Kus

'n Kus is die oorgangsone tussen land en see. Hoe 'n bepaalde kus daar uitsien, hang onder meer af van die golfwerking, getye, blootstelling aan swaar golferosie, maar ook van die opheffing en daling van landmassas in vroeëre geologiese periodes. Die see het nie noodwendig net 'n afbrekende invloed op ʼn kus nie, maar dien dikwels as afsettingsmeganisme waardeur 'n kus opgebou word.

Binne kusgebiede word daar 2 belangrike biotope aangetref, naamlik die in die getysone (tussen hoog en laagwater) en die in die brakwater, waarin die organismes meestal kleiner is as die in die oop see. Op plekke waar die kus gevaar loop om te erodeer, kan dit beskerm word deur die aanlê van golfbrekers, dyke, ensovoorts.

Kusvorming is die gevolg van ʼn verskeidenheid faktore, maar dit is in werklikheid die gesamentlike effek, of ook die opeenvolgende effek, van al die faktore wat ʼn bepaalde kusvorm tot stand bring. Die golfverwerking in die see is teenswoordig een van die vernaamste kusvormende kragte, maar daarmee saam gaan die sedimentafvoer deur riviere, sedimentasie in die see, waardeur die water sy abrasiekrag verkry. Erosie (degradasie) en afsetting (aggradasie) is verantwoordelik vir die afbreek van 'n kus aan die een kant en die opbou van 'n kus aan die ander kant.

Die topografie van die landskap gedurende 'n bepaalde geologiese periode dien egter meestal as basisvorm van die kusgebiede wat tans aan die vormingskragte onderwerp word. So byvoorbeeld het die seevlak wêreldwyd gestyg nadat die Pleistoseengletsers begin smelt het. Die U-vormige gletservalleie na aan die see is deur die water oorstroom en vorm vandag fjords, dit wil sê diep see-arms wat die land in strek. Riviervalleie is omgeskep in baaie of estuaria en die toenmalige heuwels het dikwels eilande geword.

By tektoniese daling van landmassas word in beginsel dieselfde effek verkry, terwyl daar by opheffings dikwels 'n gedeelte van die kontinentale plaat bokant die seevlak uitgelig word. Die kuslyne soos dit vandag daar uitsien, is maar 'n paar duisend jaar oud, relatief jonk as ʼn mens dit met die aarde se geologiese geskiedenis vergelyk.

Golwe in die see word hoofsaaklik deur die wind veroorsaak en word voortgeplant totdat dit uiteindelik aan die kus breek. By die golfbeweging word daar in werklikheid weinig water verplaas, aangesien die waterdeeltjies sirkelbewegings uitvoer en naastenby altyd na hulle oorspronklike posisie terugkeer.

Na aan die kus, in vlak water, kom die golfbasis egter in aanraking met die bodem en word as gevolg van die wrywing vertraag. Golwe hoop agter mekaar op en die golfhoogte vergroot totdat die golfvorm versteur en die golf gebreek word. Die water stroom dan oor die strand uit en neem in die proses sand en gruis saam, wat afgeset of deur kuslangse strome verplaas kan word. Die water keer in die vorm van ʼn terugspoeling terug en kan dan opnuut materiaal saam sleur.

Die golwe wat op die kus aanrol, is in beginsel reglynige verskynsels wat hulle oral ewe vinnig voortplant. Wanneer 'n golf 'n obstruksie teëkom, word dit daar afgerem en die golffront, wat 'n geheel bly vorm, buig om die obstruksie heen. Die golfhoogte word hoër en die eroderende krag neem toe. Uitstaande landpunte (kape) word daarom sterker geërodeer as byvoorbeeld inhamme of baaie. Die effek van golfenergie kan die beste beskryf word aan die hand van 'n enkele golf.

As 'n ongebuigde golf in gelyke afstande ingedeel word, sien 'n mens duidelik dat die gedeelte wat om die uitstaande punt (waarvan die breedte 'n relatief klein afstand is) gebuig word, dieselfde hoeveelheid energie afgee as die gedeelte van die golf wat nou oor die groter afstand van die baai se eindpunte versprei word. Die golfaanslag op die punt is groot as gevolg van die gekonsentreerde energie, terwyl dit in die baai baie verswak vanweë die verspreid ing. Aangevoerde materiaal kan as gevolg hiervan maklik uitsak en op die strand afgeset word. Golwe val nie alleen reglynig op ʼn kus aan nie, maar tref dit dikwels teen 'n skuins hoek. Wanneer dit gebeur, ontstaan 2 verplasingskragte wat saam 'n enorme hoeveelheid materiaal kan vervoer.

