. Die Laat Middeleeue is gekenmerk deur die opkoms van 'n welvarende burgery en die ontwikkeling van nuwe wapens.

Die 19e-eeuse belangstelling in die Middeleeue het baie positiewe gevolge gehad vir die wetenskaplike bestudering van die tydperk. In Duitsland (die bolwerk van die Romantiek) is spesiale verenigings gestig vir die publikasie van bronne.

Spesiale hulpwetenskappe is ontwikkel, onder meer paleografie (die lees van ou skrif), numismatiek (die kennis van ou munte), heraldiek (die bestudering van skild- en familiewapens) en veral chronologie, wat van belang is om Middeleeuse daterings ooreenkomstig die moderne kalender om te reken. Naas die geskrewe bronne is argeologie ook 'n belangrike bron van aanvullende kennis oor die Middeleeue. Die belangrikste hiervan is die oorblyfsels van nedersettings, kastele, kerke, skeepswrakke, stadsmure en die sogenaamde stadskernondersoek.

Skilderye, drieluike, miniature en beeldhouwerke werp soms baie lig op die lewensopvattings gedurende die Middeleeue. Geskrewe bronne oor die Middeleeue kan basies onderverdeel word in verhalende en amptelike bronne. Die verhalende bronne sluit in biografieë van heiliges, konings en ander groot figure, en is gewoonlik uiters subjektief en moet as sodanig beoordeel word.

Daar bestaan byvoorbeeld biografieë van Karel die Grote, Frederik Barbarossa en Lodewyk IX die Heilige. Ander verhalende bronne is ensiklopedieë (veral in die Vroeë Middeleeue), teologiese geskrifte soos die van Thomas van Aquino (Thomas Aquinas; 13de eeu), regsboeke (Laat Middeleeue), annale en kronieke. Diplomatieke geskrifte soos memoranda, briewe en regsdokumente het in groot getalle bewaar gebly en is meestal betroubaar omdat hulle feitelik korrek en objektief is.

Dit is onmoontlik om 'n spesifieke lewensbeskouing as tipies Middeleeus te beskryf, want in die ongeveer 1 000 jaar wat die tydperk geduur het, het daar natuurlik baie veranderings plaasgevind. Die hele tydperk is egter oorheers deur godsdiens en die Kerk.

Die Middeleeuse geloof was nie 'n rasionele struktuur van reëls nie, maar 'n mengelmoes van vae, primitiewe voorstellings en Christelike opvattings. Die ideologie van die Middeleeuse Kerk was veral geïnspireer deur die leerstellings van Augustinus (354-430), wat in sy hoofwerk, De civitate Dei ("Die Godstaat"), verklaar het dat God se heilsplan vir die wêreld reeds uitgewerk was en dat die mens niks daaraan kon verander nie. Die Middeleeuse mens het daaruit die gevolgtrekking gemaak dat dit sinloos was om verandering op aarde na te streef.

Daar was weinig belangstelling in die verlede of die hede. Geskiedskrywing was in die eerste plek daarop gemik om vas te stel hoe ver God se plan vir die wêreld voltooi was. Aan feite en gebeure is geen selfstandige betekenis toegeken nie. Die siening het tot in die Laat Middeleeue geduur, maar het mettertyd minder swartgallig deterministies (dit wil sê die siening dat alles vooraf bepaal is) geword. Die Kerk het egter nooit daarin geslaag om die ou Germaanse en Keltiese volksopvattings te onderdruk nie.

Ondanks die sterk teenkanting van die Kerk het geloof in toorkuns en die beoefening van magiese praktyke soos alchemie dwarsdeur die Middeleeue voortbestaan. In die Laat Middeleeue het die Kerk die stryd gewonne gegee en die volksgeloof in die amptelike leerstellings opgeneem. Die geloof in toordery is byvoorbeeld aangevul met die teologiese begrip van besetenheid deur die duiwel. Daardeur het die Kerk goedkeuring verleen aan die wrede en grootskaalse vervolging van "hekse". Op dieselfde wyse is die vervolging van andersdenkendes en minderheidsgroepe - Jode, Sigeuners, ketters, ensovoorts - deur die Kerk geregverdig.

Die Middeleeuse opvatting van die samelewing is ook in groot mate deur die beset van die nietigheid van aardse dinge bepaal. Dit blyk al duidelik uit die neiging wat daar bestaan het om vrywillig ʼn kluisenaarsbestaan te voer of die afsondering van 'n kloosterlewe op te soek.

In die Vroeë Middeleeue was die sosiale opvattings van amptelike leerstellings baie onbuigsaam. Daar was slegs 3 sosiale ordes (nie stande nie), naamlik die oratores ("hulle wat bid"), die bellatores ("hulle wat veg") en die laboratores ("hulle wat werk"). Die geestelikes was die hoogste orde, onmiddellik gevolg deur die grootgrondbesitters en krygers.

Die boere (meestal lyfeienes) was onder op die maatskaplike leer. Daar was geen ander sosiale groepe nie. Pogings van 'n individu om uit sy plek in die samelewing te ontsnap, is as verset teen die wil van God beskou. Die onbuigsame indeling in 3 sosiale ordes het teen die 12de eeu met die opkoms van stede, handel en 'n burgery begin verander.

Die teorie het meer wêrelds geword en is by die nuwe werklikheid aangepas. Die 3 stande (die geestelikheid, die adel en die burgery) is toe in beginsel as gelykwaardig beskou, waarby veral die derde stand (gegoede burgers) baat gevind het. Die Kerk het die nuwe sosiale opvatting geleidelik goedgekeur en teen 1400 het die nuwe standestaat ontwikkel, wat eers in die 19e eeu volkome verdwyn het.

Die Middeleeuse idee oor die Staat was in ooreenstemming met die besondere posisie wat geloof en die Kerk in die samelewing beklee het. Daar is geglo dat die Romeinse Ryk nooit opgehou het om te bestaan nie en dat die eietyd dus net 'n voortsetting daarvan was. Die siening is versterk deur die teorie oor die 4 wêreldryke wat aan die boek Daniël in die Bybel ontleen is.

Volgens die teorie is die geskiedenis van die mens op aarde in 4 groot wêreldryke verdeel, naamlik die Assiriese, die Persiese, die Griekse en die Romeinse. Die laaste wêreldryk sou gevolg word deur die wederkoms van Christus. Die Romeinse Ryk kon dus, volgens Middeleeuse denke, nie verdwyn het nie omdat Christus nog nie na die aarde teruggekeer het nie. Die keiser van Duitsland (eers die Oos-Frankiese Ryk, later die Heilige Romeinse Ryk wat Duitsland, Boheme en dele van Italië, Frankryk en die Nederlande ingesluit het) is as die soewereine vors in Europa beskou.

Die konings van ander gebiede was (slegs in teorie) tot in die Laat Middeleeue aan hom ondergeskik. Daar is dus gedink in terme van 'n Christelike ryk (waarvan die eenheid deur die Kerk gesimboliseer is) en nie in terme van soewereine nasionale state nie. Die geestelike oppergesag het by die pous berus. Die pousdom het egter op steeds meer wêreldlike gesag aangedring en in konflik met die keiser geraak.

Die leenstelsel het in die loop van die 8e eeu in die kern van die Frankiese Ryk (die gebied tussen die Ryn en die Loire) ontstaan en was tot met die opkoms van nasionale monargieë in die Laat Middeleeue die basis van die Middeleeuse samelewing.

Dit word ook die feodale stelsel genoem, afgelei van die woord feodum, wat "leen" beteken. Die stelsel was as 't ware 'n noodmaatreël wat ingevoer is in 'n tyd toe die sentrale gesag te swak was om die orde te handhaaf en die bevolking te beskerm. Omdat daar geen geld was nie en landbou die enigste bestaansmiddel was, was grond die waardevolste besitting. Die leenstelsel het dus om grondbesit gedraai. Die kern van die leenstelsel was 'n lewenslange ooreenkoms tussen 'n vasal en 'n leenheer, twee vry, weerbare mans wat mekaar wedersydse bystand beloof.

Die leenheer (die sterkere) het onderneem om die vasal (die swakkere) te beskerm in ruil daarvoor dat die vasal sekere dienste aan hom lewer. Om die vasal in staat te stel om die dienste te lewer, het hy 'n feodum (omtrent altyd grond) van die leenheer ontvang. Die grond het nooit sy eiendom geword nie, maar hy het lewenslange vruggebruik daarvan geniet.

Die stelsel het vinnig deur die hele Frankiese Ryk versprei. Die vinnige uitbreiding van die Ryk onder Karel die Grote (omstreeks 800) het daartoe gelei dat die leenstelsel in die grootste deel van Wes-Europa inslag gevind het. In 1066 het Willem die Veroweraar, die hertog van Normandië in Frankryk, Engeland verower en die land ook volgens die feodale stelsel bestuur. Die stelsel is in verskillende streke gewysig sodat dit by plaaslike ontwikkelings aangepas het. 'n Studie van die leenstelsel is gewoonlik gebaseer op die van Frankryk, wat as "klassiek" beskou word.

In die Vroeë Middeleeue, toe min mense kon lees of skryf, het die ooreenkoms tussen die leenheer en die vasal mondelings geskied en het dit met sekere rituele gepaard gegaan. Die vasal het voor die leenheer gekniel, sy hande in die van die leenheer geplaas en bevestigend geantwoord op die vraag of hy 'n vasal (vassus of leenman) wou wees.

Daarna het hy die leenheer op die mond gesoen. Die ritueel is manskap (homagium) genoem en is gewoonlik gevolg deur 'n eed van trou aan die leenheer (fides of leenhulde). Die seremonie het die heer verplig om sy vasal in alle opsigte te beskerm. Hy moes onder meer ook in sy onderhoud voorsien. Die vasal moes op sy beurt die heer met raad en daad bystaan. Daad (auxilium) het gewoonlik militêre diens te perd geïmpliseer, maar kon ook materiële bystand inhou.

Raad (consilium) het beteken dat die vasal die leenheer oor allerlei sake van raad moes dien, maar veral dat hy 'n oordeel moes vel insake konflikte tussen die leenheer en een van sy ander vasalle of tussen die vasalle onderling. Die raadgewing het in die leenkamer (curia of leenhof) geskied, waar die heer as voorsitter van die raadgewende en regsprekende vasalle opgetree het. Militêre diens te perd was 'n baie duur aangeleentheid. 'n Perd, harnas en wapenrusting, bestaande uit 'n swaard, 'n lans, 'n spies en 'n skild, was daarvoor nodig.

Om militêre diens te kon verrig, moes die vasal dus oor 'n redelike groot inkomste beskik. Bowendien het sy militêre verpligtinge meegebring dat hy nie veel aandag aan sy eie onderhoud kon skenk nie. Die meeste van sy aandag is daaraan gewy om geoefen en slaggereed te wees.

Om die rede het hy van die leenheer 'n leen (feodum of beneficium) ontvang. Die vruggebruik van die grond was syne, asook sekere inkomsteregte wat aan die grond verbonde was, byvoorbeeld die hef van tolbelasting. Die grond is namens hom bewerk deur boere wat lyfeienes was, dit wil sê hulle was lewenslank onverbreeklik aan die grond gebonde en kon dit nie uit eie beweging verlaat nie.

Nadat die manskap en leenhulde plaasgevind het, het die heer sy vasal met die leen "beklee", 'n seremonie bekend as investituur. Gewoonlik is 'n simboliese voorwerp, byvoorbeeld 'n kluit grond, deur die heer aan die vasal oorhandig. Die kontrak kon nie eensydig verbreek word nie.

Eers by die dood van die leenheer (leenval) of die vasal (manval) is die kontrak beëindig. Wanneer die vasal hom nie by die ooreenkoms gehou het nie, kon die heer die leen terugtrek. Die vasal kon ook die band van trou verbreek indien die heer nie die ooreenkoms nakom nie. Die leen kon nie onderverdeel of aan 'n derde persoon oorgedra word nie, want dan sou die vasal se inkomste daaruit nie groot genoeg wees om hom daartoe in staat te stel om as ridder te dien nie.

