Kasteel

Die terme kasteel en burg verwys in Europa na die adellike vesting van die Hoë Middeleeue wat om politieke, strategiese en militêre redes opgerig is, byvoorbeeld om 'n bepaalde gebied te oorheers, maar wat terselfdertyd ook as woonplek van 'n adellike gesin en sy hofhouding gedien het. Die Nederlandse en Afrikaanse woord kasteel is afgelei van Middelnederlands casteel, Pikardies castel en Latyns castellum (wat oorspronklik na 'n blokhuis of bolwerk verwys het).

Die Afrikaanse en Duitse sinoniem burg (Nederlands: burcht) is verwant met die Germaanse burgs ("heuwel, hoogte, berg") en kom nog steeds in talle plekname voor. Dit is moontlik ook verwant met die Griekse pyrgos ("stad met versterkings, wal") en die Oudhoogduitse werkwoord bergan ("bêre, bewaar, verberg").

Gedurende die vroeë Middeleeue is terme soos kasteel/burg, palts, stad, toevlugsoord (Latyns: refugium), versterkte nedersetting, castrum en curtis nie stelselmatig gebruik nie, sodat ook talle historiese bronne geen presiese beskrywings van versterkte nedersettings of geboue bevat nie.^[1]

Oorspronklik was die reg, om 'n kasteel op te rig, 'n koninklike voorreg, en hierdie reg is net aan 'n beperkte aantal adellikes toegestaan. Die opkoms van die adellike burg staan in nou verband met 'n maatskaplike fenomeen.^[2] Die meeste adellikes het aanvanklik op plase gewoon, wat geleidelik tot dorpe ontwikkel het. Later het baie adellikes begin om die plase te versterk. Hierdie versterkings was meestal eenvoudige burge met 'n wagtoring, 'n vestingbou en vestingwal.

Sedert die 11de eeu het baie adellike gesinne egter begin om hulle herehuise te verlaat en hulle in kastele te vestig. Kastele is gewoonlik op ontoeganklike plekke in die wildernis soos bergspitse of – in vlaktes – as waterburge opgerig. Die kastele, wat dikwels teen hoë koste gebou is, is volgens die destydse militêre standaarde versterk en was in staat om selfs 'n lang beleg te weerstaan.

Die bou van kastele het verreikende gevolge vir die maatskaplike orde van die Middeleeue ingehou: Die oprigting van kastele het nie alleen 'n nuwe magsimbool van die Europese adel geword nie – baie gesinne het byvoorbeeld die naam van hulle kasteel as hulle vanne gebruik –, maar het ook die feodalisering van die maatskappy en die soewereiniteit van adellikes bevorder, wat nou as absolute heersers oor 'n bepaalde gebied opgetree het. Die adellike ridders het dikwels die saamhorigheidsgevoel van hulle gesin deur middel van 'n kasteel versinnebeeld en vergroot.

Die adellike kasteel, wat sedert die 11de eeu ontwikkel is, verskil duidelik van die ou volksburge, wat al vroeër opgerig is om in oorlogstye as 'n skuilplek vir 'n groot aantal mense te dien. Die terrein van die kasteel is verklein, sy versterkings is aansienlik verbeter, net stene is as boumateriaal gebruik, en die toring het die belangrikste en sentrale gebou van die kasteelterrein geword. Die toringkastele van Italiaanse adellikes, wat al vroeër opgerig is, het hier moontlik as 'n voorbeeld gedien.

Die kastele in Europa verskil ten opsigte van hulle grondplan van mekaar. Die tipiese Franse kasteel, wat ook in Engeland baie gewild geraak het, is meestal deur 'n groot donjon of woontoring gekenmerk. Hierdie toring is danksy sy hoogte en sy massiewe mure byna oninneembaar gemaak. Selfs sy ingang was gewoonlik twintig tot veertig voet bo-oor die grond, sodat lere, beweeglike trappe of 'n ophaalbrug op dieselfde hoogte benodig is. Die torings was rond, vierkantig of meerkantig. Die laagste verdieping benede die ingang was van binne toeganklik deur trappe of lere. Aangesien dit nie oor vensters beskik het nie, was luggatjies die enigste ligbronne. Gewoonlik het dit 'n bron bevat, of dit is as wynkelder, voorraadkamer, skatkamer of kerker vir doodsvyande en misdadigers gebruik.