Aan die boonste grens van die golfaksie word materiaal skuins teen die strand op vervoer, waarna dit as gevolg van die terugspoeling loodreg met die kuslyn terugkeer. Met hierdie saagtandaksie word materiaal dan stap vir stap kuslangs beweeg. Deur die golfwerking ontstaan daar in die brandingsone kuslangse strome wat materiaal meestal in gesuspendeerde vorm vervoer, hoewel dit soms rotsblokke van selfs 0,5 m in deursnee kan meesleur.

Kenmerkend vir die kuslangse stroom is die skeurstroom kus waarin die water kuswaarts deur die brandingsone terugvloei. Die 2 kragte hierbo is gesamentlik verantwoordelik vir die proses wat kuslangse puinverplasing genoem word. Net soos die land is die kus onderworpe aan erosie en afsetting, die daling of opheffing van die landskap - maar hier is die golfwerking die vernaamste faktor by die vorming van reeds ontstane kuste. Anders as by riviere, waar die water vertikaal op die oppervlak insny, geskied golferosie horisontaal.

Golwe sny byvoorbeeld eers 'n keep in die vaste rots uit, waarna dit geleidelik 'n oorhangende krans uitkalwe. Met die terugwerking van die krans kan seegrotte, seerotsboë en skoorsteenrotse gevorm word, wat almal as gevolg van die erosie geleidelik verdwyn en plek maak vir 'n golfplatform. Sediment word dikwels aan die voet van die platform afgeset en so ontstaan ʼn golfterras. In 'n gevorderde stadium van kuserosie is die golfplatform so diep die land in gevorm dat die golwe feitlik al hulle energie oor die plat oppervlak uitwoed en nie meer ʼn eroderende effek op die krans het nie.

Dit is moontlik dat daar nog genoeg golfenergie aanwesig is om aangevoerde sediment te vervoer, of so min dat meer sediment afgeset word as wat weggevoer kan word. In hierdie geval sal strande ontstaan en selfs aangroei, waardeur agterstrandduine teen die see beskerm word en 'n plantbedekking daarop kan ontwikkel. Die tempo waarteen kranserosie geskied, hang baie af van die bestendigheid van die soort gesteente waaruit dit bestaan. By swak plekke in die gesteente kan grotte gevorm word, wat uiteindelik kan deurbreek en waar daar dan ʼn seeboog kan ontstaan. By verdere erosie sal die boog ineenstort en slegs 'n skoorsteenrots laat agterbly, wat mettertyd self kan verdwyn. Die ontwikkeling van 'n kus kan kortliks so opgesom word:

- Die seevlak styg as gevolg van die smelting van ys en bedek die landskap wat deur landkragte gevorm is. 'n Oneweredige kuslyn ontstaan.

- Golwe sny 'n keep in die vaste rots en 'n golfplatform begin ontwikkel.

- Golferosie laat 'n al breër platform ontstaan en die krans word landwaarts teruggewerk, sodat 'n hoë kuskrans ontwikkel.

- Grotte, seerotsboë en skoorsteenrotse word gevorm.

- Die terugwerking van die land bereik 'n gevorderde stadium en die golfplatform is nou so groot dat die meeste golfenergie oor die breë, plat vlak uitgewoed word. Die golfaanslag op die krans is gering.

- Landerosie plat die krans af.

- 'n Strand word gevorm omdat sediment as gevolg van die verminderde golfenergie afgeset kan word.

Agterduine raak begroei en word deur die plante teen verdere erosie beskerm.

Die see dien as opvangkom vir die sediment wat deur riviere van die land af daarheen afgevoer word, en die materiaal dien as boumateriaal waarmee die verskillende landvorme geskep word. Hoewel die sediment wat byvoorbeeld deur kuslangse strome na gebiede met lae golfenergie vervoer word, hoofsaaklik afkomstig is van riviere, word heelwat sediment deur die see self verskaf, soos byvoorbeeld by seekransvorming. In omgewings waar 'n reguit kuslyn deur, baaie of estuaria onderbreek word, kan kuslangse sedimentverplasing die strand seewaarts laat uitbrei en land hake (landtonge) vorm.

Die hake kan oor die hele inham aangroei en tot die ontstaan van mondingskoorwalle lei. Indien die landhaak 'n eiland in die see met die land verbind, ontstaan 'n tombolo. Strandwaleilande is nog 'n landvorm wat deur afsettings tot stand gebring word. Dit loop meestal parallel met die kus en word deur 'n lagune van die kus geskei. Anders as by sedimentasie word koraalriwwe deur organismes opgebou. Die kalkskelette van die korale vorm kalkstrukture en word opgebou deurdat nuwe koraal bo-op dooie koraal groei.