Teen die einde van die 9e eeu het dit egter al gebruiklik geword om die leen erflik te maak. Ten einde nie beheer oor die leen te verloor nie, het die heer streng toesig gehou oor die oorerwing. Uit die aard van die saak kon die leen slegs deur 'n man geërf word omdat 'n vrou nie weerbaar was nie. Die leen kon ook net deur een seun (of manlike erfgenaam) geërf word. In Engeland is die reg van die eersgeborene baie streng toegepas, maar in Frankryk en Duitsland is wel uitsonderings gemaak.

'n Vasal wat 'n leen geërf het, moes opnuut manskap en leenhulde aan die leenheer betuig. Boonop moes hy, uit erkentlikheid dat die heer tot die oorerwing ingestem het, 'n verheffingsgeld (relevium) aan die heer betaal. Die wapenrusting van die vorige vasal is aanvanklik as verheffingsgeld aangebied, maar later het dit ook ander materiële vorme aangeneem.

Solank die erfgenaam minderjarig was, kon 'n familielid as voog optree, sodat die verpligtinge teenoor die heer nagekom kon word. Sedert die 11e eeu is vroue ook soms toegelaat om die leen te erf, maar in so 'n geval het die heer 'n geskikte eggenoot vir haar gevind.

Die ekonomiese groei wat Europa in die 11de en 12de eeu beleef het, het daartoe gelei dat die heer sowel as die vasal die feodale verhouding met 'n saakliker oog beskou het. Die heer het hoë geldbedrae as relevium gevra en hom as voog van minderjarige erfgename aangestel, sodat hy ten alle tye self oor die opbrengs van die leen kon beskik.

Sy toestemming aan vroulike erfgename en weduwees om in die huwelik te tree, het hy duur verkoop. In plaas van militêre diens het hy van al sy vasalle 'n skildgeld (scrutagium) gevra, waarmee hy soldate kon huur. Aan die ander kant is die hulp en dienste van die vasalie duideliker omskryf. Militêre diens is in die algemeen vasgestel op 42 dae per jaar.

Die materiële bystand wat in die verlede altyd vaag omskryf was, is beperk tot 4 geleenthede: wanneer die oudste seun van die heer tot ridder geslaan is, wanneer sy oudste dogter in die huwelik getree het, wanneer die heer uit gevangenskap vrygekoop moes word en wanneer die heer op 'n kruistog gegaan het.

As gevolg van die ekonomiese groei het die begeerte om meer besittings te hê, ook by die vasalle ontstaan. Dit verklaar die verskynsel van meervoudige vasalliteit: 'n vasal kon 'n leen van meer as een heer ontvang en so sy inkomste vergroot. Die stelsel het egter ook nadele gehad, omdat 'n vasal in 'n onmoontlike posisie geplaas is indien twee van sy leenhere met mekaar in 'n stryd gewikkel geraak het. Die probleem is dikwels opgelos deur die vasal die geleentheid te bied om sy krygsdiens af te koop.

'n Ander feodale verhouding wat hieruit ontstaan het, was ligiese vasalliteit 'n heer het, wanneer hy 'n leen toegestaan het, die uitdruklike voorwaarde gestel dat die vasal se krygsdiens slegs vir hom beskikbaar moes wees. So 'n heer het dominus ligius geheet en sy vasal homoligius. Veral die konings van Frankryk het hulle daarvoor beywer om slegs ligiese here te wees.

In die 9de eeu is die Frankiese Ryk geteister deur dinastieke twiste en deur invalle van Nore (Wikings), Magjare en Islamiete. Die Karolingers (opvolgers van Karel die Grote) het die ryk onder mekaar verdeel. So het verskeie vorstedomme ontstaan. Vanweë die onderlinge twis en die invalle van die barbare het die sentrale gesag in elke vorstedom steeds agteruitgegaan.

Slegs die plaaslike heer was in staat om die bevolking 'n redelike mate van veiligheid te bied. Die plaaslike bestuurders (grawe, ensovoorts) het geleidelik begin om die openbare amp wat hulle op gesag van die koning beklee het, as 'n leen te beskou.

Die onderskeid tussen hulle bestuursfunksie en die leen wat hulle direk of indirek van die koning ontvang het, het geleidelik verdwyn. Net soos die leen erflik geword het, het die gepaardgaande bestuursfunksie ook erflik geword. Die funksie van graaf, hertog, markies, burggraaf of baron is deur die oudste seun geërf en het familiebesit geword. Die familiebesit was egter nie onderworpe aan die beperkings wat vir ander leengoedere gegeld het nie. Dit kon (voor of na die dood van die eienaar) oorgedra en verdeel word.

Die gesagsregte van die koning was teories ondeelbaar, maar het as gevolg van hierdie praktyk heeltemal versnipper geraak. Elke amp het uit verskillende aspekte (gesagsregte) bestaan. Dit was moontlik om een aspek van die amp af te sonder en aan iemand te skenk as beloning of in ruil vir iets anders. 'n Ampsdraer kon dus sy amp onder meer as een seun verdeel. Die beleid is gevolg omdat bestuur slegs op 'n baie klein skaal op plaaslike vlak doeltreffend kon wees.

Die proses het eers geëindig toe die gebiedseenhede so klein geword het dat hulle maklik bestuurbaar was en dit dus nie meer nodig was om magte te delegeer nie. Op die wyse het die Frankiese Ryk heeltemal gedisintegreer. In die Oos-Frankiese Ryk (later die Heilige Romeinse Ryk) het die koning (wat later weer die titel van keiser ontvang het) nooit daarin geslaag om sy sentrale gesag weer heeltemal te herstel nie, en Duitsland het tot in die 19de eeu staatkundig versnipper gebly. Die geskiedenis van Middeleeuse Frankryk (die grootste deel van die Wes-Frankiese Ryk) is gekenmerk deur die koning se onverpoosde stryd teen sy vasalle, onder andere teen die koning van Engeland.

Tot omstreeks 1200 was die vasalle baie sterker as die koning en baie van hulle individuele grondbesit ook groter as die van die koning. Filips II Augustus van Frankryk (regeer 1180-1223) het egter daarin geslaag om die koninklike gesag uit te brei en onder meer die helfte van die Engelse koning se grondbesit in Frankryk van hom af te neem. Die meeste van sy opvolgers was sterk konings en teen die 17e eeu (Lodewyk XIV) was die gesag van die koning in Frankryk absoluut.

In Engeland het die teenoorgestelde ontwikkeling plaasgevind en het die koning steeds meer van sy bevoegdhede verloor. Die politieke eenheid van die koninkryk het bewaar gebly slegs omdat die vasalle altyd saamgestaan het teen die koning, veral wanneer die materiële eise wat hy aan hulle gestel het, volgens hulle te hoog was. Die ondertekening van die Magna Carta deur Jan sonder Land in 1215 was die eerste beperking op die koning se reg om na willekeur feodale gelde te hef, en dit was ook die begin van die parlementêre proses waardeur die koning geleidelik alle gesag ontneem is. Vandag is die Engelse monarg 'n simboliese staatshoof en alle sentrale gesag berus by die parlement.

Die oorsprong van die ridderwese is onbekend en die gedurig wisselende aard daarvan het sterk van land tot land verskil. Daar kan egter met veiligheid gesê word dat die idee van ridderskap uit die ou Germaanse krygstradisies ontwikkel het en dat elemente van die Klassiek-Romeinse beskawing geen rol daarin gespeel het nie.

Volgens die ou Germaanse stamgebruike het 'n seun volle wasdom bereik wanneer hy seremonieel deur sy vader of die leier van die stam of 'n ander kryger van wapens voorsien is. Die Germaanse idee van adellikheid was op die krygskuns gebaseer: die beste krygers het die leier se persoonlike gevolg uitgemaak en was terselfdertyd die adel. Die hoogste ideaal was om saam met die leier op die slagveld te sneuwel. Twee belangrike aspekte van die Middeleeuse ridderwese – getroue krygsdiens aan 'n leier en die seremoniële oorhandiging van wapens was dus reeds by die ou Germaanse volke aanwesig.

Die perd, wat onafskeidbaar aan ridderskap verbonde was, was egter nog afwesig. Die Germane was voetsoldate, maar het wel perde geken en as vervoermiddel gebruik. Nadat hulle met die Romeine (wat oorwegend egter ook voetsoldate was), die Hunne (nomadiese ruiters uit Sentraal-Asië) en later die Sarasene in aanraking begin kom het, het die idee van die perd as 'n strydmiddel by die Germane, en veral by die Franke, ingang gevind.

Dit was egter eers met die verskyning van die stiebeuel dat die perd algemeen in die Frankiese krygswese opgeneem is. (Die stiebeuel is in die 5de eeu v.C. in China uitgevind, maar het eers ongeveer 3 eeue later in Europa sy verskyning gemaak.) In die tyd van Karel die Grote (omstreeks 800) was krygers te perd reeds 'n algemene verskynsel in Europa en het woorde soos chevalier (cheval beteken "perd" in Frans), Ritter (Duits), ridder (Nederlands/Vlaams) en ridere (Oud-Engels) ontstaan om die nuwe verskynsel te beskryf.

In Middeleeuse Latyn is 'n ridder miles genoem. Die woord se eintlike betekenis is "soldaat", maar teen die Hoogmiddeleeue is die woord slegs gebruik om 'n soldaat te perd, dit wil sê 'n ridder, aan te dui. Ridders het die kern van die Middeleeuse strydmag gevorm. In ruil vir hul krygsdiens het hulle kastele en grond in leen ontvang. Op grond van hul grondbesit het hulle sedert die Vroeë Middeleeue deel van die adel uitgemaak en mettertyd 'n geslote klas gevorm.

In die Vroeë Middeleeue was dit vir enige man moontlik om 'n ridder te word, solank hy net 'n goeie kryger was, maar in die Hoogmiddeleeue is ridderskap in die meeste lande deur wetgewing tot die seuns van die adel beperk. Die titel van ridder was die laagste in die hiërargie van titelhouers, maar weens die prestige waarde van ridderskap het die hoër adel (koning, hertog, graaf, ensovoorts) ook ridders geword.

Met verloop van tyd het 'n ridderkode ontstaan waarby die Kerk 'n belangrike rol gespeel het. Die Kerk het naamlik in die ridderwese 'n geleentheid gesien om die gewelddadigheid van die Middeleeuse samelewing te matig, en die strydlus te kanaliseer in rigtings waar dit vir die Kerk en die samelewing van nut kon wees. Die kode is nooit presies geformuleer nie en het uit vaag omskrewe ideale bestaan, waarvan getrouheid aan die Kerk en die leenheer die belangrikste was.

Die kode was dus daarop gemik om die bestaande sosiale en politieke ordening te handhaaf. 'n Ridder moes onderneem om die Kerk te beskerm en lief te hê en om tot die dood toe teen die ongelowiges (meer spesifiek die Islamiete) te veg. Op die manier het die Kerk ridders onder 'n morele verpligting geplaas om (indien hulle dit kon bekostig) op 'n kruistog na die Heilige Land te gaan. In die Hoogmiddeleeue was ridderskap en die kruistogideaal onafskeidbaar.

Die ridderkode het ook vrygewigheid, eerlikheid en die beskerming van swakkes, veral vroue, ingesluit. Die beskerming wat ridders aan onder andere vroue moes verleen, was die bron van inspirasie vir die sogenaamde hoofse literatuur wat in die 12e eeu in Suid-Frankryk begin en later na ander dele van Europa en ook na Engeland versprei het. Die literatuur was gedeeltelik beïnvloed deur die Islamitiese kultuur waarmee ridders in Spanje en in die Heilige Land in aanraking gekom het, en was 'n verheerliking van die ridderwese.

