Saartjie Botha

Saartjie Botha (1972-) is ’n Afrikaanse dramaturg en feesdirekteur van die jaarlikse Woordfees op Stellenbosch. Met die Vleis, Rys en Aartappels-geselskap bring gereeld nuwe werk van Reza de Wet op die planke. Haar eie tekste sluit in Saad, Balbesit, Altyd Jonker, Tip en Spanner. Sy word soms as ’n buitestander- of entrepreneur-dramaturg bestempel.^[1]

Susara Susanna Botha is in 1972 in Bellville gebore as die middelste van drie kinders. Sy het ’n ouer suster, Santjie, en ’n jonger broer, Gerhard. Haar vader is die politikus Louis Johannes Botha en haar ma is Louisa Botha. Sy word groot in die Bethlehem-distrik op die familieplaas Spes Bona. Haar vader is ’n parlementslid en die gesin spandeer derhalwe baie tyd met verskuiwing tussen Kaapstad en Bethlehem. As een van skaars twintig leerlinge ontvang sy haar eerste skoolopleiding aan die plaasskooltjie Daniëlsrus Primêr, geleë tussen Bethlehem en Reitz. Wanneer haar vader in 1980 administrateur van die Oranje-Vrystaat word, verhuis die gesin na Bloemfontein en sy matrikuleer aan die Hoër Meisieskool Oranje. Haar vader is administrateur tot 1991 en is in 1999 op die familieplaas oorlede. Sy studeer na matriek verder aan die Universiteit van Stellenbosch in die Filosofie en Letterkunde en behaal ’n B.A.-graad en B.A. Honneurs-graad. Hierna behaal sy ’n M.A.-graad in Filosofie met ’n verhandeling oor die tema van ’n feminologiese perspektief op seksualiteit. Sy bly lank in Stellenbosch voordat sy in ’n woonstel in Observatory in Kaapstad intrek. Op Stellenbosch bedryf sy die koffierestaurant Blou Okapi wat sy later herdoop tot Dada. Sy raak betrokke by die Klein Libertas-teater, waar sy haar debuut as toneelskrywer maak en saam met Amelda Brand deelneem aan ’n teaterprojek onder vroue wat op Bolandse plase werk. Sy is uit en uit ’n teatermens, wat onder andere saam met Marthinus Basson en Jaco Bouwer in Mei 2001 die teatermaatskappy Rys, Vleis en Aartappels stig. Hierdie maatskappy bring verskeie eksperimentele stukke op die kunstefeeste op die planke. In 2002 skryf sy haar by die Universiteit van Stellenbosch in vir ’n doktorsgraad in Filosofie. Sy doen ook vryskutwerk vir die tydskrif Insig. Sy word dramakoördineerder vir die Universiteit van Stellenbosch se jaarlikse Woordfees en word dan in 2014 aangewys as die tussentydse feesdirekteur van hierdie fees vir 2015. Sy volg Dorothea van Zyl op in hierdie posisie.

