Jan Eloff

Jan Eloff (plaas Waterkloof, distrik Rustenburg, Transvaal, 19 Julie 1859 – Pretoria, Unie van Suid-Afrika, 10 Julie 1939) was die tweede mynkommissaris van Johannesburg en die man na wie Eloffstraat genoem is, die eerste straat wat met die opmeting van die stad ’n naam gekry het. Mettertyd is 12 strate in die groter Johannesburgse gebied na hom genoem.^[1] Hy was ook een van die getroue steunpilare van pres. Paul Kruger.

Eloff was die sewende van die 10 kinders van Sarel Johannes Eloff, kommandant van Rustenburg van 1864 tot 1889, en sy vrou, Susanna Cornelia Jacobsz, en 'n jonger broer van F.C. (Ryk Freek) Eloff, skoonseun van pres. Kruger deur sy huwelik met Paul en Gezina Kruger se dogter Elsie. Jan Eloff ontvang sy eerste onderwys tuis op sy geboorteplaas van 'n privaat onderwyser en besoek later die skool van die Hermannsburgse Sendinggenootskap op die plaas Morgenzon naby Rustenburg. Van jongs af lewer hy al bewys van besondere ondernemingsgees. Op 20-jarige leeftyd het die groot wêreld ingetrek en besluit om handelaar te word. Op Graaff-Reinet het hy waens gekoop en daarmee na Transvaal teruggekeer, waar hy hulle teen 'n redelike wins van die hand gesit het. As jongman dien hy in die Eerste Vryheidsoorlog (1880-’81) onder sy vader, een van die kommandante van die ZAR en vir ’n ruk waarnemende kommandant-generaal van Transvaal. Sy broerskind Sarel het hom in die Tweede Vryheidsoorlog onderskei as 'n onverskrokke Boere-kommandant, maar is as krygsgevangene na Sint Helena verban nadat hy tydens sy poging om Mafeking te ontset, in die steek gelaat is. Sarel se suster Elsje Francina was getroud met dr. Herman van Broekhuizen, sy broer Stephanus Johannes Paulus was 'n beeldhouer. Nog 'n suster van Sarel, Nettie, was getroud met Manie Bredell.

Ná die vrede word hy klerk in die kantoor van die staatsprokureur in Pretoria. Hy vergesel die derde deputasie (volgens prof. P.J. Nienaber die Tweede Vryheidsdeputasie) na Europa (1883-’84) as privaat sekretaris van pres. Kruger en kry die geleentheid om Brittanje en nog talle Wes-Europese state te besoek. Die ander lede van hierdie sending was ds. S.J. du Toit (Totius se vader) en genl. Nicolaas Smit. In 1884 word hy benoem tot eerste siviele kommissaris van die republiek in Pretoria en doen in dié hoedanigheid regstreekse kennis op van die gebeurtenisse insake die goudontdekking en van die ontplooiing van die Witwatersrandse goudveld. In September 1886 het hy openbare aanklaer en klerk van kaptein Carl von Brandis in Johannesburg geword en Von Brandis in November opgevolg as mynkommissaris van die goudveld.

In 1886 was Eloff reeds voorsitter van die Delwerskomitee wat uit sewe lede bestaan en toe die Delwerskomitee in 1887 deur 'n Gesondheidsraad vervang word, was hy een van sewe lede. Die Gesondheidsraad het in beheer van plaaslike sake gebly tot die instelling van die eerste stadsraad in 1897. Op 2 November 1889 het hy die hoeksteen gelê van die tweede gebou wat die Johannesburgse Beurs huisves het. Eloff het mynkommissaris gebly tot einde Desember 1892 en so intiem gemoeid geraak met die ontstaan en groei van Johannesburg en van die vroeë ontwikkeling van die Witwatersrandse goudveld. Met die uitmeet van Johannesburg deur landmeter Jos de Villiers is die eerste straat na Eloffstraat genoem. Oor die naam Eloffstraat het hy later self verklaar: “Die landmeter van die stad was Willem de Villiers (volgens Nienaber het bedoel Jos de Villiers). Destyds was alles nog in 'n warboel en een dag toe De Villier sy eerste straat klaar opgemeet het, het hy in ons tent (opgeslaan op die plek waar die huidige stadsbiblioteek staan) en, terwyl hy die plan op 'n leë whiskey-kis, ons tafel, neersit, sê hy: ‘Jan, ek het jou naam op hierdie kaart neergeskrywe sodat ek nie deurmekaar kan raak met die standplase nie.’ Op die wyse is my naam aan die eerste straat van Johannesburg gegee.”

Ná sy verblyf in Johannesburg het Eloff hom in die distrik Standerton op die boerdery toegelê. In 1897 het hy met sy gesin na Switserland en Duitsland vetrek, maar ná skaars 'n jaar met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog (1899-’1902) na die republiek teruggekeer om hom by die Rustenburgse kommando aan te sluit. Ná die vredesluiting op 31 Mei 1902 het hy hom as boer gevestig op sy geboorteplaas, Waterkloof, waar hy vir hom 'n huis soos 'n kasteel laat bou het. In 1912 het hy met sy gesin weer na Switserland vetrek, waar hulle tydens die Eerste Wêreldoorlog (1914–’18) vasgekeer is. In 1919 kom hy terug om hom vir goed in Pretoria te vestig, waar hy sy oudag geslyt het.

Eloff is in 1888 getroud met Catharina Cornelia de Ridder, dogter van ds. Johannes de Ridder van die Gereformeerde kerk Rustenburg, wie se kleinseun die Gereformeerde argitek Johan de Ridder onder meer Rustenburg se huidige Dopperkerk ontwerp het. Uit dié huwelik is drie seuns en twee dogters gebore.

• (af) Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers, 1977.
• (af) Nienaber, P.J. 1947. Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Johannesburg: L. & S. Boek- en Kunssentrum.