Waar die Franse heldesages (chansons de geste) gekonsentreer het op 'n ridder se heldhaftigheid en trouheid aan sy heer, soos in die Rolandslied, het die hoofse literatuur die heldedade gekombineer met 'n vergeefse (gewoonlik onwettige) liefde vir 'n edelvrou. Omdat die vrou onbereikbaar was, het die liefde die vorm van starre verering aangeneem, wat die ridder tot heldedade aangespoor het. Die bekendste verhale in die hoofse literatuur is die van Tristan en Isolde ('n verwerking van 'n Keltiese legende) en Lancelot en Guinevere.

In albei gevalle moet die ridder kies tussen liefde en trou aan sy heer en liefde vir die se vrou. Hoewel die literatuur sekerlik vir talle ridders as aansporing gedien het om volgens die kode op te tree, het dit weinig verband gehou met die werklikheid. 'n Ridder se huwelik moes deur die leenheer goedgekeur word en is gewoonlik deur sy vader, voog of leenheer met die oog op materiële gewin gereël. Die grootste deel van 'n ridder se lewe is aan jag, toernooie en oorlog gewy en vroue het daarin 'n geringe rol gespeel.

In die Vroeë Middeleeue, toe die invloed van die ou Germaanse gebruike nog sterk was, was die seremonie van ridderwording betreklik eenvoudig. Dit was 'n tyd van voortdurende oorloë teen barbaarse invallers en die Sarasene uit Spanje. 'n Dapper kryger is dikwels op die slagveld tot ridder geslaan.

Hy is dan deur sy heer of 'n ander ridder drie keer met die plat kant van 'n swaard teen die wang of die skouer getik, of is drie keer met die palm van die hand teen sy nek geklap. Laasgenoemde handeling was 'n oorlewering van die ou Germaanse gebruik om die getuies by 'n hofsaak (waar die leier regspraak gelewer het) drie keer hard deur die gesig te klap sodat hulle die geleentheid vir altyd sou onthou. Selfs al het die seremonie nie op die slagveld plaasgevind nie, het dit dieselfde vorm aangeneem, altyd ten aanskoue van getuies. In die omgangstaal is daar gesê dat 'n ridder "gemaak" word.

Die gewoonte om ridders op die slagveld te maak, het in die Hoog en Laat Middeleeue voortgeduur, maar het minder algemeen geword. Namate die invloed van die Kerk op die ridderwese toegeneem het, het die seremonie indrukwekkender en duurder geword en meer rituele bevat. Dit het gewoonlik in 'n kerk in die teenwoordigheid van 'n biskop plaasgevind, maar het baie van land tot land verskil. Voordat die seremonie plaasgevind het (gewoonlik vroeg in die oggend), het die ridder gebad as 'n simboliese reiniging van sonde en die vroegoggendmis saam met die ander inwoners van die kasteel en landgoed bygewoon.

Sy harnas en wapenrusting is op 'n altaar geplaas om geseën te word voordat hy dit aangetrek het. Hy moes ook met sy hand op die Bybel die riddereed aflê, soos vervat in die ridderkode. 'n Aspirant-ridder het gewoonlik 'n voog gehad, dit wil sê 'n persoon by wie hy sedert die aanvang van sy puberteit as skildknaap of –draer ingewoon het en deur wie hy in die ridderskap opgelei is. Die voog was gewoonlik 'n oom, 'n ander ridder, die leenheer of selfs die koning.

Die voog het 'n belangrike rol by die seremonie gespeel, en dit was gewoonlik hy wat die ridder se swaard aangegord en sy spore vasgemaak het. 'n Ridder kon meer as een voog hê, in welke geval elkeen deel aan die seremoniële oorhandiging van wapens gehad het. Dit het ook gebeur dat die ridder se swaard deur 'n vrou – sy moeder, tante, eggenote of verloofde - aangegord is. Die ouderdom waarop ridderskap ontvang is, het gewissel van die laat tienderjare tot die vroeë twintigerjare.

Die seremonie was baie duur omdat al die gaste ryklik onthaal en van geskenke voorsien moes word. Boonop was 'n perd en wapenrusting gedurende die Middeleeue die duurste van al die artikels. Om onkoste te bespaar, was dit die gebruik om 'n hele aantal aspirantridders tegelyk tydens dieselfde seremonie tot ridder te slaan. Soms is die seremonie weens finansiële oorwegings vertraag totdat die aspirant 'n hoër ouderdom bereik het, veral as hy nie 'n voog kon vind nie.

Dit was benede 'n ridder se waardigheid om langafstandwapens soos 'n kruisboog of 'n gewone pyl en boog te gebruik. Dergelike wapens, waaronder ook werpspiese, is slegs deur voetsoldate, wat boere en lede van die burgerstand was, gebruik. 'n Ridder se wapens was swaarde, lanse en knuppels, waarvan die swaard die belangrikste was.

Die swaardlem was van staal en die vorm en lengte daarvan het baie gevarieer. Die algemeenste swaard was die Normandiese, waarvan die lem taamlik kort was, breed by die hef en dunlopend na die punt met 'n gleuf in die middel. Die handvatsel was kruisvormig en die dun hef is gewoonlik heeltemal deur die hand van die ridder bedek. Die skede is gewoonlik met 'n duur materiaal soos satyn bedek en ryklik versier met borduurwerk en juwele, na gelang van die welvarendheid van die ridder.

'n Ridder het dikwels sy swaard 'n naam gegee en 'n eie persoonlikheid daaraan toegeken. Karel die Grote het sy swaard byvoorbeeld Joyeuse genoem. 'n Lans was net soos 'n swaard uitsluitend 'n ridderwapen, maar was nie heeltemal so onmisbaar nie. Tot in die 12de eeu het die lans weinig verander: dit was tussen 2 en 3 m lank, gemaak van esse-, appel- of booghout en het uit 'n steel, 'n punt en 'n wimpel bestaan. Die steel was nie dunlopend na die punt nie, maar oral ewe dik. Aan die onderpunt is dit van 'n ysterdop voorsien.

Die punt, gewoonlik ruit-, blaar- of driehoekvormig, het nie deel van die steel uitgemaak nie, maar is los daaraan vasgeskroef. Die wimpel of klein vlaggie (langwerpig, vierkantig of driehoekig) is net onderkant die punt aan die steel vasgespyker. Aanvanklik het die wimpel ʼn praktiese nut gehad: dit moes voorkom dat die lans so diep in die teen stander wegsink dat dit nie weer teruggetrek kon word nie. Later het die wimpel in toernooie bloot as versiering gedien en is die familiewapen van die ridder dikwels daarop aangebring.

Sedert die 13de eeu het lanse meer opgesmuk geword: dit is van ʼn handvatsel voorsien, die steel is veelkleurig geverf en was dunpend na die punt, soms met 'n lengte van 5 m, terwyl die punt self 'n verskeidenheid van vorme aangeneem het, lanse was gesogte wapens in toernooie (dit het egter dikwels teen die skild van die teenstander gebreek) en is in oorlogvoering gebruik om die vyand se voetsoldate af te maai. Dit is oor die ridder se regterskouer gedra, met die onderpunt teen die stiebeuel of in 'n spesiale skede wat daarvoor aangebring is.

Wanneer die lans in gevegte laat sak is, is dit in die ridder se regterhand gehou, maar die punt daarvan het links verby die perd se kop gesteek. Die belangrikste onderdeel van 'n ridder se beskermende uitrusting was die skild wat hy aan sy linkerarm gedra het. Die skild het aan die binnekant twee lusse gehad waardeur hy sy voorarm kon steek. In die 11de eeu het die skilde groter en swaarder geword as wat dit ooit tevore was en die vorm van 'n vlieër aangeneem: breed aan die bokant met 'n skerp punt aan die onderkant.

Dit was altyd groot genoeg om die liggaam van 'n gewonde of gesneuwelde ridder van die slag veld af te dra. Skilde van 1,5 m lank en 0,5 m breed (aan die bokant) was niks ongewoons nie. Die skilde het uit saamgevoegde planke bestaan, wat aan die buitekant eers met diervelle en dan met stroke metaal bedek is. Die vel is met spykers vasgeslaan en eers geverf voordat die metaalstroke in siervorme aangebring is. Later het dit die gebruik geword om die skild heeltemal met metaal te bedek en dan versierings daarop aan te bring.

Die algemeenste vorm van versiering was geskilderde blomme, kruise en adelaars in 'n kleur wat met die agtergrond kontrasteer. In die Vroeë Middeleeue het die versierings op die skilde geen verband met heraldiese wapens gehad nie. Die beskermende klere (harnas) wat 'n ridder bo-oor sy gewone klere gedra het, het geleidelik deur die eeue ontwikkel van 'n betreklik eenvoudige leerhemp tot ʼn pantserpak van metaalplate, wat die liggaam van kop tot tone bedek het.

In die Vroeë Middeleeue is 'n tuniek of 'n hemp gebruik wat van leer of 'n baie dik tekstielstof gemaak is. In Oud-Frans is dit 'n broigne genoem en in Oud-Engels 'n byrnie. Die broigne was altyd van 'n kap voorsien wat oor die kop getrek kon word en is op die bors en rug met metaalplate (vierkantig, rond, diamantvormig) of ysterringe bedek. Teen omstreeks 1100 is die broigne heeltemal vervang deur die maliekolder, wat reeds in die 9de eeu sy verskyning gemaak het. Dit het moontlik uit die broigne ontwikkel, maar sommige deskundiges meen dat dit ʼn uitvindsel van die Sarasene was. Die maliekolder was jasvormig en het tot onder die knieë gestrek. Van die 12de eeu af het dit egter korter begin word.

Dit het bestaan uit 'n digte netwerk van aanmekaargesmede ysterringetjies en was net soos die broigne van 'n kap voorsien. Die moue het in die vorm van 'n vuishandskoen tot aan die vingerpunte gestrek. Lang vertikale splete in die romp (een voor en een agter) het vrye beweging van die bene verseker. Die kap van die maliekolder het heeltemal oor die ridder se gesig gevou en die onderste deel daarvan het die ken bedek. Die binnekant van die kap is met 'n sagte materiaal gevoer. Bo-oor die kap is 'n helm gedra.

Die helm was eier- of keëlvormig en het 'n dun plaat gehad wat die ridder se neus beskerm het. Die maliekolder is later aangevul met kamaste of kouse wat op dieselfde wyse vervaardig is en wat mettertyd ook die voete bedek het, sodat dit die vorm van 'n broek begin aanneem het. In die 13de eeu is daar begin om kleurryke wapenklede bo-oor die harnas te dra sodat die son nie op die metaal kon skyn nie. Terselfdertyd is daar op die maliekolder verbeter, byvoorbeeld deur die aanbring van metaalplate op die knieë en bene.

Teen 1400 was die maliekolder volkome met metaalplate bedek, maar in die loop van die 15de eeu het dit verdwyn en plek gemaak vir pantserpakke van metaal wat die ridder heeltemal bedek het. Handskoene en skoene van metaal en 'n helm wat agter die nek aan die pak vasgeheg is, het deel van die uitrusting uitgemaak. Die helm het die ridder se hele gesig beskerm. Daar was slegs 'n spleet vir die oë. Gewoonlik het die helm aan die voorkant 'n visier of klap gehad wat opgelig kon word wanneer die ridder nie in 'n geveg betrokke was nie.

Die pantserpakke het by die elmboë en knieë skarniere gehad om beweging moontlik te maak. Teen die einde van die 16de eeu, toe vuurwapens meer algemeen in gebruik gekom het, die metodes van oorlogvoering verander het en toernooie in lande soos Frankryk reeds verbied was, het die pantserpakke in onbruik geraak. Tot selfs in die 13de eeu het die ridders se perde geen harnas gedra nie, hoewel hulle soms met sierlike klede bedek is, veral die perde van konings en vooraanstaande baronne.