Terwyl sy in standerd een is, skryf sy haar eerste gedig (oor die Springbokke). Dit word in die skool se jaarblad gepubliseer. Dit is egter as dramaturg wat sy naam maak. Haar eerste solopoging as dramaturg is “Vuilspel”, wat oor rugby handel. In 2001 betree sy die kunstefeeste wanneer “Spanner” opgevoer word. Die drama is ’n grepie uit die lewe van ’n paar motorwerktuigkundiges wat ook stellings maak oor die lot van wit Afrikaanse mans. “Spanner” wen ’n Kanna-prys by die Klein Karoo Nasionale Kunstefees (KKNK). “Tip” word in 2002 by Aardklop opgevoer en beeld ’n werklose aktrise uit wat as kelnerin moet werk. “Balle” word in 2004 by Aardklop opgevoer. Terwyl twee vriende ’n paar balle sink, daag die een se vrou en ander se meisie daar op en tussen die spel met balle en stokke word die moderne verhouding gedissekteer, met onder andere seks, wellus en verwagtinge binne die verhouding wat verken word. “1975” debuteer in 2005 by die Klein Karoo Nasionale Kunstefees (KKNK). Die jaar 1975 was die jaar voor die koms van televisie, die Soweto onluste en die tentatiewe begin van die Bosoorlog en is dus tiperend van die tyd voor radikale verandering in Suid-Afrika. In 2005 kyk ’n jong man aan die hand van twee ouer vroue terug oor die dertig jaar sedertdien en probeer om die denk- en leefwyses van hierdie tydperk te verstaan. Hy ontdek hoe moeilik dit is om ’n objektiewe beeld van die verlede te vorm, wat met beide nostalgiese en kritiese perspektiewe aangebied word. “Verkeer”^[2] word vanaf 2005 by kunstefeeste opgevoer en het die vorm van vier bewegings, soos in ’n simfonie.^[3] Dit verbeeld die vier stadiums van verkeer, naamlik vry vloeiende verkeer, stop-ry, totale stilstand en oplossing wanneer dit weer begin vloei en is metafoor vir die lewe, verhoudings en groei. Die karakters is ’n jongerige Afrikaanse egpaar, ’n ouer Engelse man en ’n jong swart man. Die tegniese aspekte van die drama sorg vir ’n nuwe invalshoek en vermeng musiek, beeldmateriaal en beweging op wieletjies.

“Altyd Jonker”^[4] is ’n musiekspel oor die lewe van Ingrid Jonker.^[5] Dit begin met die twee begrafnisse wat Jonker gehad het, die eerste die stywe en formele een vir die familie en die tweede waar die skrywers hulde aan haar gebring het. Deur die vertellings van onder andere Marjorie Wallace en André P. Brink word daar dan terugflitse uit haar lewe beleef, met veral Ingrid se emosionele veeleisendheid wat treffend belig word. Jonker se lewenslange stryd om emosionele stabiliteit word aangrypend uitgebeeld, asook die groot impak wat sy op haar vriende gehad het. “Saad”^[6] word in 2007 by Aardklop opgevoer en is ’n familiedrama rondom grondbesit, waarin nalatenskap en identiteit en hoe dit met grond verbind ondersoek word. Die pa sterf in die landerye en laat die ma, twee seuns en dogter om sin te probeer maak van wat nou van die grond en hulle gaan word. Dit word ’n stryd om in te palm wat hulle kan, maar die pa keer terug uit die dood om sy sake met die drie kinders af te handel, in ’n besonder sterk monoloog waarin hy sy kroos dissekteer en oordeel uitspreek. Hierna keer hy weer terug na die grond, waar hy hoort. “Balbesit”^[7] debuteer by die KKNK van 2013, waar die titel ook die verlies aan mag van die Afrikaner na 1994 suggereer. Hierdie is nie suiwer drama of musiekteater nie, alhoewel dit sterk elemente van beide bevat. Die gesprek wat met “Saad” begin het, word hierin voortgesit. Een van die karakters som die aard van die drama op in die gebiede gebed, grond en rugby, met grond as die grootste van die drie. As gespreksmedium word gekies die grootste gemene deler onder Afrikaners en Afrikaanses bestaan, naamlik rugby, om te dien as metafoor vir die situasie in die land en om aan die hand van rugbyformasies en rugbyterminologie sosiale verskynsels te belig. Die verskillende tonele is losweg gebaseer op 25 verskillende fasette van rugby, waardeur nuus, maatskaplike probleme, manlikheid, liefde en ander aktuele sake aangespreek word. Die dialoog van “Balbesit” is saamgestel uit werklike kommentaar deur mans van alle rasse wat Botha oor ’n lang tydperk op verskillende nuuswebwerwe raakgeloop het. Hierdie drama word in 2013 by die KKNK genomineer vir ’n Kanna-toekenning as beste teaterproduksie en beste debuutwerk, asook vir ’n Herrie-Kanna vir kopverskuiwende werk. “Balbesit” word ook in ’n rolprent verwerk, met Jaco Bouwer as regisseur.