Koraalgroei word in die warm, vlak water van subtropiese en tropiese see aangetref, waar die soutgehalte van die water tussen 25 en 40 ‰ moet wees (‰ 0= 1g sout per liter water). Nog ʼn voorwaarde vir koraalgroei is dat daar genoeg lig en suurstof moet wees. Riviermondings is vanweë die troebel water en die instroming van vars water meestal nie bevorderlik vir koraalgroei nie. By 'n algemene indeling word die volgende rifsoorte onderskei, naamlik soomriwwe, sperriwwe en atols (ringvormige eilande). Soomriwwe word in die meeste gevalle om vulkaniese eilande gevorm.

Hier is gewoonlik minder erosie en sedimentasie as by kontinentale kuste, waardeur die koraalgroei versteur sou word. Een van die bekendste en sprekendste voorbeelde van 'n sperrif is die groot Australiese sperrif, wat oor ʼn afstand van sowat 800 km langs die noordelike kus van die land strek. Die rif word telkens onderbreek deur deurgange waardeur water kan ontsnap. Die atol ontstaan as ʼn gewone soomrif om vulkaniese eilande, waarna die eiland self geleidelik begin daal, en daar dan in plaas van die vulkaniese 'n ringvormige koraaleiland verskyn. Die groeitempo moet egter by die daaltempo aangepas wees.

Getye word veroorsaak deur die aantrekkingskrag van hemelliggame soos die son maar veral die maan op die aarde en ook deur die sentrifugale krag van die aarde self, sodat daar tegelyk 2 hoog- en 2 laagwatersones voorkom. Gedurende hoogwater kan sediment deur getygolwe en die gepaardgaande getystroom in riviere op vervoer word en erosie naby die kus veroorsaak. Met die terugkeer van die water na die laagwaterstand kan sedimentafvoer weer seewaarts plaasvind. As gevolg van die verskillende vlakke wat die water as gevolg van die getye inneem, is die plant- en dierelewe aan kuste volgens 'n bepaalde patroon gerangskik.

Die Suid-Afrikaanse kuste verskil van baie ander kuste vanweë die redelik ononderbroke kuslyne met min natuurlike inhamme of baaie. Die kuste van byvoorbeeld Suid-Amerika en die suidelike dele van Nieu-Seeland word gekenmerk deur fjords (verdronke gletservalleie) en estuaria (verdronke riviermondings) 'n landskapkenmerk wat aan die Suid-Afrikaanse kus relatief skaars is. Suid-Afrika was nie met sulke groot ysmassas bedek soos genoemde lande nie en dus nie so onderhewig aan gletsererosie nie. Die land het verder ook 'n taamlik lae reënval sodat min estuaria gevorm is.

Die baaie wat wel aan die kuste gevorm is, is in groot mate die gevolg van erosie deur golwe en kuslangse strome. Harde gesteentes bied weerstand teen erosie en vorm natuurlike landhoofde wat as golfbrekers dien en die kuslangse strome van koers laat verander. Sediment kan in die stroomopsone van die landhoof afgeset word en die stroom wat om die punt beweeg, skuur die baai uit. Dieselfde proses vind plaas waar mensgemaakte golfbrekerwalle in die see opgerig word.

'n Nadeel is egter dat 'n mens hierdeur die sedimentkringloop versteur en dit kan veroorsaak dat strande laer af van hulle sand beroof en erg geërodeer word. Die verskynsel is onder meer by Durban se strandgebied te sien. Een van die bekendste landhoofhawens is Algoabaai, by Port Elizabeth.

Die hoofseestrome speel 'n belangrike rol by sedimentvervoer en aan die strand, waar die stroombeweging traag is, kan fyn deeltjies afgeset word, terwyl slegs die growwer materiaal in die middel, waar die vloei vinnig is, sal kan uitsak. Growwe materiaal word selde deur organismes as woongebied gekies omdat dit so onstabiel is en weinig voedsel bevat. Hulle sal dus baie eerder hulle tuiste in die fyner sedimentomgewing maak. Die seestrome is ook verantwoordelik vir die vervoer van warm water uit die tropiese gebied en koue water uit die sub-Antarktiese gebied.