In die Laat Middeleeue, toe ingewikkelde pantserpakke in swang gekom het, het die ridder sy perd ook met 'n harnas probeer beskerm. Die idee het moontlik ontstaan as gevolg van 'n verandering in die metodes van oorlogvoering. Teen die 14de eeu het koninklike leërs 'n meer nasionale karakter verkry: groot afdelings voetsoldate is uit lede van die burger- en boerestand saamgestel, waardeur wapens soos die kruisboog en pyl en boog (veral die Engelse langboog) meer algemeen in gebruik gekom het. Nie net die ridders nie, maar ook hul perde was in gevaar om op die slagveld deur die pyle getref te word.

Die perd se harnas het bestaan uit leer wat met metaalplate of -stroke bedek is. Die hele liggaam, behalwe die kop en pote, is daarmee bedek.

Toernooie het in die Middeleeue ook as "Franse gevegte" bekend gestaan, omdat dit in Frankryk ontwikkel en van daar na ander lande versprei het. In die Vroeë Middeleeue was 'n toernooi dikwels niks anders as 'n private oorlog nie, byvoorbeeld tussen 2 baronne en hul onderskeie ridders. Dit het op 'n bepaalde dag in die oop veld plaasgevind en is altyd deur 'n formele uitdaging voorafgegaan.

Regte wapens is gebruik en daar is tot die dood toe geveg. Die toernooi het nie uit opeenvolgende tweegevegte bestaan soos wat later in die Middeleeue die geval was nie: die ridders is in twee rye teenoor mekaar opgestel en het blindelings op mekaar afgestorm. In die toernooiterminologie is dit 'n mêlée (deurmekaarspul) genoem.

Die mêlée het tot aan die einde van die Middeleeue 'n onafskeidbare deel van toernooie uitgemaak, selfs nadat die toernooie in die Hoog-middeleeue meer “beskaaf” geword en die vorm van 'n georganiseerde sport met skeidsregters en beoordeelaars aangeneem het. Die verfyning van die bloeddorstige toernooie van die Vroeë Middeleeue is in groot mate deur die Kerk bewerkstellig. In 1130 het pous Innocentius II die toernooie verbied op grond van die groot lewensverlies wat daarmee gepaard gegaan net.

Daar is ook verklaar dat 'n man wat in 'n toernooi gesneuwel het, nie uit die Kerk begrawe mag word nie. Die Kerk kon nooit daarin slaag om die beslissings af te dwing nie, maar het ook nie opgehou om die toernooie te veroordeel nie. Ten spyte van die Kerk se sterk afkeuring, het die toernooie in gewildheid toegeneem. Daar is wel van stomp wapens gebruik gemaak en streng reëls is opgestel, maar dit het nogtans dikwels gebeur dat 'n ridder in 'n toernooi gedood of ernstig beseer is.

Veral in die mêlée het die gevaar bestaan dat 'n ridder wat op die grond beland het, deur die ander se perde vertrap kon word. Ter verskoning is aangevoer dat die toernooie 'n goeie krygsoefening was, en dat 'n ridder nie met vertroue na 'n slagveld kon gaan voordat hy nie die vegkuns in die toernooie geleer het nie. Naas jag en oorlogvoering was toernooie die vernaamste bedrywigheid in 'n ridder se lewe. Daar was egter ook baie ridders wat 'n bestaan geheel en al uit toernooie gemaak het: die oorwinnaars is gewoonlik met groot pryse beloon en tradisioneel kon 'n ridder sy verslane opponent se harnas en wapenrusting (insluitend die perd) vir homself opeis en terugverkoop.

Persone soos heroute, skeidsregters en beoordelaars wie se funksies mettertyd onmisbaar geword het, was ook vir hul bestaan van die toernooie afhanklik. Die toernooie van die Hoog- en Laat Middeleeue is lank vooruit beplan en het gewoonlik meer as een dag geduur. Soms is formele uitnodigings aan die ridders gerig, maar meestal is die aanvangsdag van die toernooi wyd en syd bekend gemaak en dit het enige ridder vrygestaan om daaraan deel te neem.

Die bekendmaking het soms in die vorm van kennisgewings geskied wat by kruispaaie en op markpleine aangebring is, maar meer dikwels is boodskappers uitgestuur om die nuus te verkondig. Die toernooi is op 'n spesiale terrein buite die kasteel gehou. Die gevegte het in 'n vierkantige of langwerpige reghoek wat met hoë regop pale omhein is, plaasgevind. In die Laat Middeleeue is die gevegsterrein deur 'n lae heining in twee kampe verdeel, en deelnemers was verbied om mekaar se gebied te betree.

Die toeskouers moes aan die buitekant van die omheining staan, maar vir die edelvroue en die baronne wat nie deelgeneem het nie, is spesiale houtpaviljoene opgerig. Die voorste sitplekke op die paviljoen is deur die beoordelaars ingeneem. Al die deelnemende ridders kon nie in die kasteel gehuisves word nie (daar was dikwels 'n paar honderd deelnemers) en veelkleurige tentdorpe is in die veld naby die toernooiterrein opgerig, waarin die ridders en hul hele gevolg tuisgegaan het.

Die oggend waarop die toernooi begin het, het die ridders eers die oggendmis bygewoon en van die kerk af in 'n optog na die gevegsterrein gery. Professionele heroute het vooruitgeloop, en sodra die terrein bereik is, is die naam, herkoms en vorige heldedade van elke ridder uitgeroep. Die agterhoede van die optog is gevorm deur tuimelaars en goëlaars wat die gehoor tussen die items vermaak het, smouse wat die geleentheid gebruik het om allerlei ware te ruil of te verkoop, troebadoers wat die heldedade van die dag later by die feesvierings in digvorm en met musiekbegeleiding voorgedra het, en prostitute.

Die teenwoordigheid van die prostitute was een van die Kerk se besware teen die toernooie. Binne die omheining is lang pale in die hoeke aangebring waaraan die baniere van die beoordelaars gewapper het. Met die aanvang van elke item is die wapenskilde van die ridders wat daaraan deelgeneem het, ook aan pale opgehang. Die teenwoordigheid van vroue op die paviljoen het bale daartoe bygedra om die prosedures van die toernooie meer "beskaaf" te maak en was in baie opsigte 'n voortsetting van die ridderlike vroueverering: baie ridders het voordat hulle die gevegsterrein betree het, 'n aandenking van een van die vroue ontvang, gewoonlik 'n sluier, lint, mou, handskoen of gordel, wat hulle aan hul helms of lanse vasgemaak het.

Die inisiatief het gewoonlik van die vrou uitgegaan omdat dit haar prerogatief was om eerste 'n aanduiding te gee dat sy haar die ridder se verering laat welgeval. Dit was ook niks vreemds vir 'n ridder om 'n aandenking van 'n vrou te ontvang wat hy glad nie geken het nie maar wat hom tussen al die ander as haar kampvegter uitgekies het. Die verloop van die toernooi en die items was nie altyd dieselfde nie. Die gewildste items was dier pas d'armes, die steekspel en die mêlée. In die pas d'armes het 'n ridder 'n stelling ingeneem, gewoonlik voor 'n paal waaraan sy wapenskild gehang het of op 'n smal bruggie wat spesiaal vir die doel gebou was, en 'n groep ander ridders uitgedaag om die stelling te verower.

Die ridder wat met sy swaardpunt eerste die wapenskild aanraak of die verdediger van die bruggie afgooi, was die oorwinnaar. Hy kon hom dan of onttrek, óf op sy beurt die verdediger word. Swaarde en knuppels was gewoonlik die enigste wapens wat in die pas d'armes gebruik is. Die steekspel is die item wat vandag nog die meeste met die Middeleeuse toernooie vereenselwig word. Aan weerskante van die lae heining wat in die middel van die arena opgerig is, het 2 ridders in volle mondering en gewapen met lanse op mekaar afgestorm met die doel om die opponent uit die saal te lig. In die verbyry is daar met die lans na die opponent gesteek. As die lans teen die opponent se skild gebreek het, is dit deur 'n ander vervang.

Oorspronklik is die geveg voortgesit totdat een van die ridders uit die saal geval het, gewoonlik met 'n gebreekte kakebeen, skouer, arm of selfs nek. Die term daarvoor was a out ranee ("tot die uiterste"). In die Laat Middeleeue het dit egter gebruiklik geword om die geveg te staak nadat 'n bepaalde aantal lanse (gewoonlik 3) gebreek het. Die ridder wat eerste sy derde lans verloor het, was dan die verloorder. Die vorm van die mêlée in die Hoog- en Laat Middeleeue was dieselfde as die van die Vroeë Middeleeue.

Hoewel die wapens wat gebruik is, stomp was, was die aantal ridders wat ernstige beserings opgedoen het of gedood is, nogtans groot. Die mêlée was die laaste item en het gewoonlik 'n hele dag lank geduur. Dit het in die oop veld voor toeskouers plaasgevind. Elke dag se verrigtinge is met feesviering afgesluit en aan die einde van die laaste dag is die pryse oorhandig. In die Vroeë en Hoogmiddeleeue was die pryse aansienlik, maar in die Laat Middeleeue het die ridders meer ter wille van die eerbetoon as die materiële gewin geveg en die pryse het kleiner geword.

Die toernooie was baie duur, nie net vir die baron of ridder wat as gasheer opgetree het nie, maar ook vir die deelnemers wat verloor het en hul wapenrusting moes terugkoop. Baie ridders het as gevolg van die toernooie verarm. Toernooie was 'n onafskeidbare deel van die ridderwese en het in die laat 14de en in die 15de eeu 'n hoogtepunt bereik wat gewildheid betref. Die leenhere het dit as 'n ideale manier beskou om hul strydlustige ridders in bedwang en krygsgereed te hou, maar die konings het hulle dikwels by die Kerk geskaar en die toernooie veroordeel, veral met die opkoms van nasionale state.

Hulle was besorg oor die lewensverlies en verminking wat met die toernooie gepaard gegaan het, omdat dit die slaankrag van die koninkryk verminder het. Veral die Franse konings het die toernooie dikwels sterk veroordeel. Filips II Augustus (regeer 1180-1223) het sy seuns verbied om aan toernooie deel te neem en Lodewyk IX die Heilige (regeer 1226-1270) het die instelling as on-Christelik bestempel. Die konings kon, net soos die Kerk, egter nie altyd hul wil op die leenhere afdwing nie omdat laasgenoemde te sterk was.

In die Middeleeue is oorlog as die normale toedrag van sake beskou. Dit was die enigste middel wat aangewend is in die oplos van geskille. Die ridders het hulle bestaansreg aan die siening te danke gehad, anders sou hulle nutteloos gewees het. Die Vroeë Middeleeue, toe die ridderwese sy beslag gekry het, was 'n tydperk van onafgebroke oorlogvoering, maar in die Hoogmiddeleeue het die toestand in Europa gestabiliseer en oorloë, buiten private oorloë, het selde voorgekom.

Die ridders was op die kruistogte aangewese om kennis van volskaalse oorlogvoering op te doen. Dit was egter baie duur om die kruistogte, wat ook nie gereeld plaasgevind het nie, mee te maak. Die oorweging, gepaard met die feit dat die 12e en 13e eeu in Wes-Europa 'n relatief vreedsame tyd was, was die hoofrede vir die vinnige opgang wat die toernooie as skynoorloë gemaak het. Private oorloë tussen leenhere het dikwels voorgekom, maar gewoonlik op klein skaal. Die reg om private oorloë te voer, was een van die prerogatiewe van die adel waaraan hulle hardnekkig geklou het, en geen koning in die Middeleeue was sterk genoeg om hulle die reg te ontneem nie.

In die Laat Middeleeue hel die sogenaamde guerre couverte (letterlik "bedekte oorlog") selde voorgekom, maar die teoretiese reg daartoe het voortbestaan. Die Laat Middeleeue is gekenmerk deur die opkoms van nasionale monargieë en die agteruitgang van die leenstelsel. Dit het met baie oorloë gepaard gegaan, byvoorbeeld die Honderdjarige Oorlog tussen Engeland en Frankryk (ca. 1350-1450). In die Vroeë Middeleeue was ʼn leenman verplig om so dikwels en vir so lank as wat die leenheer dit verlang het, krygsdiens aan sy leenheer te lewer.