Sommige van die ander dramas uit haar pen is “Op die bloedspoor van Florence Nightingale”, “Die goue seun” (oor die lewe van Uys Krige en sy verhouding met sy moeder, Sannie Uys), “Trouvrou”, “Baaier/Buyers”, “Vullis” (wat die lewe van vullisverwyderaars belig) en “Boks” (wat die sensitiewe psige van twee vegters voor ’n belangrike geveg ontleed). Die komedie “Bure op die bank” debuteer in 2008 by die Aardklop Kunstefees op Potchefstroom. In hierdie komedie stry die twee bure oor rugby, vroue, die Afrikaanse name vir kraggereedskap, skoonma’s en die stukkende kar wat die een aan die ander verkoop het. Dit word ’n uitbeelding van die natuurlike kompetisie wat daar tussen mans heers. In 2009 debuteer die swart komedie “Indien moeg stop / rus” by Aardklop, waarin ’n vrou en haar obsessie met motorongelukke vanuit ’n ongewone hoek belig word. “Skeer op Richmond” beskryf ’n reis na genesing en debuteer in 2012 by Woordfees. Saam met Christiaan Olwagen skryf sy “Wie drink wat?”, ’n tragikomiese drama oor alkohol wat in 2013 by Aardklop debuteer. Die titel is ’n toespeling op die laaste loopdop, wat gewoonlik nie die laaste is nie. Alkohol maak dinge beter maar veral slegter, is ’n kruk en ’n ontsnappingsmeganisme. Al hierdie aspekte van hierdie groot sosiale probleem word uitgebeeld. “Die wagkamer” is ’n komedie gebaseer op karakters van Ilne Fourie wat onder andere in 2015 by die KKNK opgevoer word. Die verstrooide Bertie en Alfreda Botha skaal af en verhuis na Huis Herfsblaar, waar hulle nuwe dinge ervaar, deur mekaar se brille na die lewe kyk en wag vir die einde. Haar debuutkabaret is “Oënskynlik^[8]”, wat in 2003 by Aardklop opgevoer word.