Die Suid-Afrikaanse ooskus kry sy warm water van die Agulhasstroom wat in die Indiese Oseaan vloei, terwyl die Benguela-stroom van die Atlantiese Oseaan koue water na die weskus bring. Die watertemperatuur speel ʼn bepalende rol by die spesieverspreiding aan die kus en daar word in breë trekke 3 provinsies vir Suidelike Afrika onderskei, naamlik die subtropiese provinsie (van die suide van Mosambiek af tot by Port St. Johns); die suidkusprovinsie (warm, gematig, van Port St. Johns tot by Kaappunt): en die Weskus (koud, gematig, van Kaappunt tot by Walvisbaai).

Hoewel daar wel oorvleueling van dier- en plantspesies tussen die verskillende provinsies voorkom, word elke gebied tog gekenmerk deur eie spesies of die feit dat 'n bepaalde spesie hier ʼn ware habitat vind, soos 'n mens byvoorbeeld van die getalle kreef aan die weskus kan aflei. Hoewel die warm Agulhasstroom ryk is aan drywende organismes wat as voedsel vir die verskillende spesies dien, is dit eintlik die koue Benguela wat 'n oorvloed aan voedingstowwe aan die seebewoners van die Atlantiese Oseaan lewer. In die eufotiese sone, dit wil sê die beligte water laag, word water sywaarts ten opsigte van die windrigting verplaas (as gevolg van die draaikrag van die aarde) en dieper waterlae dring dan hier in.

Die water wat uit die donker sone na bo kom, is besonder ryk aan voedingstowwe omdat dit in die liglose omgewing grootliks onverbruik gelaat is. Fitoplankton teer op die voedingstowwe en word weer deur planktondiertjies (soöplankton) as voedsel gebruik. Vissoorte soos sardientjies filtreer die fito- en soöplankton uit die water en vorm in werklikheid self deel van die voedingsketting in die ryk waters.

Die fauna en flora word voortdurend aan veranderende omstandighede onderwerp. Veral in die tussengetygebied word die organismes tydens eb blootgestel aan droë, landelike omstandighede, terwyl dit tydens vloed seetoestande beleef.

Dit bring mee dat hulle onder meer onderwerp word aan uitdroging, wisseling in temperatuur en ligintensiteit. Sommige spesies is nie gehard genoeg om lang periodes buite die seewater te oorleef nie en hou daarom naby die laagwatermerk, waar hulle vir korter tydperke blootgestel word. Ander spesies is spesiaal aangepas om vir die volle periode tydens laagwater buite die water te bly.

Die verskillende spesies volg ʼn natuurlike soneringspatroon, wat in verskeie gordels aangetref word. By rotskuste is hierdie sonering baie duidelik, terwyl dit by sandstrande kus nie so maklik te onderskei is nie, aangesien plantegroei hier ontbreek. Sandstrande het tog wel 'n eie tipiese sonering. Die dier- en plantspesies aan rotskuste word normaalweg in 4 sones ingedeel, naamlik die infra of benedegetysone, laer-balanoïedsone, hoër-balanoïedsone en die Littorinasone.

Die benedegetysone word gekenmerk deur alge en in die laer-balanoïedsone, net daarbo, oorheers al spesies normaalweg ook. In die hoër-balanoïedsone raak die dierespesies oorheersend en hier word veral klip- en eendmossels aangetref. In die Littorinasone word oorwegend klein gastropoda (Uttorina) aangetref, terwyl daar meestal min plantegroei gevind word. Dieselfde sones word in beginsel by die verskillende Suid-Afrikaanse kuste onderskei, maar daar is kenmerkende verskille wat die spesies self betref.

Aan die ooskus word byvoorbeeld drie slakspesies aangetref, naamlik Nodilittorina natalensis, Littorina kraussi en Littorina africana, terwyl slegs laasgenoemde spesie aan die suidkus voorkom. Aan die ander kant kom daar aan die suidkus die klipmossel Patella cochlear voor, wat aan die ooskus ontbreek.

Die fauna wat in die sandomgewing van die strand hou, leef meestal in 'n baie onstabiele habitat. Die golfwerking veroorsaak. dat sand gedurig verplaas word en om die rede word hier nie plante aangetref nie. Na gelang van die golfsterkte word sediment in verskillende grade van fynheid op die strand afgeset. By growwe sanddeeltjies syfer die water maklik weg en die diertjies wat hulle hier sou ingrawe, loop gevaar van ontwatering.

Hulle het egter die voordeel dat hulle maklik dieper, nader aan die watertafel, kan beweeg, iets wat by die verankerde rotsspesies nie moontlik is nie. By fyn materiaal is die watertafel hoog omdat water makliker vasgehou word, maar hier bestaan die gevaar dat die onderste lae maklik kan stagneer, wat 'n suurstoftekort tot gevolg het. Die sandbewoners kan hulle wel makliker teen temperatuurveranderinge en ontwatering beskerm, maar anders as die rotsspesies leef hulle in 'n voedselarme omgewing vanweë die ontbrekende plantegroei.