Later is verpligte krygsdiens beperk tot 42 dae per jaar, maar die leenheer het teoreties die reg gehad om ten alle tye op die daadwerklike steun van sy leenmanne staat te maak. In die praktyk was hulle dikwels, selfs al was hulle konings, te swak om hul wil af te dwing. Nadat meer geld in omloop gekom het, het die praktyk ontstaan om krygsdiens af te koop. Dit het as skildgeld bekend gestaan en die geld is aangewend om troepe te huur. Die ridders het nietemin enige geleentheid tot oorlogvoering aangegryp, selfs al was dit langer as die voorgeskrewe 42 dae.

Die metode van oorlogvoering het reg deur die Middeleeue weinig verander: ruitery, dit wil sê ridders, het die aanvalswerk gedoen en voetsoldate is as hulp- of verdedigingstroepe gebruik. Selfs die verskyning van nuwe wapens soos die Engelse langboog, handgewere en artillerie het geen veranderende invloed op die metode van oorlogvoering gehad nie. Hoewel buskruit teen die einde van die 14e eeu al in Europa bekend was, is dit vir 'n eeu daarna as slegs 'n aardigheid beskou en eers van omstreeks 1500 af doeltreffend aangewend.

Die eerste kanonne (einde 14e eeu) was so groot en lomp dat hulle in die loop van die 15e eeu deur kleiner geskut vervang is. Die belangrikheid van voetsoldate met nuwer wapens is eerste deur die Engelse ingesien. Die langboog (uit Wallis afkomstig) het tydens die Honderdjarige Oorlog die Franse leërs geweldige verliese laat ly. Die ridders het egter steeds die kern van die strydmag gevorm. Die wapens van 'n ridder van die 15e eeu was dieselfde as die van ʼn ridder van die 12e eeu: swaard, lans en knuppel.

Ander wapens kon nie met gemak deur 'n ruiter gehanteer word nie, en bowendien het die ridders verkies om persoonlik met die vyand kragte te meet. Die enigste vooruitgang wat ridderlike wapenrusting getoon het, was die verbetering van beskermende drag. Die pantserpakke van die 15e eeu was wel meer doeltreffend as die maliekolder van die 12e eeu, maar het die nadeel gehad dat dit die beweeglikheid van die ridder aan bande gelê het. Dit het meegebring dat die ridder in die 15e eeu ʼn makliker prooi as in die 12e eeu was.

Die welslae van die Middeleeuse veldslag het baie afgehang van die terrein en die bekwaamheid van die bevelvoerder en dit was die kwaliteit van die troepe, eerder as die besit van die nuutste wapens, wat die uitslag bepaal het. Die ridders het gewoonlik in groepe van 40 of 50 onder die banier van hul leier geveg. Die twee leërs is teenoor mekaar opgestel en die geveg het begin wanneer die ridders op mekaar afgestorm het.

Elke ridder het individueel met een van die vyand slaags geraak, sodat 'n veldslag eintlik net uit 'n lang reeks tweegevegte bestaan het. Die aanval of terugval van die ridders is soms deur boogskutters gedek, terwyl voetsoldate ook soms gebruik is om ʼn hinderlaag op te stel. In baie veldslae, veral die kruistogte, was die ridders meer ʼn oorlas as 'n hulp: hulle was swak gedissiplineer en was net op individuele roem en glorie ingestel. Hulle het dikwels die strategie van die bevelvoerder verontagsaam en op ʼn ongeleë plek of tyd 'n geveg met die vyand uitgelok, bloot net om hul dapperheid te bewys.

'n Goeie voorbeeld van die eersug van die ridders was by die beleg van Ascalon in 1153, toe 'n breuk in die mure van die stad ontstaan en ʼn groepie ridders van die Orde van die Tempeliers daar deurgegaan het. Terwyl hulle met die verdedigers slaags geraak het, het 'n paar van hul makkers voor die breuk stelling ingeneem en ander Christensoldate verhinder om ook die stad binne te gaan. Al die ridders in die stad het gesneuwel. Die beleëring van vestings (kastele en ommuurde stede) was die belangrikste deel van 'n militêre veldtog in die Middeleeue, want wanneer die vyand 'n vesting verloor het, het hy ook die beheer oor die omliggende gebied verloor.

Ridders het selde aktief aan die beleëring van 'n vesting deelgeneem omdat spesiale huurtroepe vir die doel gebruik is. Die ridders was egter deel van die stormtroepe waarmee 'n vesting ingeneem is nadat ʼn breuk in die mure ontstaan het of die mure met behulp van stormtorings verower is. Aan die ander kant was die ridders verantwoordelik vir die verdediging van 'n vesting omdat garnisoendiens deel van hul verpligtinge was. Die vernaamste beleëringstoerusting was projektielwerpers, stormramme, stormtorings en kruisboë

Die verdedigers het aanslae op die mure met brandende teer of olie afgeweer en ook van kruisboë gebruik gemaak. In veldslae was kruisboë onprakties en moeilik om te gebruik omdat hulle nie vinnig herlaai kon word nie. Die geweldige trefkrag van die pyle (geen pantser was daarteen bestand nie) het dit egter 'n nuttige beleëringswapen gemaak. Die beleëraars het ook dikwels die fondamente van die mure ondergrawe om die mure te laat intuimel. Die inname van 'n vesting, veral ʼn stad, het met plundery en geweldige wreedheid gepaard gegaan.

Ridders en ander lede van die adel is gewoonlik met die oog op 'n hoë losprys gevange geneem, maar die gewone bevolking is voor die voet doodgemaak. Twee van die berugste voorbeelde is die bloedbad waarmee die verowering van Jerusalem deur die kruisvaarders in 1099 gepaard gegaan het en die inname van Limoges, 'n stad in Frankryk, deur die Swart Prins van Engeland in 1370.

Die slagting en plundery is deur albei kante as vanselfsprekend aanvaar: volgens tradisie is 'n vesting altyd eers die geleentheid gebied om vrywilliglik oor te gee, maar as dit met geweld verower moes word, is die inwoners as rebelle behandel. Teen die einde van die Middeleeue het oorlogvoering 'n meer nasionale karakter verkry en daar is in toenemende mate van voetsoldate (huurtroepe) gebruik gemaak. Die rol van die ridders het in belangrikheid afgeneem maar nie verdwyn nie.

Die Middeleeuse samelewing was hoofsaaklik agraries. Selfs nadat stede tydens die Hoogmiddeleeue vanweë die opkoms van die handel begin groei het, was landbou nog verreweg die belangrikste bestaansmiddel. Die landbou was primitief en in ooreenstemming met die leenstelsel slegs op eie gebruik ingestel.

Die leenheer het nie aktief aan landbou deelgeneem nie en sy grond is deur sy lyfeienes bewerk. Nadat die handel herlewe en meer geld in omloop gekom het, het dit vir die boere moontlik geword om hul vryheid te koop. Vryboere het egter nog talle verpligtinge teenoor die leenheer gehad. Hulle moes byvoorbeeld verpligte arbeid aan hom lewer (gewoonlik 3 dae per week) en 'n deel van hul eie opbrengs aan hom afstaan in ruil vir hulle stukkie grond. Hulle moes ook talle belastings aan die leenheer sowel as aan die Kerk betaal.

As gevolg van die vinnige bevolkingsgroei in die Hoogmiddeleeue is ongerepte gebiede, veral in Noord- en Oos-Europa, "gekoloniseer". Ten einde die proses te bespoedig en meer aanloklik te maak, is lyfeienes die geleentheid gebied om hulle as vryboere daar te vestig. Die boere het in klein dorpies naby die leenheer se kasteel gewoon en bedags uitgegaan om die landerye te bewerk. Hul enigste vakansiedae was met Paasfees, Pinkster en Kersfees. Die tipiese boerewoning het uit 3 geboue bestaan: een vir graan, een vir hooi en een as woonplek.

Die woonplek het gewoonlik uit net een vertrek bestaan, toegerus met 'n oop vuurherd, 'n oond en een groot bed waarin die hele gesin en selfs gaste geslaap het. Die boere se stapelvoedsel was brood en suiwelprodukte soos kaas, melk en botter. Pluimvee, hase en konyne is vir vleis aangehou, maar net deur die meer welgestelde boere. Die brood is gebak met koring, rog en gars. Hawer en manna is slegs in tye van voedseltekort geëet.

Sekere soorte brood is 2 keer gebak omdat dit dan veel langer gehou het. Die brood is veral op skepe en in beleerde vestings geëet. Die Franse woord daarvoor was bis-cuit (letterlik: "2 keer gebak"), vandaar die moderne woord beskuit (jies) (biscuits in Engels). In sommige streke het vis ook deel van die boere se dieet uitgemaak. Die algemeenste dranke was tuisgemaakte bier en wyn van ʼn verskeidenheid van vrugte soos appels en bessies. In die huishoudings van die leenhere en hul ridders en amptenare was vleis die belangrikste voedsel.

Wildsvleis is hoofsaaklik deur die adel geëet omdat die jagregte aan hulle behoort het. Alle soorte wild is geëet, selfs bere. Behalwe pluimvee soos hoenders en ganse is voëls soos patryse, fisante, poue, swane, kraanvoëls en reiers graag geëet. Poue is in groot getalle by kastele aangehou en gewoonlik met vere en al gaargemaak. Swane is op visdamme aangehou. Die vleis is gewoonlik oor 'n spit gebraai of gebak en met 'n mengsel van heuning en speserye bedruip.

Speserye was 'n luukse wat net deur die adel bekostig kon word en is kwistig in alle geregte gebruik, veral peper en naeltjies. Speserye is ook by wyn gevoeg. Die wyn is van druiwe of bessies gemaak en gewoonlik met heuning of water gemeng. Daar was geen metode van verkoeling nie en die oordadige gebruik van speserye het daarom ook 'n meer praktiese doel gehad, naamlik die verdoeseling van die smaak van bedorwe vleis. Groente is deur alle lae van die samelewing geëet, maar was minder gewild onder die adel.

Nagereg het meestal uit vars en droë vrugte bestaan, maar 'n groot verskeidenheid van soetgebak is dikwels ook voorgesit, onder meer terte en wafels. Die term petit four waarmee sekere soorte klein koekies vandag nog aangedui word, is van Middeleeuse oorsprong en beteken letterlik "klein oond". Die gewildste petit four het uit marsepein bestaan. Die enigste eetgerei was houtborde, -bakke en -lepels en messe. Daar was geen vurke nie en vleis is met die hand geëet.

Die drinkbekers en borde van die adel was soms van edelmetale, soos goud en silwer, of koper gemaak. In kastele en die huise van ryk burgers het gaste hul hande gewas voordat hulle aangesit het. Tydens die maal het die tafeldoek as servet gedien. By bankette het mans en vroue dikwels in pare langs mekaar gesit en dieselfde eetgerei gebruik. Dit het bekend gestaan as "service ala francaise". Dikwels het 'n ronde plat brood van fyn wit meel as "bard" gedien. Die tafels was lank, smal en hoog en is net aan die een kant gebruik.

Die voorkant is oopgehou vir bediening. Tot in die 15e eeu is net 2 maaltye per dag geëet, een omstreeks 10h00 en 'n kleiner maaltyd omstreeks 16h00. In kastele het die hoofmaaltyd dikwels ure lank geduur, wat dan die enigste maaltyd van die dag was.

Die val van die Wes-Romeinse Ryk, die verbrokkeling van die sentrale gesag en die strooptogte deur Germaanse invallers, het die binnelandse handelsroetes van Europa sedert die 5e eeu lamgelê. In die 6e tot 8e eeu het die handelsbedrywighede in Europa hoofsaaklik by Jode, Siriërs en Oosterlinge berus. Hul handelsnetwerk het van die Britse Eilande tot by Persië en Indië gestrek. Seevarende Europese volke soos die Friese, Skandinawiërs en Italianers het ook handel gedryf, maar oor veel korter afstande.

