Voorlaaier (geweer)

’n Voorlaaier is ’n geweer wat, onder andere, tydens die Groot Trek gebruik is en wat by die bek van die loop gelaai is.^[1] Dit was die Voortrekkers se vernaamste wapen. Elke man het waarskynlik 'n voorlaaier of twee besit en daarsonder sou dit vir hom moeilik gewees het om te oorleef. Dit is nie net gebruik om vleis in die pot te sit nie, maar ook vir verdediging in tye van gevaar.

Alhoewel die eerste tipes perkussie- of doppiegewere destyds al bestaan het, is hulle skynbaar nie tydens die Groot Trek gebruik nie.^[2] In enkele gevegte het die Voortrekkers wel van grofgeskut gebruik gemaak. Handwapens soos pistole was skaars. Net enkele Voortrekkers het, sover bekend, wapens soos swaarde en dolke besit, maar messe was algemeen en is soms as wapens gebruik.

Saam met sy voorlaaier het die Voortrekker ’n bandelier met ’n koeëlsakkie asook ’n kruithoring oor sy een skouer gedra wanneer hy iewers heen koers gevat het. Die Voortrekker Lourens de Klerk het in sy "Herinneringe" as volg oor hulle gewere geskryf:

Steen-gewere was algemeen; doppies was nog nie bekend nie. Die meeste mense het gepraat van ’n "snaphaan" en nie van ’n geweer of ’n roer nie. Die algemene kaliber van die snaphane was 6 op ’n pond, tot 12 en selfs 14 op ’n pond – 6 op ’n pond beteken byvoorbeeld 6 koeëls weeg ’n pond [450 gram]. Dit is waar die benaming "sesponder", of 12- of 14-ponder, vandaan gekom het.[3]

Benewens die standaard-enkelloopvoorlaaiers het sommige Voortrekkermans ook dubbelloopgewere gehad. Elke loop was met sy eie pan en vuursteen toegerus.^[4] Andries Pretorius het so ’n dubbelloopvoorlaaier besit en tydens die Slag van Bloedrivier gebruik. Hy word inderdaad met daardie geweer in sy hand as een van die vier hoekwagte van die Voortrekkermonument in Pretoria uitgebeeld.

Om tussen verskillende fabrikate voorlaaiers te onderskei het die Voortrekkers byname of die fabrikaat van die geweer gebruik. Volgens De Klerk het die naam "bobbejaanboud" gedui op die vorm van die kolf. "Sterloop" was ’n algemene naam vir ’n bepaalde soort geweer, wat ’n silwer sterretjie op die loop ingelê gehad het, voor of agter die visier. Die beste sterlope was die "Frederik Bothas", wat na die vervaardiger genoem is – die meeste was agt- of tienponders.

"Bloublaser" was die bynaam van ’n ander soort geweer, ook ’n agt- of tienponder, wat as ’n minder goeie geweer beskou is. Die "Jan Cuylenburg" was ’n goeie geweer van dieselfde kaliber, maar die "Jan Waterneyers" het nie so ’n goeie naam gehad nie. Dan was daar ’n geweer in gebruik op die loop waarvan gestaan het "Jacob Oortman, Amsterdam". Dit was ’n agt-, tien- of twaalfponder en is as uitstekende skietgewere beskou. Die "Levi"-gewere het ’n reeks letters gehad wat met silwer op die loop ingelê is en ’n sterretjie net voor die visier. Hulle het goed geskiet.^[5]

Die Voortrekker Jan Maartens het op sy oudag ook van die gewere se byname vertel, waaronder sy vader se agtponder-donderbus Ortman.^[6] Sommige Voortrekkers het ’n "Brown Bess" gehad, wat ’n Britse militêre geweer was.^[7] Die naam "bloublaser" is nie noodwendig gebruik om ’n spesifieke soort voorlaaier aan te dui nie, maar wanneer daar as gevolg van ’n minderwaardige tipe kruit by die afvuur van ’n skoot ’n flits blou rook by die loop uitgekom het.^[8]

Dit is nie bekend of die bynaam "Sanna" vir ’n voorlaaier algemeen deur Voortrekkers gebruik is nie. De Klerk vermeld dit nêrens nie. Boonop het dit moontlik eers teen die einde van die Groot Trek-era ontstaan.