Veral die spesies hoër teen die strand wat suurstof uit die lug opneem, is afhanklik van organiese reste en lewende organismes wat uit die see gespoel word. Laer aan die strand leef wel spesies wat hulle voedsel direk uit die water kan haal.

Brakwater word gevorm deur die vermenging van varswater (oppervlakwater of grondwater) met seewater. 'n Brakwaterpoel kan ontstaan deurdat die see na 'n varswatergebied deurbreek of deur die vermenging van reënwater met soutwater, wat byvoorbeeld op groot skaal in strandmere die geval kan wees. Brak water het 'n sout inhoud van tussen 0,5% (vir varswater) tot 30%.

Die werklike vermenging van vars- en seewater geskied langsaam, sodat daar 'n soutgehalte-gelaagdheid intree: waterlae wat in soutgehalte verskil, en dus ook van soortlike gewig, lê op mekaar, met souter lae normaalweg dieper. As gevolg van die gelaagdheid word die vermenging van oppervlakwater met die dieper lae meestal belemmer, waardeur daar in die onderste lae 'n suurstoftekort ontstaan. Onder hierdie omstandighede word giftige swaelwaterstof (H₂S) gevorm, en die vermenging van lae as gevolg van byvoorbeeld 'n storm het soms baie visvrektes tot gevolg. In kusgebiede kan groot veranderings in die soutgehalte voorkom na gelang die toevoer van sout- of vars- water die oorhand kry.

'n Uiterste voorbeeld word gevind by rotspoele waarin die soutgehalte kan wissel tussen naastenby vars (na 'n reënbui) tot oorversadig sout na 'n lang sonskynperiode waartydens baie van die water verdamp. Hierdie uiterste wisselings bring mee dat brakwateromgewings dikwels 'n ongunstige habitat vir lewende organismes is. Die bekendste sout-en-varswater-omgewing word by estuaria gevind, waar die seewater voortdurend in aanraking is met vars rivierwater.

By spesies wat goeie swemmers is, lewer dit geen probleem nie omdat hulle uit 'n ongewenste omgewing (van 'n te hoë of 'n te lae soutgehalte) kan migreer. Ander spesies soos die moddergarnaal (Upogebia africana) pas hulle egter by die soutgehalte aan deur die soutgehalte in hul liggaamsvog onafhanklik van dié van die water op konstante vlak te hou. Genoemde spesie kan selfs in water met 'n saliniteit van 1,7% oorleef. By ander spesies is die tolleransie egter nie so hoog nie. Nog 'n metode om die veranderings in soutgehalte te weerstaan, word by die tweekleppige spesie Dosinia hepatica gevind.

Die diertjie sluit sy kleppe dig op mekaar sodra die saliniteit benede 14% daal. Hoewel die estuaria-bewoners dikwels strawwe toestande moet verduur, leef hulle in 'n omgewing waar hulle uit die see sowel as die rivier gevoed word.

In laagliggende gebiede vorm die duine 'n natuurlike skans teen oorstromings deur die see. Deur die aanplant van gras kan 'n stuiwende terrein goed teen die windaanslag beskerm word. Hoewel daar tydens storms erosie van die strand en duine plaasvind, word die totale volume aan weggevoerde materiaal dikwels in die kalm periodes teruggevoer, 'n proses wat 'n mens die dinamiese ewewigsproses kan noem. Wanneer hierdie ewewig versteur is en daar meer materiaal weg- as aangevoer word, moet die kus kunsmatig beskerm word.

Een van die belangrikste hulpmiddele is die golfbreker, wat daarvoor sorg dat die branding kalmer verloop en dat kuslangse strome gerem word. Hierby moet daar egter, soos reeds genoem, rekening gehou word met die effek wat die remming ten opsigte van die sedimentasiesiklus sal hê, waardeur die ekologiese stelsel versteur kan word. In die illustrasies word verskillende kusbeskermingsmetodes getoon, soos onder meer die oprigting van dyke, wat veral in Nederland gebruik word.

Aan die meeste kuste is die landgedeelte agter die kus egter vanself heelwat hoër as die seevlak en die kanse op oorstroming gering. Die kuste staan wel bloot aan die eroderende werking van golwe en strome, maar kan met eenvoudige golfbrekers of betonwalle beskerm word.

• Strand

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409575 band