Daar was veral 'n florerende handel in slawe. Die slawe – soms hele gesinne – is aan leenhere en kloosters verkoop, dikwels vir minder as die prys van 'n perd. Veral die Slawiese volke (die Slawe) wat die agterhoede van die Germaanse volksverhuising gevorm het en hulle in Sentraal- en Oos-Europa gevestig het, het slagoffers van die slawehandel geword, vandaar hul naam. Die teenswoordige Tsjeggo-Slowakye het lank in die Frankiese Ryk as Esclavonia bekend gestaan (esclave ="slaaf"). Britte, Angele en Saksers is ook in Frankryk en Italië as slawe verkoop.

In die Romeinse Ryk het Christene en die Kerk van slawe gebruik gemaak en die gebruik het na die val van die Ryk voortgeduur. Die Kerk het eers in die 9e eeu teen die slawehandel begin protesteer, maar kon nooit doeltreffend daarteen optree nie. Die arbeidsverdeling van die leenstelsel het slawe oorbodig gemaak, maar tot in die 14e eeu het gegoede huishoudings in Italië elk minstens nog een slaaf gehad. Die plekke wat as handelsentra gedien het, was ook eeue lank die enigste stede in Europa, naamlik die hawestede van Italië en Frankryk en stede langs bevaarbare riviere.

In die 8e en 9e eeu is Noord-Afrika en Spanje deur Moslems verower en daardeur is Wes-Europa, veral Frankryk, se seekontak met die Nabye Ooste afgesny. Terselfdertyd is Wes-Europa geteister deur nuwe invalle van barbare uit die noorde en ooste. Die gevolg was dat die Italiaanse stede ongehinderd die monopolie in die handel met die Ooste verkry het en dit reg deur die Middeleeue behou het. Stede soos Venesië, Amalfi, Salerno, Napels en Genua het gefloreer en Italië het die voortou geneem in stedelike ontwikkeling.

In die 10e eeu het Europa ʼn vreedsamer tydperk ingegaan en die bevolking sowel as die produksie het toegeneem. Vir die eerste keer was daar 'n surplus aan goedere, wat as stimulus vir die handel gedien het. Op die internasionale jaarmarkte van Europa is daar op groot skaal handel gedryf. Die jaarmarkte, waarvan die van St. Denis naby Parys een van die bekendstes was, het om 'n godsdienstige feesdag gedraai, en die talle pelgrims wat daarheen gegaan het, het handelaars van heinde en ver gelok.

Naas die jaarmarkte het kleiner weeklikse markte vir plaaslike handel ook ontstaan. Om die markte, wat mettertyd permanent geword het, het die Middeleeuse stad ontwikkel. Die stedelike bevolking het hoofsaaklik uit handelaars en ambagsmanne bestaan. Bediendes in die huishoudings van geestelikes, baronne en ryk burgers het ook ʼn belangrike deel van die bevolking uitgemaak. Die handelaars het mettertyd 'n nuwe klas, die bourgeoisie of burgerstand, gevorm en dikwels die adel in rykdom oortref.

Die ambagsmanne was in gildes verenig en het mettertyd baie invloed verkry. Middeleeuse stede het ook reeds ʼn arbeidersbevolking bevat. Die arbeiders was in diens van groter ondernemings soos die tekstielbedryf, wat 'n groot werkerskorps nodig gehad het. Die stede is gewoonlik naby ʼn rivier of 'n meer aangelê sodat water vryelik beskikbaar kon wees. Die waterbron is egter ook as 'n stortplek vir die stad se afval gebruik. Die huise, behalwe die van die rykes, was van hout gebou met 'n grasdak. Die brandgevaar was dus groot.

Daar was geen beplanning nie en geboue is ordeloos opgerig. Om ruimte te bespaar, het die boonste verdiepings ver oor die straat uitgesteek, sodat dit amper teen die geboue aan die oorkant van die straat geraak het. Die nou en kronkelende strate was nie verlig nie en misdaad het vinnig toegeneem. Die stede is met 'n beskermende muur omring. Wanneer al die ruimte binne die stede opgebruik is, is geboue buitekant die mure naby die poort opgerig. Van tyd tot tyd is die mure uitgebou sodat dit die nuwe uitbreidings ingesluit het.

Aanvanklik was 'n stad en sy inwoners die eiendom van die leenheer op wie se grond die stad geleë was. Hulle moes aan hom belasting betaal en sy grond bewerk. Namate die handelshuise en gildes ryker geword het, het hulle die stad se vryheid by die leenheer gekoop en 'n eie bestuur ingestel. Alle stede se status was egter nie dieselfde nie. Sommige was vrystede, terwyl ander nog sekere verpligtinge teenoor die leenheer moes nakom. Onder toesig van die stedelike bestuur, wat deur die handelshuise en gildes oorheers is, het die toestande in die stede verbeter. Indrukwekkende kerke, hospitale en skole is gebou. Die adel, geestelikes en ryk burgers het weelderige wonings in die stede laat bou.

Die Middeleeuse geneeskunde was ʼn mengsel van Christelike geloof (genesing deur gebede tot heiliges), heidense praktyke waarby heksery en die gebruik van kruie ʼn belangrike rol gespeel het, astrologie en wetenskaplike kennis. Die meeste wetenskaplike kennis oor die geneeskunde is van die Grieks-Romeinse beskawing geërf en in die Vroeë Middeleeue deur die kloosters bewaar. Die meeste vooraanstaande dokters in die Middeleeue was ook geestelikes.

Konings en invloedryke leenhere het elk sy persoonlike geneesheer gehad. Die belangrikste mediese skool in die Middeleeue was by Salerno in Italië. Reeds in die 11e eeu is die leerplan vasgestel op 7 jaar: 3 jaar algemene studie, gevolg deur 4 jaar mediese studie. Daarbenewens moes die aspirant-dokters 1 jaar praktiese werk onder toesig van ʼn gekwalifiseerde dokter doen. ʼn Chirurg moes vir 'n verdere jaar in die anatomie studeer. Die meeste dokters het egter op chirurgie neergesien, behalwe in Italië, en eenvoudige operasies is gewoonlik deur barbiere uitgevoer.

Die barbiere is egter nooit as medici beskou nie. Die studie van die menslike anatomie is bemoeilik deur die Kerk se verbod op die "skending" van lyke. Een van die bekendste leermeesters by Salerno was Constantinus Africanus, wat in die 11e eeu belangrike klassieke werke oor die geneeskunde sowel as Arabiese geskrifte vertaal het. Nog 'n vooraanstaande mediese skool was by Montpellier in Frankryk, waar belangrike vordering in die studie van melaatsheid en pokke gemaak is.

Die Middeleeuse dokters het baie waarde geheg aan dieet, rus en bloedlating as metodes van genesing. Medisyne vir meer alledaagse siektes het hoofsaaklik uit kruie bestaan, wat sowel in- as uitwendig aangewend is, maar gewoonlik met onaangename bestanddele soos urien en die mis van diere gemeng was. Voordat ʼn dokter 'n diagnose gemaak en medisyne voorgeskryf het, het hy altyd eers vasgestel onder watter ster die pasiënt gebore is, want sekere geneesmiddels is met sekere planete geassosieer en daar was gunstige en ongunstige dae vir bloedlating.

Bloedlating het ʼn algemene geneeskundige praktyk geword en is oral vir feitlik alle siektes toegepas. Selfs in kloosters het monnike gereeld bloedlating ondergaan, of hulle nou siek was of nie. Daar is geglo dat bloed nadelige vogte bevat, waarvan die liggaam van tyd tot tyd ontslae moes raak. Notker, 'n monnik van die beroemde klooster by St. Gallus, het in die 9e eeu bekend geword vanweë die akkurate diagnoses wat hy op grond van urienontleding gedoen het, 'n metode wat later oral toegepas is.

Toe die Hertog van Beiere een van Notker se pasiënte geword het, het hy sy eie urien deur die van 'n swanger vrou laat vervang om die geneesheer se bekwaamheid so op die proef te stel. Notker het so vas in sy eie diagnose geglo dat hy die hertog kalm meegedeel het dat God 'n wonderwerk verrig het en dat die hertog binne 30 dae geboorte aan 'n baba sou skenk. Notker het die hertog se persoonlike geneesheer geword. Die mees gevreesde siektes in die Middeleeue was roos (wat Sint Antoniusvuur genoem is), melaatsheid en builepes. Roos is hoofsaaklik veroorsaak deur die eet van bedorwe rogbrood en melaatsheid deur die eet van verrotte vleis en vis.

Melaatsheid het algemeen voorgekom en persone wat daaraan gely het, is uit die gemeenskap verdryf. Hulle het in afsondering in "melaatshuise" en hospitale gewoon. In streke waar daar geen hospitale vir melaatses was nie, het die verdrywing van 'n melaatse met 'n kerklike ritueel (Separatio leprosorum) gepaard gegaan. Dit was dieselfde as 'n begrafnisritueel omdat melaatses as "lewende dooies" beskou is. Naby die hut van 'n melaatse is 'n houtkruis opgerig met 'n bedelbord waarin verbygangers aalmoese kon gooi. Builepes (bekend as die Swart Dood of die Pes) het in 1346 vir die eerste keer in Europa voorgekom en binne 2 jaar een derde van die bevolking uitgewis.

Die siekte het Europa uit Asië via die Italiaanse hawestede bereik en weswaarts tot by die Britse Eilande versprei. In 1348 het die epidemie hom uitgewoed, maar daarna het dit dikwels weer voorgekom, hoewel minder hewig en meer gelokaliseer. Aanvanklik was daar net by kloosters hospitale, maar die opkoms van stede en 'n ryk burgerstand en die hervormings wat deur die Kerk van stapel laat loop is om die godsdiensywer van die bevolking aan te wakker, het in die 12e en 13 eeu tot die bou van baie nuwe hospitale gelei. In die middel van die 13e eeu het die stad Toulouse in Frankryk byvoorbeeld 25000 inwoners en 12 hospitale gehad.

Die hospitale het onder toesig van die Kerk gestaan en die standaard van higiëne was relatief hoog, veral by die hospitale van St. Gallus, Salerno en Montpellier. In vergelyking met hedendaagse standaarde was die standaard van persoonlike higiëne in die Middeleeue baie laag. Die adel het meer dikwels 'n bad geneem as die geestelikes en die gewone bevolking, deels omdat 'n bad ʼn luukse was wat net hulle kon bekostig, en deels omdat baie tradisies en rituele daarmee gepaard gegaan het.

'n Ridder het byvoorbeeld die aand voordat hy tot ridder geslaan is, gebad en dit was gebruiklik om besoekers aan ʼn kasteel met 'n bad te verwelkom. In die groter stede soos Parys was daar baie openbare baddens en stoombaddens, maar net die adel kon die hoë toegangsgeld bekostig. Die geestelikes, van monnike tot biskoppe, het oor die algemeen net 2 keer per jaar gebad - Kersfees en Paastyd. Die reëls vir die Benediktynse orde het byvoorbeeld bepaal dat slegs siekes gereeld mag bad en dat die neem van 'n bad deur gesondes slegs by hoë uitsondering geduld sal word.

Openbare higiëne is nog meer verwaarloos. Baie min wonings in die stede het toiletgeriewe gehad en daar was geen rioolstelsel nie. In die woonkwartiere van konings en baronne is soms toilette ingebou, maar die gebruik het eers in die 12e eeu meer algemeen geword toe ridders op die kruistogte met Islamitiese gebruike in aanraking gekom het.

