Jannie Marais

Marais is op 8 September 1851 op die plaas Coetzenburg buite Stellenbosch gebore as die jongste van tien kinders. Hy is tuis en op die Stellenbosch Gymnasium opgevoed.^[1]

As kind was hy 'n praktiese mens met 'n liefde vir masjinerie, wat hom goed te pas gekom het toe hy in 1870 as negentienjarige saam met drie van sy broers na die delwerye aan die Vaalrivier gegaan het. Die volgende jaar is hulle na New Rush, soos Kimberley toe genoem is. Daar het Marais sy fortuin gemaak. In 1880 het verskeie mynmaatskappye saamgesmelt en die Kimberley Central Mining Company gevorm. Die broers Marais het waardevolle aandele in dié maatskappy gekry. Later het hierdie maatskappy saamgesmelt met De Beers en die broers het uitgebreide belange in De Beers Consolidated Mines verwerf.

Jannie Marais is in 1892 terug na Coetzenburg as 'n vermoënde man. Hy het die plaas van sy ma gekoop en begin boer. Hy het in 1899 lid van die Kaapse wetgewende vergadering geword, en was dit tot die Unie van Suid-Afrika in 1910 gevorm is. Daarna was hy 'n volksraadslid tot met sy dood. Marais het ook op verskeie besture gedien soos die hospitaal- en afdelingsraad van Stellenbosch. Sy sakebelange het gestrek van die Lion Distillery op Vlottenburg tot die Malmesbury Voogdy- en Assuransiemaatskappy.

Marais was 'n sleutelfiguur by die stigting van die Afrikaanse koerant Die Burger. In daardie tyd (1914–1915) het hy saamgewerk met die Stellenbosse groepie wat die koerant wou stig. Daar was nie geld om 'n drukpers te koop nie, en Marais het borg gestaan vir die yslike bedrag wat die masjinerie gekos het. Dit is 'n tragedie dat hy nie die eerste verskyning van Die Burger beleef het nie, aangesien die oprigting van so 'n koerant een van sy lewensideale was.

Hy het ook diep spore getrap in die onderwys. Marais was lid van die Victoria Kollege (vandag die Universiteit van Stellenbosch) se raad. Kort voor die eeuwisseling was daar 'n groot behoefte aan 'n fisika-gebou, maar daar was nie fondse nie. Marais het toe 'n groot skenking gemaak om die oprigting van die gebou moontlik te maak. By die eerste sitting van die Unie-parlement het Marais gehoor van planne om 'n universiteit in Kaapstad te vestig. Dit kon die einde van die Victoria Kollege beteken het: die destydse regering het 100 000 pond Sterling vereis om nie die Victoria Kollege by die Suid-Afrikaanse Kollege (vandag die Universiteit van Kaapstad) in te lyf nie. Marais het hierdie bedrag in sy testament bewillig, destyds 'n ontsaglike bedrag. As kampvegter vir Afrikaans, het sy testament die bedrag onder die volgende voorwaarde bewillig: “Ter bevordering van het hoger onderwijs te Stellenbosch, doch meer beijzonder van het onderwijs in en door middel van de Hollandse taal in zijn beide vormen (dat wil zeggen Afrikaans zowel als Nederlands) en wel te dien einde dat in zodanige onderwijs de Hollandse taal in zijn beide vormen als voormeld geen mindere plaats dan de andere officiële landstaal zal innemen.”

Marais en sy vrou het nie kinders gehad nie. Hy het ook geld nagelaat aan instellings soos die Instituut vir Dowes en Blindes op Worcester en die Kindersendinghuis in Kaapstad. Met die restant van sy boedel is Het Jan Marais Nationale Fonds gestig, wat reeds studielenings aan duisende studente deur die jare beskikbaar gestel het.

Hy is op 30 Mei 1915 by Montagu se warmbron oorlede.

Die Jan Marais Natuurreservaat is na hom vernoem. In 2015 het die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns ’n prys in sy naam bekendgestel vir ’n uitstaande bydrae tot Afrikaans as wetenskapstaal deur wetenskaplike werk en publikasies op hoë vlak en van hoë gehalte in Afrikaans.

• Jan Marais Natuurreservaat
• Jan H. Maraisprys

• Die Burger, 2005/10/7