Een van die belangrikste onderdele van die vuurmeganisme van die voorlaaier is die haan. Dit het twee lippies waartussen ’n vuursteen in ’n leerstrokie vasgeknyp word. Die beste vuursteen is ’n bepaalde soort kwartsklip wat maklik vonkies maak as dit geslaan word. Dit moet skerp wees om na wense te funksioneer. Na elke sowat 25 skote moet die vuursteen skerpgemaak word en na 50 of hoogstens 100 skote moet dit vervang word.^[9]

’n Hele paar aksies moes elke keer uitgevoer word voordat ’n Voortrekker ’n skoot met sy voorlaaier kon skiet. Eerstens moes hy, terwyl hy die geweer met die voorpunt van die loop na bo regop hou, kruit en daarna koeëls of lopers in die loop plaas. Daarna moes hy ’n bietjie kruit in die pan van die geweer gooi en die dekseltjie van die pan toemaak. Eers dan kon hy op die teiken mik en die sneller trek ten einde te vuur. Wanneer die sneller getrek word, volg ’n driefaseproses: Die haan, wat met die vuursteen toegerus is en tydens die laaiproses in die rusposisie moet wees, beweeg vorentoe en slaan hard op die deksel van die vuurpan; die slag veroorsaak vonkies wat die kruit in die vuurpan laat ontplof; die ontploffing steek via ’n openinkie tussen die pan en die geweer se loop, wat die sundgat genoem is, die kruit in die loop aan die brand wat dit ook laat ontplof en die koeël of lopers in die rigting van die teiken by die loop uitdryf.^[10]

Die hele proses wat gevolg moes word om ’n voorlaaier vuurgereed te kry nadat ’n skoot geskiet is, het beteken dat die vuurtempo stadig was as dit vergelyk word met hoe vinnig skuts later met agterlaaiers kon skiet. In gevegsituasies het Voortrekkers wat meer as een voorlaaier besit het, sy vrou, ’n opgeskote kind of ’n werknemer byderhand gehad om een geweer te laai terwyl hy met die ander een skiet. Beide die Voortrekkers Johannes Roets en J.H. Hatting het op hulle oudag vertel dat die vroue asook die werknemers tydens die Slag van Veglaer in Augustus 1838 die Voortrekkermans bygestaan het deur koeëls en kruit aan te gee asook hulle gewere te laai.^[11] Jan Maartens (gebore 1829) het hom insgelyks herinner hoe sy moeder tydens ’n geveg vir sy pa gehelp het om sy voorlaaiers te laai.^[12]

Volgens G. Tylden kon ’n Voortrekker op sy eie gemiddeld minstens vier skote per minuut afvuur.^[13]

Die Voortrekkers se gewere het nie altyd na wense gefunksioneer nie. Tydens ’n geveg is ’n geweer soms so warm geskiet dat die kruit in die loop spontaan ontplof het voordat die sneller getrek is. Die loop moes dan in water gedruk word ten einde dit af te koel.

’n Ander algemene probleem was dat die gewere soms geweier het, wat beteken dat die skoot nie afgegaan het wanneer die skut die sneller getrek het nie. Dit het gewoonlik om een van die volgende drie redes gebeur: eerstens as die vuurklip in die haan te stomp was of nie van die regte soort gesteente was om goeie vonke te lewer nie; tweedens as die vonke wel reg was, maar die kruit in die pannetjie te klam of nat om te ontbrand; en derdens as die vonke wel die kruit in die pannetjie aan die brand gesteek het, maar dit nie tot by die lading binne-in die loop van die geweer deurgebrand het nie omdat die sundgat verstop was. In laasgenoemde geval het die geweer dan, in die taal van die Voortrekkers, net “voor gebrand”.