In die Middeleeue was die vrou in alle opsigte die man se mindere. Boonop was sy, in die oë van die Kerk, 'n instrument van die duiwel, die aartsverleidster en inherent sleg. In ooreenstemming met die siening het mans in alle lae van die samelewing die reg gehad om algehele gehoorsaamheid van hul vrouens af te dwing en hulle, indien nodig, te straf. Lyfstraf is nie net toegelaat nie maar het ook dikwels voorgekom. Vroue het egter, veral onder die adel, 'n hoë aansien geniet en het dikwels op haar man en huishouding 'n invloed uitgeoefen wat in die klassieke beskawings onmoontlik sou gewees het.

Die opgang van die kultus van die Maagd Maria in die 12e eeu het gepaard gegaan met 'n verering van die vrou in die sogenaamde hoofse of ridderliteratuur. Die literatuur het egter op geïdealiseerde en vergeefse liefde betrekking gehad en het geen verband met die werklikheid gehad nie. In die alledaagse lewe is 'n vrou as een van die man se besittings beskou en in die Middeleeuse literatuur is daar talle voorbeelde van 'n ridder wat ʼn vrou as van geringer waarde as sy perd geag het.

Die Kerk het bepaal dat 'n meisie nie kon trou voordat sy 12 jaar oud was nie, maar die maatreël is dikwels om politieke redes deur die baronne in die wind geslaan. ʼn Huwelik is met die oog op materiële gewin of die uitbreiding van grondgebied gereël en die vrou het geen seggenskap in die keuse van ʼn huweliksmaat gehad nie. Die dogters van lyfeienes se lot was die swaarste, omdat min vryboere geneë was om met hulle te trou en so weer gebonde te raak.

Hulle is op vroeë ouderdom deur die leenheer gedwing om te trou met wie ook al in hul gemeenskap beskikbaar was, omdat die kinders uit hul huwelik vir hom 'n addisionele bate sou wees. In die Middeleeue was egskeidings onbekend. Huwelike kon wel deur die Kerk ontbind of nietig verklaar word, maar slegs mans kon om 'n nietigverklaring aansoek doen. Dit het gewoonlik op grond van bloedverwantskap geskied. Die Kerk het huwelike tussen bloedverwante tot in die 4e graad verbied en dit het dikwels gebeur dat 'n man met 'n vals familieverband vorendag gekom het om van sy vrou ontslae te raak. Die sosiale rol van die vrou was beperk tot die opvoeding van haar kinders en die behartiging van die huishouding.

Daar is van haar verwag dat sy moet kan weef en spin en 'n elementêre kennis van die geneeskunde moet hê. Min vroue - en dan ook net die van die adel kon lees en skryf. Daar is van edelvroue verwag om ook 'n musiekinstrument te kan bespeel. In die afwesigheid van hul mans moes hulle egter die kasteel en landgoed behartig en selfs teen aanvalle verdedig. 'n Vrou kon ook namens haar man ooreenkomste aangaan en kontrakte onderteken, wat as bindend beskou is.

Vroue is toegelaat om 'n feodum (leengoed) te erf, maar in so 'n geval het die leenheer gewoonlik vir haar 'n huwelik gereël. Indien sy reeds getroud was, kon sy, met die goedkeuring van die leenheer, haar besittings by die van haar man voeg. Eleanor, die dogter van 'n 12e-eeuse hertog van Aquitanië, het byvoorbeeld al haar vader se uitgestrekte besittings in Frankryk geërf en later met koning Hendrik II van Engeland getrou. Daardeur het die koning van Engeland hertogdomme en graafskappe in Frankryk verkry wat hy nie voorheen gehad het nie.

In Frankryk is vroue eers vroeg in die 14e eeu van die troonopvolging uitgesluit (Saliese Wet). Die stap was die gevolg van 'n politieke krisis en was nie teen die status van vroue gemik nie. Meer as een vrou het in die Middeleeue met groot sukses die regering van 'n land oorgeneem. Een van die bekendstes was Blanche van Kastilië, wat in die 13e eeu tydens die minderjarigheid van haar seun (die latere Lodewyk IX die Heilige) as regentes van Frankryk opgetree en die baronne met 'n ysterhand regeer het. Nadat haar seun koning geword het, het sy nog 'n groot invloed op landsake gehad.

Aan die einde van die 10e eeu het Theophano van Bisantium saam met haar skoonmoeder, Adelheid van Aries, die Heilige Romeinse Ryk tydens die minderjarigheid van keiser Otto III met groot sukses geregeer. In die stede was die bierbrou- en tekstielbedryf amper uitsluitend in vroue se hande. Baie ander bedrywe het ook van vroue se dienste gebruik gemaak, maar vroue se lone was laer as die van mans. 'n Boervrou moes haar man in alle opsigte met die boerdery bystaan, en die weduwee van 'n boer moes voortgaan om die verpligtinge aan die leenheer na te kom.

Op sekere landgoedere in Engeland is skape byvoorbeeld net deur vroue geskeer. Vir 'n ekstra inkomste het boervroue dikwels loonarbeid verrig en saam met mans gewerk, maar altyd teen 'n laer loon. In die Middeleeuse samelewing was daar amper geen plek vir ʼn ongetroude vrou nie, behalwe in ʼn klooster. Kloosters het egter net die dogters van die adel en burgerstand as nonne aanvaar: as 'n "bruid van Christus" moes 'n non 'n bruidskat na die klooster saambring.

Slegs die adel en geestelikes het die voorreg geniet om te jag, want al die grond het aan hulle behoort. 'n Leenheer het die reg gehad om ook op sy vasalle se grond te jag. Die skending van die leenheer se eksklusiewe jag reg is swaar gestraf, soms met die dood. Jag was 'n gunsteling-tydverdryf en het net soveel van die ridders en adel se aandag geniet as die toernooie. Waar toernooie slegs vir mans bedoel was en die dames net kon toekyk, was jag 'n ontspanning waaraan dames met groot geesdrif deelgeneem het.

Die Kerk het jag voorgestaan as 'n middel teen ledigheid. Daar is meestal in groepe gejag: die leenheer is vergesel deur ander baronne of sommige van sy vasalle, dames, skildknape en wapendraers. Vir verskillende soorte wild is verskillende wapens gebruik, maar kort steekspiese, byle en lang messe was die gewildste wapens. Vir bokke is 'n kruis- of handboog gebruik. Diere wat die meeste gejag is, was bokke, bere en wildevarke. Jaghonde was van die baron se waardevolste besittings en het dikwels saam met hom in sy bed geslaap.

Mak valke wat spesiaal opgelei is om klein diertjies en voëls te jag, was selfs nog waardevoller as jaghonde en het die embleem van die aristokrasie geword. Om 'n valk as 'n geskenk te ontvang, was een van die grootste bewyse van eerbetoon, vir sowel mans as vroue. Valkejag was onbekend in die klassieke beskawings en is vroeg in die Middeleeue in Europa deur Wes-Asiatiese nomades bekend gestet. In die tyd van Karel die Grote (ca. 800) was valkejag reeds ʼn algemene verskynsel.

Alle soorte valke is vir jag gebruik, maar giervalke, edelvalke en merlyne was die gewildste soorte. Die valke is gevang wanneer hulle reeds uitgegroei was en is dan mak gemaak, maar meer dikwels is klein valkies uit die neste gehaal omdat hulle makliker afgerig kon word. Die kuns om valke af te rig sodat hulle tekens en fluitgeluide sal gehoorsaam, het hoog aangeskrewe gestaan en valkeniers wat nie lyfeienes was nie, kon hul dienste ten duurste verkoop. Valke is, ongeag hul oorsprong, mak gemaak deur hulle eers aan die aanwesigheid van mense, perde en honde gewoond te maak.

'n Paar maande later is hulle met hul een poot aan 'n paal vasgemaak - gewoonlik met 'n tou wat lank genoeg was om hulle in staat te stel om kort ente in die lug op te styg. Hulle is dan na die grond teruggebring, waar hulle met 'n stuk vleis beloon is. Later is hulle toegelaat om 'n gewonde patrys of kwartel uit die lug op die grond te oorweldig, maar sonder om dit dood te maak. Nog later, wanneer hulle heeltemal mak was en bevele kon gehoorsaam, kon hulle patryse of kwartels, waarvan 'n paar vlerkvere uitgepluk was, in die lug agtervolg.

In die geval van valke wat vir hasejag afgerig was, is die haas eers gewond sodat die valk hom maklik kon vang. Tydens die jag het die valk op sy meester se vuis of voorarm gesit. ʼn Spesiale handskoen is vir die doel gebruik. 'n Klein silwerklokkie is aan een of albei die valk se pote vasgemaak sodat hy duidelik gehoor kon word wanneer hy buite sig was. Wanneer die valk nie gejag het nie, is sy kop met 'n leerkap bedek. Dit het hom rustig gehou en verhinder dat hy met sy skerp snawel sy meester of meesteres aanvat.

Die romantiese voorstelling van die Middeleeue soos uitgebeeld in die letterkunde van die 19e-eeuse Romantiek, berus op heldesages en ridderverhale waarin die klem op troue diens en eerbaarheid val. Die beeld verskil egter grootliks van die werklikheid. Dit is wel waar dat die ridderkode en die vroueverering 'n versagtende invloed op die brutaliteit van die Middeleeue gehad het, maar die feit dat liefdes ideale selfs in die hoofse literatuur nie verwesenliking kon vind nie, is juis 'n aanduiding van die paradoks van die Christelike ideale en uiterste materialisme wat die samelewing gekenmerk het.

Die Middeleeuse samelewing was by uitstek op die werklikheid van ʼn daaglikse bestaanstryd ingestel, en kuns, wetenskap, sosiale opheffing, onderwys en die uitlewing van Christelike beginsels het in die slag gebly. Die kennis wat van die Grieks-Romeinse kultuur oorgeërf is, was skraps en yl versprei. Onkunde, ongeletterdheid en bygeloof was aan die orde van die dag. Weens 'n gebrek aan mediese kennis was gewone kindersiektes soos masels en waterpokkies ʼn verskrikking wat 'n ontsettend hoë tol onder suigelinge en kinders geëis het.

Swak openbare higiëne, hoofsaaklik weens onkunde, het aansteeklike siektes in epidemies omgeskep, wat dikwels hele gemeenskappe uitgewis het. Onder vroue het swangerskap en bevallings ook nog 'n hoë tol geëis. Die gemiddelde lewensverwagting in die Middeleeue was minder as 40 jaar teenoor die 70 van vandag. Die tydperk van kindwees was baie kort, en sowel seuns as meisies is in hul vroeë tienderjare tot 'n volwasse status gedwing. In 'n samelewing waarin baie barbaarse elemente van die ou Keltiese en Germaanse kulture nog aanwesig was en die Christelike geloof in baie opsigte nog net bolangs ingang gevind het, is menselewens gering geag.

Die regspraak van die leenhere was dikwels wreed en arbitrêr en die geringste oortredings is met die dood gestraf. Die plundering en wreedhede van invallende leërs was altyd op die gewone bevolking gemik, en die verwoesting van die platteland wat daarmee gepaard gegaan het, het dikwels hongersnood tot gevolg gehad. Die Middeleeuse samelewing het hoë fisieke eise aan die mens gestel, maar weinig gedoen om hom geestelik op te hef. In die Vroeë Middeleeue het die Kerk na die geestelike welsyn omgesien en ʼn versagtende invloed uitgeoefen, maar met die verkryging van politieke magte en groot grondbesit in die Hoog- en Laat Middeleeue het die Kerk die eienskappe van ʼn onderdrukker aangeneem. Dit was net soveel in die Kerk as in die adel se belang om die bestaande orde te handhaaf, en alle pogings tot verandering en vooruitgang is onderdruk.

Die Oud-Engelse en Oud-Duitse literatuur het in die Vroeë Middeleeue al 'n bloeityd beleef. Die bekendste voorbeelde is die Hildebrandslied (ca. 800), wat een van die oudste oorgelewerde geskrifte uit die Duitse taalgebied is, en Beowulf, wat eeue lank mondelings deur die Germaanse stamme oorgelewer is en tussen die 7e en 9e eeu in Oud-Engels neergeskryf is. In die Vroeë Middeleeue het Latyn nog die literatuur in Suid-Europa oorheers, maar met die begin van die Hoogmiddeleeue het die gebruik van die volkstaal as skryftaal in die Wes-Europese lande steeds meer ingang gevind.