'n Tweede tipe van Franse oorsprong is deur 'n vierkantige grondplan met vier hoektorings gekenmerk. Danksy die sterk Franse invloed op die res van Europa het hierdie tipes kastele ook in ander Europese lande voorgekom. Ook die meeste argitektoniese vakterme soos Nederlands en Afrikaans kasteel, Middelhoogduits kastêl of schastel en Engels castle is ontleen aan die Middel-Franse woord chastel.

Veral in Duitsland het kastele in die 12de en 13de eeu naas die toring ook oor 'n aparte woonhuis vir die adellike gesin beskik, die sogenaamde palas. Sodoende het die toring 'n suiwer militêre funksie vervul. Die middelpunt van die woonhuis of woongeboue was die fees- of riddersaal. Die meeste kastele het oor 'n boomgaard beskik, waarin klein damme aangelê en bome, plante en kruie geplant is. Mense het dikwels in die skadu van bome geskuil, waarvan die saad deur kruisvaarders uit die oosterse lande saamgebring is.

Die navorsing oor die argitektuur van die Middeleeuse kastele in Europa steun nog steeds veral op argeologiese opgrawings. Nogtans beskik ons oor gedetailleerde destydse beskrywings van kastele in die hoofse literatuur. Geskiedkundiges skenk meesal min aandag aan hierdie bronne, aangesien die hoofse digters hoofsaaklik Keltiese legendes bewerk het en verdag word om net 'n sprokieswêreld te beskryf. Die digters gebruik egter veral in Duitsland 'n gesofistikeerde terminologie ten opsigte van argitektoniese besonderhede, wat nie in ander historiese dokumente voorkom nie. Aangesien die kastele en hulle argitektuur ook 'n representatiewe rol vir die adel gespeel het, kan 'n mens vanuit die digterlike beskrywings nogtans tot gevolgtrekkings oor die destydse argitektuur en ander besonderhede van kastele kom of 'n indruk kry van die destydse smaak en voorstellings van 'n luukse lewe. Al het hulle kastele meestal net oor luike beskik, het die bewoners graag na literêre beskrywings van kastele geluister, wat met talle glasvensters gespog het.

Die Middeleeuse kastele was allesbehalwe gerieflike woonplekke. Mense moes benoud voel in die geboue, en hulle is gepla deur donkerheid, koue, tog, stank en onhigiëniese toestande. Genoegsame toiletgeriewe was gewoonlik nie beskikbaar nie; meestal is voorgewels gebruik, wat op die boonste verdiepings en bo-oor 'n stroompie geleë was. Die kastele se gemakhuisies was nogtans die rustigste en helderste plekke in 'n kasteel, sodat hulle dikwels ook as leeskamers gedien het.

Stank het mense ook in die eetkamers gepla. Hier is kruie en blomme soos basiel, kamille, laventel en madeliefie gestrooi.^[3]

Die feessaal het soms oor 'n oppervlak van enkele honderd vierkante meter beskik, en indien daar geen gevaar van aanvalle was, is dit ook van pragtige groot vensters voorsien. Welvarende adellikes het die mure met marmer of versierde muurteëls verfraai. Saans is die feessale met kroonligte, kandelaars of fakkels helder verlig. In die winter is die feessale met kaggels verwarm; nogtans was hulle taamlik koud. Dit verklaar ook waarom mense destyds baie na die lente uitgesien en sy begin uitbundig gevier het.

Die tipiese binneversierings soos muurskilderye en muurtapyte het meestal verlore gegaan. Veral in Frankryk was blomme of tonele uit die mitologie, die Bybel, die hoofse helde-epiek en die ridderlewe baie gewild as motiewe vir muurskilderye. Dikwels is ook wapens en wapenskilde opgehang. Die muurtapyte was uiters kosbaar en deurweef met goud en sy; die Tapyt van Bayeux uit die 11de eeu gee 'n indruk van hierdie tapyte, alhoewel dit nie kan meeding met die pragtige voorbeelde wat later vervaardig is. Hulle is gewoonlik net tydens 'n fees opgehang en daarna weer verwyder. Die vloere is tydens 'n fees bedek met wonderlike tapyte, ondanks die feit dat groot hoeveelhede blomme gestrooi en daarop platgetree is.