Op 28 Junie 1837 het Louis Tregardt in sy dagboek geskryf dat hy ’n renoster gekwes het as gevolg van die “voorbrand” van sy geweer. Dit kon ook gebeur dat die sundgat so vuil was dat die kruit net stadig na die lading in die loop kon deurbrand om dit te laat ontplof. In so ’n geval is van ’n vertraagde skoot gepraat.^[14]

Andries Pretorius se dubbelloop-voorlaaier het hom tydens die Slag van Bloedrivier in die steek gelaat en hom inderdaad byna sy lewe gekos. Sy sekretaris, Jan Bantjes, vertel wat gebeur het: “Pretorius [is tydens ’n berede aanval op die Zoeloe-krygers self deur een van hulle aangeval en] het ’n skoot op sy aanvaller afgevuur, maar die perd het op dieselfde oomblik geswenk en hy het mis geskiet. Hy wou toe die ander skoot van sy dubbelloopvoorlaaier aftrek, maar die stopper van die slot het toegeskuif sonder dat hy dit agtergekom het. Gevolglik kon hy nie die haan span nie.”^[15]

Ten einde te verseker dat als behoorlik funksioneer, moes elke Voortrekker gereeld sy geweer skoonmaak. ’n Dun, sterk stok waarvan die voorpunt vierkantig gemaak en vol kepies gesny is, is vir hierdie doel gebruik. ’n Stukkie lap is styf om die punt van die stok vasgedraai. Die kepies het meegebring dat die lap in posisie kon bly. Nadat warm water in die loop afgegooi is, is die stok op en af in die loop beweeg. Wanneer die skoonmaker tevrede was dat die loop skoon was, het hy ’n droë stukkie lap om die stok se punt gedraai ten einde die binnekant van die loop af te droog.^[16]

’n Voorlaaier se reikafstand was hoogstens sowat 135 meter. Gewoonlik kon hulle nie verder as omtrent op 80 meter akkuraat skiet nie.

De Klerk het vertel dat ’n voorlaaier – veral die vier- en sesponders – kragtig terugbeweeg of geskop het wanneer dit afgevuur is. So ’n terugskop het die ongeoefende skut meermale met ’n lam skouer, ’n dikgeswelde wang of ’n bloeiende neus gelaat. Gevolglik was die kinders, nadat hulle die eerste keer ’n skoot afgevuur het, soms huiwerig om dit weer te doen.^[17]

Die Voortrekkers het oor ’n aantal voorlaaier-kanonnetjies beskik. Gert Maritz het twee kanonne op sy trek uit die Kaapkolonie met hom saamgeneem, en later, in Mei 1838, ’n tienponderkanon in Port Natal gekoop.^[18] Andries Pretorius het ’n koper-kanonnetjie besit wat skynbaar sy persoonlike eiendom was. Hierdie kanon is tydens die Slag van Bloedrivier gebruik om die walaer te verdedig. Die kanonnier was volgens oorlewering ’n Hollander, Giesing, of meer waarskynlik die Duitser Friedrich Giesen, wat inderdaad aan die geveg deelgeneem het.^[19]

Volgens oorlewering het die Voortrekkerleier Gert Rudolph ook ’n kanon van sy eie gehad. Dit was op wiele gemonteer wat as die Stelletjie bekendgestaan het. Hierdie kanon is op 17 Februarie 1838 opgestel om Maritz se laer aan die Boesmansrivier teen moontlike aanvalle deur Zoeloe-krygers te verdedig.^[20]

Die bekendste kanon van die Voortrekkers was egter die een – of moontlik meer as een – wat as Grietjie bekendgestaan het.^[21]

Dit is nie bo enige twyfel duidelik watter kanonnetjie só genoem is nie. Volgens oorlewering is “ou Grietjie” by die Slag van Bloedrivier gebruik en was Jan Joubert en Willem Daniël Venter kanonniers daarvan.^[22]

Tydens die geveg by Veglaer in Augustus 1838 het die Voortrekkers van ’n kanon gebruik gemaak, wat moontlik dieselfde Grietjie was. Dit het volgens oorlewering bestaan uit ’n loop wat sowat 1,5 meter lank was. Die loop was sowat 6,25 sentimeter in deursnee. Dit was gemonteer op twee wiele wat so groot soos ’n wa se voorwiele was.^[23]

Met ’n voorlaaier kon ’n Voortrekker een van twee tipes ammunisie afskiet: koeëls of lopers.