Naas die kronieke, godsdienstige poësie en biografieë oor heiliges, wat in kloosters geskryf is, het 'n wêreldlike literatuur, geskryf deur die leke, aan die einde van die 11e eeu aan die adellike hofhoudings ontstaan. Die wêreldlike literatuur het uit ridderromans en hoofse literatuur bestaan. Albei genres het in Frankryk ontstaan en tussen 1100 en 1250 'n bloeityd beleef. Die vroegste hoofse literatuur is in Suid-Frankryk, vernaamlik Provence, deur troebadoers geskryf en het van daar na die res van Europa versprei.

Troebadoers was digter-musikante wat rondgeswerf het maar dikwels vir lang tye aan die hof van 'n adellike vertoet het, waar hulle hul gedigte voorgedra het soms met die begeleiding van musiekinstrumente soos die siter en die luit. In Noord-Frankryk is hulle trouvères genoem. Ander benamings vir troebadoers was minstreel en jongleur. In Duitsland is hulle Minnesanger genoem en hul gedigte Minnesang. Die oudste ridderromans was die sogenaamde chansons de geste, Oud-Franse heldedigte.

Volgens onderwerp word ridderromans onderverdeel in Karelromans (oor Karel die Grote en sy vasalle), klassieke romans (gebaseer op gebeure in die Oudheid), Arthur-romans (oor koning Arthur en die Ridders van die Ronde Tafel) en Oosterse romans (ontstaan onder die invloed van die kruistogte). Hoofse sowel as ridderromans is in digvorm geskryf. Elemente van die hoofse roman en die ridderroman is dikwels saamgevoeg in die hoofse ridderroman.

Van die bekendste werke uit die Hoogmiddeleeue in Duitsland (geskryf in Middelduits of Middelhoogduits) is die Nibelungenlied (vroeë 13e eeu), waarvan die skrywer onbekend is, Tristan und Isolt (1210), geskryf deur Gottfried von Strassburg, en Parzival (1210), geskryf deur Wolfram von Eschenbach. Laasgenoemde was die eerste ontwikkelingsroman in die Duitse letterkunde en is gebaseer op legendes oor koning Arthur. Die Nibelungenlied is ʼn helde-epos op die hoofse lees geskoei en is gebaseer op oeroue Germaanse legendes. Parzival was 'n verwerking van Perceval, wat deur Chrétien de Troyes (ca. 1135-1183) in Middelfrans geskryf is.

'n Ander bekende Franse werk is die Chanson de Roland (ca. 1100), 'n chanson de geste deur 'n onbekende skrywer. Alexandre de Bernay het vir die eerste versreëls van sy Roman d’Alexandre (ca. 1200) 12 lettergrepe gebruik, 'n vorm wat sedertdien as aleksandryn bekend staan. In die 2e helfte van die 13e eeu het burgerlik-didaktiese literatuur op die voorgrond getree. Die literatuur was 'n weerspieëling van die opkoms van die burgerstand en het die hoofse literatuur geleidelik verdring. Die hoofse literatuur het nog lank voortbestaan, maar is sedert die 14e eeu al hoe meer in prosavorm geskryf om dit meer aanvaarbaar vir die publiek te maak.

In Engeland het Engels eers in die 13e eeu daarin geslaag om Frans as skryftaal te verdring. Die bekendste werk in Middelengels is Geoffrey Chaucer (ca. 1340-1400) se Canterbury Tales, 'n uitbeelding van die Laat-Middeleeuse samelewing veral van die burgerstand. Die voorlopers van die Middeleeuse toneelstukke was die gespeelde dialoë wat sedert die 10e eeu ʼn deel van die erediens in die Kerk uitgemaak het, geleidelik wêreldlike elemente verkry het en uit die kerkgebou na die kerkhof verskuif is.

Hieruit het mettertyd volwaardige toneelstukke in die volkstaal ontwikkel. Die toneelstukke was gebaseer op Bybelverhale (misteriespele) en die lewens van heiliges (mirakelspele). In die Laat Middeleeue het die sogenaamde moraliteitspele ontwikkel. Dit was toneelstukke met 'n sterk didaktiese inslag. Klugte en toneelstukke met 'n romantiese tema was ook baie gewild. Die toneelstukke is bedags in die opelug opgevoer, gewoonlik op die markplein, en die toeskouers het staande rondom die verhoog bymekaargekom.

Die kuns van die Vroeë Middeleeue (die sogenaamde Duistere Middeleeue of Donker Eeue) is oorheers deur die van die Kelte en later deur die van die Angel-Saksers (tot ongeveer 800). In Ierland het 'n styl ontstaan wat gekenmerk is deur die veelvoudige toepassing van 'n ingewikkelde vlegselmotief (entrelac) en deur Ierse sendelinge op die vasteland versprei is.

Die styl is aangewend vir die versiering (verlugting) van manuskripte. Tydens die kulturele oplewing in die tyd van Karel die Grote se ryk (die Karolingiese Renaissance, ca. 800) het die kuns 'n meer internasionale karakter verkry. Karel se hof het 'n sentrum vir wetenskap en kuns geword. Inspirasie is gevind in die klassieke en Vroeg-Christelike beeldende kunste. Talle voorbeelde daarvan, soos verlugte manuskripte, ivoorsnywerk en edelsmeekuns, het behoue gebly. Die Ottoonse kuns in Duitsland (keisers Otto I-III in die 10e eeu) het voortgebou op die Karolingiese Renaissance.

In die argitektuur is die sogenaamde weswerk ('n monumentale afsluiting met 2 torings aan die westekant van 'n kerk), wat in die 8e eeu vir die eerste keer gebruik is, verder ontwikkel. Baie kerke het 'n kript met die graf van 'n heilige gekry. Die kerkgeboue (katedrale) het steeds in grootte en versiering toegeneem en houtplafonne is deur klipgewelwe vervang. Dikwels is daar geslagte lank aan een kerk gebou sodat dit uit verskillende style bestaan het wanneer dit voltooi is. Die Romaanse kuns het ongeveer gelyktydig op verskillende plekke in Europa ontstaan, maar elke streek het sy eie variasie daarvan ontwikkel.

In die 11e eeu het die verskillende variasies saamgesmelt tot een styl, waarvan die ronde boog die algemeenste kenmerk was. Romaanse kerke is versier met beeldhouwerk met die Laaste Oordeel as die gewildste tema. Die Gotiese boustyl het in Noord-Frankryk ontstaan en van daar na die res van Europa versprei. Die abdykerk van St. Denis by Parys (ca. 1140) word beskou as die oudste voorbeeld van die Gotiek. Die belangrikste kenmerke van die Gotiek is die spitsboog, die kruisribgewelf, hoë gebrandskilderde vensters en lugboë.

In teenstelling met die Romaanse argitektuur, wat swaar en massief is, is die Gotiek lugtig en omhoogstrewend. Die beeldhoukuns word gekenmerk deur die gestileerde plooival en het, soos die skilderkuns, hoofsaaklik die heiliges as tema. Verskillende variasies van die Gotiek het in verskillende streke ontstaan en mekaar wedersyds beïnvloed. Teen 1400 het 'n internasionale Gotiek ontwikkel, maar voor die einde van die 15e eeu het die Gotiek voor die boustyle van die Renaissance begin wyk.

Die ontstaan van meerstemmigheid in die Middeleeue het die gevestigde posisie van Gregoriaans, die eenstemmige, liturgiese sang van die Rooms-Katolieke Kerk, aangetas en was van groot belang vir die verdere ontwikkeling van Westerse musiek. In die wêreldlike musiek het die eenstemmige chanson van die troebadoers en trouvères 'n bloeityd beleef. Meerstemmige wêreldlike musiek het in die 13e en 14e eeu ontwikkel.

Die oordeel oor 'n skuldige word vandag gevel deur 'n persoon wat van beroep 'n regter is. Hy luister na die getuienis oor 'n strafbare daad en vonnis dan die skuldige volgens die wet, wat vir almal geld. In die Middeleeue was dit egter heeltemal anders. Eeue lank was daar geen opgeleide regters nie. Die taak om 'n oordeel uit te spreek en die straf op te lê, is eenvoudig aan die mees gesiene persoon van die dorp of die stad opgedra.

Daar was ook geen eenvormige regstelsel nie. As vyf mense van die 9de eeu saam in een vertrek was, kon dit maklik gebeur het dat elkeen van hulle volgens 'n ander stel wette geleef het. Elke dorp of streek het sy eie tradisionele wette gehad, wat dikwels baie van die van 'n buurdorp of -streek verskil het.

Tot teen die middel van die 13de eeu was daar in Midde-Europa geen geskrewe wette nie. Mettertyd het die mense in talle nedersettings egter begin besef dat wette skriftelik neergelê moes word ten einde alle misdade volgens dieselfde maatstawwe te beoordeel. So het wetboeke oral in Europa ontstaan. In Duitsland was dit die Saksers en die Swabiërs wat die voortou geneem en vir elke vergryp 'n bepaalde straf neergelê het. Hierdie regsnorme is deels van die Romeinse reg en deels van die oorgelewerde reg van die Germaanse stamme afgelei.

Wanneer 'n regter nie heeltemal van die skuld van die aangeklaagde oortuig was nie, het hy hom op die “Godsgerig" beroep. Dit kon gedoen word deur die aangeklaagde aan die water- of vuurproef te onderwerp of hom met sy teenstander in 'n tweegeveg kragte te laat meet. Die Here, so het hulle gedink, sou dan uitsluitsel gee deur die onskuldige te laat wen. Die Godsgerig het tot die einde van die 13de eeu in swang gebly.

Vanaf die 13de eeu het marteling al hoe gewilder as regspraktyk geword. Die aangeklaagde is aan uitmergelende liggaamlike pyniging onderwerp om hom tot bekentenis van sy skuld te dwing. Deur die marteling is natuurlik nie altyd die werklike skuldige uitgewys nie. Heeltemal onskuldige mense wat aan foltering onderworpe was, het dikwels bekentenisse afgelê om verdere pyniging vry te spring.

Wanneer 'n persoon in die Middeleeue benadeel is, was dit nie altyd nodig dat hy na 'n regter gaan om die skuldige te laat straf nie. Hy kon die reg in eie hande neem en hom wreek op 'n manier wat vir hom die toepaslikste gelyk het. By die Franke, byvoorbeeld, kon die benadeelde persoon van die skuldige 'n som geld eis; in ruil daarvoor het hy dan nie wraak geneem op sy skuldenaar of belediger nie. So 'n afkoopboete is versoenings- of soengeld genoem.

Baie van die strawwe wat in die Middeleeue aan veroordeeldes opgelê is, getuig van 'n vrugbare maar wrede verbeelding. Verdrinking, verstikking in modder, onthoofding, verbranding op die brandstapel en grusame mishandeling op die folterbank was maar net 'n paar middele wat aangewend is om die veroordeeldes dood te maak. Misdrywe wat ons vandag as onbenullig beskou, is destyds summier met die dood gestraf.

As ʼn bakker byvoorbeeld minder brood gelewer het as wat hy veronderstel was om van 'n bepaalde hoeveelheid meel te lewer, kon hy ter dood veroordeel word. As hy die doodstraf miskien tog vrygespring het, het ander grusame strawwe op hom gewag. Die mense van die Middeleeue het ook allerlei metodes gehad om die skuldige in die openbaar te onteer. So het hulle byvoorbeeld die portrette van bedrieërs of diewe op die mure van openbare geboue geskilder. Soms moes die skuldige 'n naambord dra waarop gestaan het watter soort misdaad by gepleeg het.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409605, volume 19, bl. 32
• Cunnan - 'n Engelse wiki wat inligting versamel van die middeleeue en die renaissance.