Ryk Tulbagh

Ryk Tulbagh
Goewerneur van die Nederlandse Kaapkolonie
Ampstermyn 27 Februarie 1751 – 11 Augustus 1771
Voorafgegaan deur	Hendrik Swellengrebel
Opgevolg deur	Joachim van Plettenberg
Persoonlike besonderhede
Gebore	14 Mei 1699 Utrecht, Nederland
Sterf	11 Augustus 1771 Kaapstad, Kaapkolonie
Eggenoot/-note	Elisabeth Swellengrebel

Ryk Tulbagh (Utrecht, 14 Mei 1699 – Kaapstad, 11 Augustus 1771) was die goewerneur van die Kaap de Goede Hoop van 27 Februarie 1751 tot 11 Augustus 1771.

Ryk Tulbagh was die oudste seun van Dirk Tulbagh en Catharina Cattepoel. Dirk Tulbagh was in diens van die State-Generaal in Utrecht maar is in 1704 na Bergen op Zoom verplaas. Ryk Tulbagh het sy opleiding daar ontvang en op sestienjarige ouderdom in Dordrecht voltooi.

Terwyl hy steeds slegs sestien jaar oud was is hy in 1715 deur die VOC in diens geneem en op die skip Terhorst na die Kaapkolonie gestuur vir 'n vyf jaar kontrak waar hy aangewend kon word waarvoor ook al die kompanjie hom sou benodig. Goewerneur De Chavonnes het die jong man se vermoë raakgesien en hom bevorder tot assistentklerk van die Sekretaris van die Politieke Raad waarmee hy sy loopbaan as administratiewe amptenaar begin het.

Tulbagh het snelle opgang gemaak en sy swaer Hendrik Swellengrebel as hoofklerk van die Politieke Raad opgevolg. In April 1739 het hy Sekunde en Senior Handelaar geword en in het hy Hendrik Swellengrebel in 1751 as Goewerneur opgevolg, 'n pos wat hy vir 20 jaar tot met sy afsterwe in 1771 sou beklee.^[1][2][3]

Ryk Tulbagh is op 26 Augustus 1725 met Elisabeth Swellengrebel, die suster van Hendrik Swellengrebel getroud.^[4] Tulbagh se enigste twee kinders is vroeg oorlede en sy vrou is in 1753 dood. Tydens sy bewind het hy talle bekende besoekers in die Kasteel onthaal, onder wie sterrekundiges soos Nicolas-Louis de Lacaille, Charles Mason en Jeremiah Dixon, skrywers soos Bernardin de St. Pierre en die Engelse ontdekkingsreisiger James Cook.

Tulbagh word onder andere onthou vir sy aanpassing van die sogenaamde weeldewette uit Batavia wat daarop gemik was om oordadigheid (Prag en Praal) onder die amptenary te beperk. Sy wet van 1755 het bepaal dat slegs die goewerneur sy koets met 'n wapenskild mag versier en dat slegs hy en lede van die Politieke Raad hulle koetsiers in livrei mag geklee het.

Laer amptenare en hulle vrouens is verbied om sambrele te dra. Vroue mag ook nie mantels gedra het wat met sy of fluweel geborduurd was nie. Die toenmalige mode van japonne met 'n sleep is verbied en alle oorbodige vertoon by begrafnisse moes vermy word.^[5]

Tulbagh was ook verantwoordelik vir die kodifisering van die slawewette van die kolonie in die sogenaamde Tulbagh Kode wat in 1754 gepubliseer is. Die Tulbagh Kode was 'n stel reëls oor die beheer van slawe in die Kaap.

Ryk Tulbagh het met die bekende botanikus Carolus Linnaeus gekorrespondeer en in 1763 meer as 200 plantmonsters, verskeie goed bewaarde voëls, 'n versameling bolle en 50 sade gestuur.^[6]

Tulbagh het heelwat gedoen om die gevolge van die pokke-epidemieë van 1755 en 1767 te temper. Uit waardering vir sy welwillendheid het hy onder die Kaapse bevolking die erenaam Vader Tulbagh gekry.

Hy het 'n groot belangstelling in plant en dierkunde getoon en die Kaap se tuine en dieretuin het groot lot van besoekers uit die Ooste en Europa ontvang. Die Wes-Kaapse dorp Tulbagh en die plant genus Tulbaghia, wilde knoffel,^[7] is na Ryk Tulbagh vernoem. Ook is Aeropetes tulbaghia of Bergnooientjie na die goewerneur vernoem. Dit is 'n skoenlapper wat deel was van 'n versameling wat hy na Carolus Linnaeus in Europa gestuur het.