Saartjie vertaal en verwerk ook ’n hele aantal ander dramas en ander werke vir opvoering, waaronder “Pous Johanna II” van Esther Vilar; “The alchemist’s heart” van Peter Hayes as “Die hart se smeltkroes”; “The highway crossing” van Jaan Tätte as “Kruispad of Die legende van die goue vis”; “Playing the victim” van die Russiese broers Oleg en Vladimir Presnyakov as “Om soos ’n lyk te lê”;^[9] “Raaiselkind” van Annelie Botes; “Parasiten” van Marius von Mayenburg as “Teer”, “’n Ander tongval” van Antjie Krog; Sam Shepard se “Buried child” as “Doodsnikke”; Tennessee Williams se “Die melktrein stop nie meer hier nie”; Edward Albee se “Who’s afraid of Virginia Woolf?” as “Wie’s bang vir Virginia Woolf?” (’n galgehumor kyk na verhoudings) en Anton Tsjechof se “Die seemeeu”,^[10] wat by 2014 se Aardklop debuteer. Hierdie tragikomedie het onvervulde liefde as tema. Bertolt Brecht se “Mutter Courage” word as “Moeder Moed en haar kinders”^[11] onder andere in 2015 by die KKNK (waar dit met drie Kanna-pryse bekroon word) en Aardklop opgevoer. Hierdie klassieke drama beeld Moeder Moed en haar kinders uit, wat tydens ’n oorlog vele veldslae moet trotseer en handel dryf met ’n wa vol voorraad, wat drank insluit. Saartjie is medeskrywer van die pantomime “Rooikôppitjie”. “Sendeling” is haar verhoogverwerking van Elsa Joubert se kortverhaal “Die dood van ’n sendeling”. ’n Sendeling sterf in die laat sestigerjare in ’n klein dorpie. Sy weduwee versoek dat hy uit die wit NG Kerk begrawe moet word, maar wanneer die wit ledemate hoor dat van lede van die bruin gemeente ook die diens sal bywoon, weier hulle. Die weduwee vra dan die bruin gemeente om die begrafnis te behartig, maar hulle weier ook omdat lede van die wit gemeente die diens sal bywoon. In 2012 bied sy “Smelt” by die KKNK aan, wat ’n dramatisering is van Abraham H. de Vries se solovertellings. Verder verwerk sy “Bidsprinkaan”^[12] van André P. Brink vir die verhoog wat in 2013 by die Suidoosterfees in Kaapstad debuteer. Hierdie verwerking word vir ses Fiësta-toekennings benoem, insluitende een vir beste nuutgeskepte Afrikaanse aanbieding. “Die rolbalspeler” is ’n verwerking van Zain Eckleton se roman, wat sy debuut maak by die Suidoosterfees in Kaapstad in 2014 en “Playland” is ’n vertaling van Athol Fugard se gelyknamige drama. “Jani” is ’n verwerking vir die verhoog van die joernalis Jani Allan se outobiografie en is aanvanklik geskeduleer om te debuteer by 2015 se Aardklop. Hierdie debuut word egter uitgestel. “Son, maan, sterre” is ’n vertaling van die drama “Many moons” van Alice Birch. Vier mense in ’n stad lewe sy aan sy, maar gaan grootliks by mekaar verby. In die stuk bely ’n pedofiel sy sondes en ’n jong persoon staan aan die vooraand van sy eerste seksuele oortreding, maar die gemeenskap ondervang nie hierdie mense nie. Dit is ’n drama oor liefde, patologie, foute en vergifnis. Party mense soek na liefde, ander probeer dit vermy en party veg daarteen. Almal is egter soos mane wat uit hul wentelbane ontspoor en in die kosmos hulle geheime verloor. Hierdie drama word in 2015 vir sewe Fiësta-toekennings benoem, insluitende beste aanbieding.

Met “Letsels” beproef Saartjie ander media as die verhoog en lewer hiermee ’n foto-uitstalling met vertellings op CD, waarin die plaaswerkergemeenskap uitgebeeld word. Die titel verwys na die fisiese en emosionele knoue wat mense in ’n weerlose en verontregte posisie kry in die ewige stryd om net te oorleef. Hierdie uitstalling is in 2002 by Aardklop te sien. Sy skryf ook die draaiboek van die film wat van Derick van der Walt se bekroonde jeugroman “Lien se lankstaanskoene” vir KykNet gemaak word. Haar eerste radiodrama, “Behoort”, word op 28 Junie 2012 oor Radiosondergrense se Radioteater program uitgesaai. Dit beeld die Du Toit-gesin uit wat bymekaar kom rondom die skielike siekbed van hul geliefde huishulp, Elsie Willemse. So word hulle verkeerde persepsies oor rassegrense dan blootgestel en hulle gebrek aan insig in iemand met wie hulle vir lank ’n intieme ruimte gedeel het. Elsie het vir 35 jaar by die familie ingewoon en gewerk en het selfs haar kanse op ’n huwelik laat verbygaan omdat sy die Du Toit-kinders wou help grootmaak. Wanneer sy ’n beroerte-aanval kry, moet die gesin besin oor waar sy regtig behoort en van watter aard hulle verhouding met haar was.

