Carl Hugo Hahn

Carl Hugo Hahn (naby Riga, provinsie Lyfland, Rusland, 18 Oktober 1818 – Kaapstad, Kaapkolonie, 24 November 1895) was ’n Rynse baanbrekersendeling onder die Herero’s, skrywer, kenner van die Herero-taal en Lutherse predikant.

Hahn is as Baltiese Duitser in ’n bourgeoisie-gesin van Aahof naby Riga in die provinsie Lyfland gebore. Ná sy skoolopleiding het hy aan die Domskool in Riga van 1834 af sy militêre diensplig as lid van 'n Russiese ingenieurskorps vervul. Hy sluit in 1838 aan by die Rynse Sendinggenootskap in Barmen-Elberfeld. Ná voltooiing van die opleidingskursus vir sendelinge in April 1841 word hy georden en ontvang opdrag om na Suidwes-Afrika te gaan waar Jonker Afrikaner, die opperhoof van die Oorlamse Nama (of Afrikaners) aansoek gedoen het om 'n sendeling vir sy stam.

Saam met Franz Kleinschmidt kom Hahn in Oktober 1842 by die hoofkwartier van Jonker op /Ai//gams (Windhoek) aan, kort voor die Herero en die Nama op Kersdag 1842 'n vrede sluit wat tot 1846 sou standhou, maar vertrek kort daarna omdat die Wesleyaanse sendeling Richard Haddy, wat eweneens deur Jonker uitgenooi is, daar opgedaag het. Om enige botsing te vermy, besluit Hahn om 'n begin te maak met die sendingwerk onder die Herero. In die tweede helfte van 1843 is hy op besoek in Kaapstad waar hy in die huwelik tree met 'n Engelse dame, Sara Emma Hone (1814–1880), die dogter van die Engelse literator en politieke satirikus William Hone. Hy stig op 31 Oktober 1844 by die warmwaterbron op Otjikango die eerste Rynse sendingstasie in die Herero-gebied en noem dit, na aanleiding van die setel van die Rynse Sendinggenootskap, Gross Barmen (of Neu-Barmen volgens een bron).

Sonder enige handleiding, op gehoor af, deur gissing en vergelyking begin hy uit die mond van die Herero hul taal aanleer. Terselfdertyd leer hy die inboorlinge om tuine aan te lê en hul veestapel te verbeter; ’n eerste gebou word in 1850 opgerig en Hahn probeer om onderwys te gee en belangstelling in geestelike dinge te wek. Sy hoop dat 'n hele stam van die nomadiese Herero hom daar sou vestig, word nie verwesenlik nie. Ná die verpletterende neerlaag wat hulle in die verbete stryd teen Jonker se Nama in Augustus 1850 op Okahandja gely het, verlaat die Herero tydelik die gebied om aan die voortdurende aanslae van hul vyand te ontkom.

Hahn word na Duitsland teruggeroep om verslag te doen, maar kry 'n nuwe opdrag toe hy in November 1852 Kaapstad bereik. Omdat die Wesleyaanse sendeling intussen weens die rooftogte van Jonker sy werk op Windhoek gestaak het, kry Hahn van sy genootskap opdrag om daar in die bres te tree, maar sy poging faal en hy reis na Duitsland waar hy op 13 September 1853 in Barmen aankom. Begin 1856 is hy weer terug; hy vestig hom op Otjimbingwe waar 'n deel van die Hererovolk intussen 'n toevlug gesoek het. Met die oog op 'n moontlike uitbreiding van die sendingveld onderneem Hahn twee noordwaartse ontdekkingsreise. Saam met eerw. Johannes Rath onderneem hy vanaf 30 Mei 1857 'n verkenningstog van vier maande na Ovamboland en bereik Ondangwa, maar weens vyandigheid moes hulle daarvandaan vir hul lewe vlug.

Op 'n tweede reis verken hy saam met Rath en die jagter Frederick Green die land tot by die Kunenerivier. Al sy waarnemings beskryf hy sorgvuldig in sy reisberigte wat later onder meer in die Duitse aardrykskundige reeks Peterman's Mitteilungen verskyn. Hahn beskryf die geaardheid van die noordelike Hereroland, die San-stamme, hul woongebiede en taal, en vul aldus oor Ovamboland die berigte aan van die Engelse reisiger Francis Galton. Daarbenewens gee hy 'n beskrywing en skets van die Etoshapan. Sy tweede berig was 'n wesentlike bydrae tot die aardrykskunde van Ovamboland en tot die kennis van die stamme wat daar gevestig was. Hy maak selfs dierkundige eksemplare bymekaar en stuur 'n versameling na die museum vir dierkunde in Berlyn.

Weens 'n tekort aan sendelinge kon die Rynse sendinggenootskap self geen sendingwerk in Ovamboland onderneem nie, maar deur Hahn se toedoen sou die Finse sendinggenootskap wat Ovamboland as hul arbeidsveld gekies het, saam met die Rynse die evangelisasie van daardie uitgestrekte gebied behartig. Op Otjimbingwe pak Hahn intussen sy werk energiek aan en kan in 1858 die eerste Hererovrou doop, sy huisbediende Uerieta (Johanna Gertze, omstreeks 1835-1935), wat hom daarna waardevolle hulp by sy vertaalwerk verleen.