Die koeëls wat in die Groot Trek-era gebruik is, was soliede, ronde balletjies. Die vernaamste bestanddeel van ’n koeël was lood. Die Voortrekkers het self hulle koeëls vervaardig deur lood te smelt en in vorms te giet. Die lood wat gesmelt moes word, is in ’n ysterpotlepel met ’n tuit geplaas. Die lepel is dan verhit en wanneer die lood begin smelt het, is dit deur ’n gaatjie in ’n koeëlvorm gegiet. Wanneer die koeëlvorm vol lood was en dit afgekoel het, is dit oopgemaak en het die koeëls uitgeval.

Indien daar by waar die opening in die vorm was nog ’n stukkie lood aan ’n koeël vasgesit het, is dit met ’n tang afgeknyp. Sommige meer gevorderde koeëlvorms was toegerus met ’n knippie wat oor die opening geskuif is en die loodpuntjie van die koeël afgesny het.^[24]

Wanneer die Voortrekker met ’n koeël wou skiet, het hy eers die verlangde hoeveelheid kruit in die loop afgegooi. Dan het hy ’n vetlappie, wat reghoekig en ongeveer 25 by 25 millimeter groot was, op die punt van die loop geplaas. Die koeël is dan bo-op die lappie geplaas en met ’n laaistok tot op die kruit gedruk. Die vet van die lappie het in die proses die loop gesmeer sodat die koeël makliker kon trek. Eers dan kon hy aanlê en skiet.^[25]

Die grootte van die koeëls wat deur ’n Voortrekker gegiet is, het afgehang van die deursnee van die loop van sy geweer. Vierponder-voorlaaiers se lope het ’n heelwat groter deursnee gehad as dié van twaalfponders, wat te verstane is: ’n Vierponder se koeëls het meer as 100 gram geweeg terwyl ’n twaalfponder s’n minder as 40 gram geweeg het. Ten einde die koeëls 'n bietjie harder te maak en ook nie so baie lood te gebruik nie, het hulle tin by die lood bygesmelt, asook ander ou tafelgereedskap wat nie meer bruikbaar was nie, insluitende soms ’n "nagviool" (die bynaam vir ’n soort tinbottel of skottel wat vir nagbehoeftes gebruik is).^[26]

Ten einde lood te spaar het hulle in tye van skaarste soms klippies binne-in die koeëlvorms geplaas en dan met gesmelte lood toegeseël. ’n Onvermydelike gevolg van die feit dat voorlaaiers se kalibers verskil het, was dat daar vir elke kaliber ’n afsonderlike koeëlvorm benodig is ten einde die verlangde grootte koeëls te kon giet.^[27]

Die Voortrekker A.H. Potgieter junior, wat as vyfjarige seuntjie tydens die Slag van Vegkop in die laer teenwoordig was, het vertel dat aangesien daar nie tydens ’n geveg tyd sou wees om ’n voorlaaier op die kruit en koeëls behoorlik met ’n laaistok vas te stamp nie, die koeëls vir die verdediging van ’n laer effens kleiner gegiet is sodat dit vanself in die loop kon afrol of afgly tot op die kruit en dit nie nodig sou wees om ’n laaistok te gebruik om dit af te druk nie. So ’n bietjie kleiner koeël is ’n rolkoeël genoem. Wanneer daar geveg moes word, het die Voortrekkers soms elke koeël amper middeldeur gesaag in die vorm van ’n kruis. So het die koeël vier punte gekry, wat dan weer teen mekaar vasgedruk is. Wanneer so ’n koeël afgeskiet is, het dit in vier stukke gespat.^[28]

Lopers was ronde loodballetjies wat kleiner as die normale koeëls was – soms so klein as die haelkorrels wat in moderne haelgewere gebruik word. Van groot na klein is na die haelkorrels verwys as bok-, patrys- of donshael. Die Voortrekkers het dun fluitjiesriet gebruik om lopers te giet. Die stewige deel van ’n rietjie is vlak onder elk van sy litte afgesny, wat die Voortrekker met ’n aantal "houertjies" gelaat het wat aan die bokant oop was. So ’n houertjie is dan met die oop kant bo in klei of droërige modder ingesteek en gesmelte lood is versigtig in elke rietjie ingegooi. Wanneer die lood gestol en afgekoel het, is daar uit elke rietjie ’n lang, dun stafie lood uitgehaal. Die stafies is met ’n mes in klein stukkies gesny en dan tussen maalklippe gerol totdat hulle rond was.^[29]