In 1761 is die eerste biblioteek in die Kaap opgerig met ʼn boekery wat deur Joachom von Dessin, sekretaris van die Weeskamer, aan die Kaapse Kerkraad geskenk is. Die Kaap is tydens Tulbagh se bewind deur twee groot pokke-epidemies getref (1755 en 1767), en in albei gevalle het die bestryding van die gevreesde siekte, wat byna die hele Khoi-bevolking uitgewis het, sy persoonlike aandag geniet.

Die eerste epidemie was die ergste en die Blanke bevolking het ten spyte van die hoë natuurlike aanwas van 6 110 na 5 123 verminder. Die tol onder die slawe was meer as 500. Die tweede epidemie het in totaal meer as 500 lewens geëis en was eers teen 1770 heeltemal uitgewoed. Tulbagh het die lewensomstandighede aan die Kaap veraangenaam deur die instelling van openbare dienste soos die skoonmaak en herstel van strate, brandbestrydingsmaatreëls, burger- en ratelwagte en regulasies ten opsigte van slawe en hul bewegings.

Die slawewetgewing van 1754 was in hoofsaak 'n samevoeging en rasionalisering van reeds bestaande slawewette, maar het ook in baie opsigte die lot van die slawe verbeter. Die doodstraf is net toegepas op slawe wat hul meesters vermoor of liggaamlik aangerand het, terwyl ander oortredings met lyfstraf of harde arbeid gestraf is. Slawe is toegelaat om 'n ambag te beoefen en diegene wat genoeg geld gespaar het, kon hulle vryheid en die van hul naastes koop.

Vrygestelde slawe (bekend as Vryswartes) is op gelyke voet met die Blankes geplaas. Die bekendste wetgewing van Tulbagh se bewind was die sogenaamde prag- en praalwette, wat in 1755 uitgevaardig is. Die wetgewing het geskied op versoek van Jacob Mossel, goewerneur-generaal van Batavia, wat 'n einde wou maak aan die uitspattigheid van die VOC se amptenare in die Ooste. 'n Afskrif van die 124 bepalings wat in Batavia toegepas is, is na die Kaap gestuur met die versoek dat dit by die Kaapse omstandighede aangepas word.

Tulbagh het in die tyd al sy persoonlike aandag aan die bestryding van die pokke-epidemie bestee en die prag- en praalwette was hoofsaaklik die werk van 'n kommissie van ondersoek wat deur hom aangestel is. Vanweë die groot verskille in klimaat, afstande en woonomstandighede is die meeste van Batavia se bepalings ten opsigte van klere en rytuie nie aan die Kaap toegepas nie. Die Kaapse prag- en praalwette het onder meer die gebruik van ʼn statussimbool soos die sonsambreel (kiepersol) tot amptenare bo ʼn sekere rang en hul vroue beperk.

Alle vroue is belet om die nuwe mode (sleeptabberds) te dra, terwyl net die vroue en dogters van onderkoopmans en hoër toegelaat is om sy- en fluweelmantels te dra. Slegs die goewerneur en hoë amptenare is toegelaat om in versierde koetse te ry en hul slawe in livrei te klee. Slawe moes stemmig gekleed wees, en vertoon by begrafnisse is aan bande gelê. Nadat hy goewerneur geword het, het Tulbagh nie meer self in die binneland gereis nie, maar hy het elke geleentheid aangegryp om kennis oor die binneland en die binnelandse bewoners te bekom.

'n Ekspedisie wat in 1752 noordooswaarts gestuur is, was die grootste sedert Simon van der Stel se ekspedisie van 1685. Die ekspedisie het deur Temboe- en Xhosaland tot by die Qorarivier gereis en eers na 8 maande teruggekeer. Later het ʼn ekspedisie onder leiding van kaptein Hendrik Hop noordwaarts tot ver anderkant die Grootrivier gereis. Die soort ekspedisies was onder meer noodsaaklik om vas te stel tot hoe diep in die binneland die veeboere al getrek het.

In 1770 het Tulbagh bepaal dat die Gamtoosrivier die oosgrens van die Swellendamdistrik moet wees en die Swartberge die noordgrens moet vorm. Hy kon egter nie daarin slaag om die grensbepalings te handhaaf nie. Weens sy wyse administrasie en sin vir regverdigheid, het Tulbagh onder die Kaapse bevolking as "Vader Tulbagh" bekend geword. Hy is op 11 Augustus 1771 na 'n lang siekbed oorlede en is in die Groote Kerk begrawe.

• Lys van kommandeurs en goewerneurs van die Kaapkolonie
• Carolus Linnaeus
• Bergnooientjie
• Tulbagh

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volume 27, bl. 166, 167
• Kennis, 1980, vol 4, bl. 681, ISBN 0 7981 0826 6