Saartjie Botha kry Kannas by die Klein Karoo Nasionale Kunstefees vir “Die goue seun” en “Spanner”. In 2005 verower “Verkeer” die AngloGold Ashanti Smeltkroesprys vir beste nuwe verhoogteks by die Aardklop Kunstefees in Potchefstroom. Haar musiekspel oor Ingrid Jonker, “Altyd Jonker”, verower in 2006 by die Klein Karoo Nasionale Kunstefees die Herrie-gewildheidsprys waarvoor feesgangers stem, asook die prys vir die beste prestasie in musiekteater. Die regisseur van hierdie drama, Jaco Bouwer, ontvang die prys vir beste tegniese prestasie vir sy ontwerp van die vertoning. In 2007 word Altyd Jonker ook bekroon met twee Fleur du Cap-pryse, vir beste inheemse stuk en vir die beste regisseur, nadat dit vir altesaam ses toekennings benoem is. In 2007 ontvang sy by die Klein Karoo Nasionale Kunstefees die Sarie-Kanna vir mees inspirerende vroue-kunstenaar en in 2008 word beide “Verkeer” en “’n Ander tongval” vir die Fleur du Cap-prys vir beste nuwe Suid-Afrikaanse toneelstuk benoem. By die KKNK van 2013 word sy vereer met die Afrikaans Onbeperk-prys vir vernuwende denke vir haar algehele bydrae as dramaturg, vertaler, verwerker, drama-koördineerder, vervaardiger en teater-entrepreneur.

• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006

• Anoniem “Botha se eerste radiodrama op RSG” “Beeld” 18 Junie 2012
• Burger, Kobus “Saartjie Botha doen dit weer” “Plus” 26 September 2002
• Burger, Kobus “Gays, die teater en versoening” “Plus” 15 Oktober 2002
• Burger, Kobus “Saartjie woeker met ‘Saad’” “Beeld” 20 September 2007
• Griebenow, Marina “Saartjie Botha is stewig geanker” “Die Burger” 6 April 2006
• Griebenow, Marina “Gebed, grond, rugby!” “Rapport” 7 April 2013
• Marais, Anika “Klassieke werke vergoed vir tekort aan skrywers” “Beeld” 8 April 2015
• Pople, Laetitia “Nuwe direkteur vir Woordfees” “Beeld” 24 Julie 2014
• Pople, Laetitia “Gesoute akteurs in Botha-vertaling van Tsjechof” “Beeld” 1 Oktober 2014
• Retief, Hanlie “Die lewe op ’n mespunt” “Rapport” 6 Oktober 2002
• Stehle, Rudolf “Serfontein, Botha vereer vir onbeperkte bydrae tot Afrikaans” “Beeld” 2 April 2013
• Tempelhoff, Elise “Afgeknoudes se letsels inspireer” “Beeld” 21 September 2002
• Van Zyl, Johan “Dit is Saartjie” “Insig” September 2002

• Daily Maverick: http://www.dailymaverick.co.za/article/2015-10-21-chekhov-for-the-21st-century-the-seagull-as-toxic-rude-and-brilliant-satire-on-middle-class-indulgence/#.VoWXrzFumM8
• Esat: http://esat.sun.ac.za/index.php/Saartjie_Botha
• Fugard Theatre: http://www.thefugard.com/whats-on/past-productions/item/wie-s-bang-vir-virginia-woolf
• LitNet: http://www.litnet.co.za/search/?q=saartjie+botha
• Netwerk24: http://www.netwerk24.com/Stemme/Profiele/10-vrae-aan-Saartjie-Botha-oor-die-Woordfees-20150307 Geargiveer 26 Oktober 2016 op Wayback Machine
• Oulitnet: http://www.oulitnet.co.za/heupvuur/saartjiebotha.asp Geargiveer 30 Junie 2017 op Wayback Machine
• Perdeby: http://www.perdeby.co.za/sections/entertainment/3031-balbesit-waar-is-die-bal-ouens Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine
• Stellenbosch Universiteit: http://www.sun.ac.za/english/Lists/news/DispForm.aspx?ID=1645