Wanneer die Voortrekker met lopers wou skiet, het hy eers, nadat hy die verlangde hoeveelheid kruit in die loop afgegooi het, met ’n laaistok ’n vetlappie tot op die kruit gedruk. Dan het hy die regte hoeveelheid lopers in die loop ingegooi, gevolg deur nog ’n vetlappie wat hy eweneens met die laaistok vasgestamp het. Eers dan kon hy aanlê en skiet.^[30]

A.H. Potgieter junior het hom herinner dat die vroue soms sakkies gemaak het en in elke sakkie tien tot 12 lopers gesit het. Die sakkies was so gemaak dat hulle in die loop kon inval sonder dat ’n laaistok nodig was om hulle af te druk.^[31] Die getuienis van verskeie Voortrekkers dui daarop dat hulle in ’n gevegsituasie met een skoot lopers meer as een aanvaller kon doodskiet of minstens buite aksie kon stel. Volgens Erasmus Smit het een van die burgers tydens die Slag van Vegkop met een skoot nege Matebele-krygers gedood, nadat hy in die haas twee sakkies lopers gelyk gelaai het.^[32]

Verskeie voorwerpe is as ammunisie in kanonne gebruik. Bomme is gemaak deur sakkies van rou beesvel te vul met koeëls en/of lopers en stukkies afvalyster. Die pote van driepootpotte wat afgebreek het, is ook vir hierdie doel benut. Soms is ou snuifblikke of ander geskikte blikkie met lopers gevul. Dit is dan met harde vet vasgegiet en in die bomme geplaas. Mev. J.C. Fick het as volg hieroor vertel:

Die mense het baie blikkies peperment op die trek saamgeneem. Hierdie blikkies is goed bewaar. Ons het niks weggegooi nie, want ons kon niks koop nie. Gert Rudolph gooi die bek van die kanon, soos hulle die voorpunt genoem het, agtertoe en plaas ’n peperment-blikkie daarin. Hierdie blikkie is binne-in ’n sakkie kruit wat ’n klein snytjie in het sodat die kruit maklik kan ontbrand. Dan gooi hulle ’n handvol geweerkoeëls in. Hulle stamp alles goed vas met die laaistok. Om seker te maak dat dit nie sal uitval nie, stop hulle die bek toe met pluisies. Hierna word die loop reg gesit en word daar met ’n pistool in die skietagter geskiet. Dan vlieg dit, die pepermentblikkie en als.[33]

Wat buskruit (kortweg kruit genoem) betref: Aangesien die Voortrekkers besef het dat hulle nie maklik hulle kruitvoorrade in die binneland sou kon aanvul nie, het hulle groot hoeveelhede daarvan op hulle waens op die trekpad saamgeneem. Tog was dit vir hulle moontlik om kruit te maak, mits hulle sekere bestanddele in die hande kon kry. Dit is gedoen deur blomswael, salpeter en houtskool te meng en op ’n maalklip te maal. Brandewyn is dan by die mengsel gevoeg en dit is tot ’n deeg geknie. Hierna is die deeg in ’n stampblok deurgewerk, waarna dit op ’n vel uitgekrap is om droog te word. Omdat dit korrelrig was, is dit, wanneer dit feitlik droog was, gesif.^[34]

Daar was nog nie destyds rooklose kruit nie. Gevolglik het daar soms tydens gevegte as gevolg van al die skietery ’n digte rookwolk rondom die Voortrekkers ontstaan wat hulle uitsig kon belemmer het.^[35]

Die Voortrekkermans het hulle kruit in kruithorings met hulle saamgedra. Twee soorte uitgeholde horings is vir hierdie doel benut. ’n Buffelkruithoring kon tot bykans 700 gram en ’n beeskruithoring 900 gram (of selfs meer) kruit bevat. ’n Kepie is ingesny rondom die breë kant van so ’n horing, waar dit afgesaag is. Dit is dan in warm water geweek voordat ’n boom bestaande uit ’n ronde houtskyf daarin gewig is wat dan dig vasgetrek het wanneer die horing en die hout droog word en inkrimp. Die voorpunt van die horing is so afgesaag dat daar ’n gaatjie met ’n deursnee effe kleiner as dié van ’n geweerloop in was. Dit is dan afgesluit met ’n prop van hout wat presies in die gaatjie gepas het.