Tafels, sitbanke en stoele is slegs tydens die feesmaal na die saal gebring en daarna weer verwyder; belangrike persone het gedurende 'n oudiënsie op leunstoele gesit.

Die vertrekke van die adellike gesin was nie minder pragtig nie, ofskoon die meubilering meestal beperk was tot 'n bed en stoele. Die beddens was baie gerieflik en het ook as sitplekke gedien, selfs tydens 'n feesmaal.

Ook die badkamers was gerieflik; pype en pompe is gebruik om die kastele van welvarende adellikes van water te voorsien. Nogtans kon die badkamers in kastele nie met die stedelike badhuise meeding nie. Maar aangesien die meeste vroue- en ander privaatvertrekke eers in die winter verwarm is, het die badkamers dikwels in die herfs as woonvertrekke gedien.

As militêre geboue het kastele beskerming verleen teen vyandelike aanvalle. 'n Aantal kastele is as oninneembaar beskou, alhoewel die meeste 'n langer beleg nie werklik kon weerhou nie. Selfs die magtige Château Gaillard, wat deur Richard die Leeuehart sowat veertig kilometer van die Normandiese hoofstad Rouen af opgerig is, is deur die Franse koning Filips II Augustus in die jaar 1204 ná slegs een maand se beleg ingeneem.

Ook die idee, dat die donjon of sentrale woontoring deur sy bewoners nog verdedig sou kon word, al was die vyandelike troepe reeds daarin geslaag om die terrein van die kasteel te verower, was teoreties van aard. Die militêre aspek van die kastele word dikwels oorskat; dit is dus belangrik om ook met die simboliese en representatiewe karakter van 'n kasteel rekening te hou. Hierdie magtige geboue, wat dikwels op bergspitse getroon en met hoë torings gespog het, het steeds ook die mag, soewereiniteit en rykdom van die adellike heersers versinnebeeld.

Kastele was uiters geskik om die heerskappy oor 'n bepaalde gebied te vestig, en hulle is baie kere ook gebruik om die bevolking van die omgewing te onderdruk. Roofridders was byvoorbeeld geen verskynsel van die laat Middeleeue nie, maar het al vroeër dorpsbewoners geteister. Eers met die totstandkoming van 'n soort regsorde in later eeue, wat die selfstandige militêre optrede van die adel duidelik beperk het, was die optrede van roofridders nuuswaardig en is dit in historiese dokumente aangeteken.

Kastele het 'n belangrike rol by die ekonomiese ontwikkeling van 'n gebied gespeel; hulle ligging was meestal van strategiese belang en het dit vir die adel moontlik gemaak om handels- en waterweë te oorheers. Ambagsmanne en handelaars het hulle dikwels aan die voet van 'n kasteelberg gevestig, sodat die kastele die oorsprong van baie dorpe en stede geword het. Die kastele het ook 'n groot rol in die bosbou en die jag gespeel. Die meeste bosse is vanuit die kastele beheer, en naas die houtontginning was ook die jag 'n besondere voorreg en deel van die adellike leefwyse.

Die vinnige ontwikkeling van nuwe doeltreffende vuurwapens in die 15de en 16de eeu was 'n onoorkombare uitdaging vir kasteelbouers. Tradisionele versterkings was gladweg nie meer bestand teen kanonne en ander moderne krygstuig nie. Toe Franse magte in 1494 Italië binnegeval het, was hulle in staat om binne 'n baie kort tydperk een kasteel na die ander met hul kanonne te vernietig. Die tydperk van Middeleeuse kastele het geleidelik ten einde gekom hoe meer boumeesters nuwe konsepte vir versterkings moes ontwikkel. In moderne vestings is woon- en ander sentrale geriewe in een kompakte blok geïntegreer. Daaromheen is lae mure gebou om die vesting rondom met artillerie te kan verdedig.^[4] Die Kasteel die Goeie Hoop is 'n tipiese voorbeeld van hierdie militêre stylperiode.

Sien kasteel in Wiktionary, die vrye woordeboek.

• Johnson, Paul: The National Trust Book of British Castles. Londen: Book Club Associates 1978

• (de) Alle Burgen - Atlas van kastele in Duitsland, Oostenryk, Switserland, Suid-Tirol, Liechtenstein, Luxemburg en Frankryk