Die kruithoring is gewoonlik óf oor die skouer óf vas aan die gordelband om die middel gedra. Dit het aan ’n riempie gehang wat aan een kant aan die prop en aan die ander kant aan die boom vasgemaak was. Kruithorings – spesifiek die bome daarvan – is telkens deur die vervaardigers of die eienaars daarvan verfraai.

Wanneer die voorlaaier gelaai moes word, het die Voortrekker bloot naastenby die regte hoeveelheid kruit uit die horing in die palm van sy hand uitgegooi en dan met die hand bo by die loop ingegooi. Ervare skuts het die vaardigheid aangeleer om heel akkuraat te skat hoeveel kruit hulle op daardie manier per skoot moes gebruik. Die hoeveelheid kruit wat gebruik moes word, het van die kaliber van die geweer afgehang.^[36]

Sommige Voortrekkers het instede van ’n kruithoring van ’n kruitbus gebruik gemaak wat ’n verstelbare skootmeter bevat het en van koper gemaak is. Die skootmeter was in die lang voorpunt of "nek" van die kruitbus en is ’n "keppie" genoem. Dit is korter gestel om minder kruit of langer gestel om meer kruit op ’n slag af te meet. So ’n kruitbus is voor die vertrek op ’n jagtog of op kommando met kruit gevul. Wanneer daar gelaai moes word, is die kruitbus van agter opgelig om die keppie in die nek te vul en dan met ’n klappie afgesluit. Daarna is die kruit uit die keppie uit in die loop van die voorlaaier ingegooi. Die keppie het die skut dus in staat gestel om vinnig presies soveel kruit af te meet as wat nodig was om te skiet. Vir ’n sterk skoot is dit langer en vir ’n swak skoot korter gestel.

Die Voortrekkers kon nie self kruitbusse vervaardig nie. Dit is uit Europa ingevoer en moes deur hulle gekoop word.^[37]

Die tipiese bandelier wat die Voortrekkers destyds gebruik het om koeëls en ander skietbenodigdhede met hulle saam te dra, kan beskryf word as ’n ry klein tassies van leer wat met dun riempies aan ’n leerbelt vasgewerk was en deur die Voortrekker oor sy linkerskouer gedra is. Dit is dan met ’n gespe aan die Trekker se gordel vasgemaak, naastenby op sy regterheup.

Gelooide hartbees-, koedoe- of beesvel is verkieslik gebruik om die bandelier van te maak. Die koeëltassies was volgens De Klerk tot 40 sentimeter lank en vier vingers (sowat 10 sentimeter) breed. Die ander tassies, waarin daar onder meer lopers, doppies en vetlappies gehou is, was gewoonlik effe kleiner. Sommige het ook ’n klein, ronde bakkie wat van die een of ander harde stof gemaak is, aan die bandelier vasgemaak. Dit is gebruik om die nodige hoeveelheid lopers af te meet waarmee die geweer dan gelaai is.^[38]

Benewens kruit en koeëls of lopers moes ’n Voortrekker ook vetlappies (flensjes) hê. Is dit 'n Nederlandse woord? Volgens A.H. Potgieter junior is daar in gevegte soos by Vegkop nie van vetlappies gebruik gemaak nie, omdat dit te veel tyd vereis het.^[39]

• National Muzzle Loading Rifle Association
• Muzzle Loaders association of Great Britain
• Muzzle-Loading Associations International Committee
• Voorlaaierartikels – ’n klomp artikels oor die laai en afvuur van verskillende militêre voorlaaiers.

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Voorlaaier (geweer).