Hahn doen intussen ook onvermoeid ondersoek na die Hererotaal. Vir hom is taal die spieël van 'n volk se siel en hy is dankbaar toe hy op 29 Januarie 1847 die eerste keer in die Hererotaal vir hulle kon preek. Hy het reeds 'n groot aandeel gehad aan die heel eerste spelboek wat teen 1846 deur die Rynse sendelinge in Otji-Herero saamgestel is. Aan W.H.I. Bleek verskaf hy materiaal vir 'n Herero-grammatika waarvan Bleek in 1854 'n handskrif saamstel, maar nie publiseer nie (Entwurf einer Grammatik der Herero Sprache). Hahn lewer self die grammatika wat hy in Desember 1854 in Riga voltooi en waarvan andere die drukproewe versorg toe Hahn reeds weer na SWA vertrek het: Grundzüge einer Grammatik des Herero (im Westlichen Afrika) nebst einem Wörterbuche (Berlyn-Londen, 1857). Die publikasie word gesteun deur die Koninklike (Pruisiese) Akademie vir die Wetenskappe en is die eerste publikasie waarin Richard Lepsius se standaard-alfabet, wat later tot heelwat meningsverskil aanleiding sou gee, gebruik word vir die ortografie van 'n Suider-Afrikaanse taal. Benewens 'n uitvoerige grammatika bevat Hahn se werk ook 'n waardevolle woordeboek, Herero-Duits, van 4 300 woorde.

Reeds in 1849 het van hom en Rath 'n Bybelgeskiedenis met gesange en vertalings van sekere Skrifgedeeltes verskyn (Ornahungi oa embo ra Jehova). Verskeie boeke in Herero vir die godsdiensonderwys verskyn van hom, onder meer ’n spelboek in 1861, twee Bybelgeskiedenisse en die klein kategismus van Luther, met 'n gesangboek van 32 liedere, almal in 1861, en nog ’n spelboek in 1871. Hy wy hom ook aan Bybelvertaling en vertaal die belangrikste gedeeltes van die Ou Testament en die hele Nuwe Testament in Herero, waardevolle arbeid wat later deur P.H. Brincker en andere voltooi word.

Die werk in kerk en skool wou egter nie goed vorder nie. Die nimmereindigende oorlog tussen Nama en Herero laat SWA in 'n toestand van algehele anargie verval sodat sendingwerk vir Hahn en sy kollegas in Damaraland 'n onbegonne taak word. Dit noop hom om in Junie 1859 weer na Duitsland terug te keer en nuwe planne te beraam. As rondreisende prediker werf hy op uitgebreide reise deur Duitsland, Engeland en Rusland baie vriende en ondersteuners vir die werk van die Rynse Sendinggenootskap. 'n Aanbod in 1863 om hoof van die Berlynse Sendinggenootskap te word, wys hy van die hand omdat hy die vestiging van die sending in SWA as sy roeping beskou.

Nadat hy die geldelike steun vir die verwesenliking van sy planne gekry het, keer hy in Januarie 1864 terug om die sendingwerk op 'n nuwe grondslag te onderneem. Hy maak voorsiening vir die opbou van 'n sendingkolonie op Otjimbingwe en laat ambagslui en landbouers daarheen uit Duitsland kom om die sendelinge te help. In 1866 stig hy op Otjimbingwe 'n opleidingskool vir inboorlingonderwysers en -evangeliste wat hy die Augustineum noem, na die kerkvader Augustinus. In 1871 word 'n handelsmaatskappy, die Missions-Aktien-Handelsgesellschaft, vir die sendinggenootskap in die lewe geroep om die inboorlinge te beskerm teen handelaars en smouse wat woekerpryse vir hul ware vra.

Maharero, opperhoof van die Herero, en sy aanhangers verlaat Otjimbingwe in 1868 en trek na Okahandja. Daardeur verloor Hahn sy gemeente. Op dié tydstip blyk dit egter dat Nama en Herero albei deur hul sewejarige oorlog uitgeput is; Hahn kan as bemiddelaar optree en hulle op 13 September 1870 tot die Vrede van Okahandja beweeg, ook die sendelingsvrede genoem, wat 'n dekade lank rus in die land bring.

Weens geskille wat ontstaan tussen Hahn en sy owerheid in Duitsland oor leerstellige aangeleenthede van die kerk (waar Hahn se openhartige Lutherse benadering in botsing kom met die Gereformeerde inslag by sy owerheid), maar ook oor die handelsmaatskappy in Damaraland, tree hy op 4 Maart 1872 uit die diens van die genootskap en vertrek weer aan die begin van 1873 na Duitsland. Die vrug van sy baanbrekerswerk was nie tevergeefs nie omdat teen hierdie tyd onder sy leiding 13 stasies in Hereroland gestig is en die sendingwerk goeie vordering gemaak het. Vir sy taalkundige arbeid word aan Hahn in 1874 deur die Universiteit van Leipzig 'n eredoktorsgraad in die lettere toegeken.

Hy word as predikant van die Duitse Evangelies-Lutherse gemeente Sint Martini in Kaapstad in 1874 beroep. Hoewel sy gesondheid deur sy werk in SWA geknak is, beywer hy hom onvermoeid in Kaapstad om die gemeentelewe te bevorder. Bygestaan vanaf 1875 deur sy seun, eerw. C.H. Hahn die jongere, skenk hy veral aandag aan opheffingswerk onder sy volksgenote in Kaapstad en omgewing wat destyds (toe die Duitse setlaars hulle van 1877 tot 1884 op die Kaapse Vlakte vestig), dikwels kultureel op 'n lae peil staan en, in sommige gevalle, selfs ongeletterd is. Deur sy toedoen word die Duitse skool in Kaapstad gestig, die skulde wat vir die bou van die St. Martini-kerk in Langstraat aangegaan is, word vereffen, 'n pastorie word gebou en dogtergemeentes ontstaan in die Paarl en op Worcester. Sy vrou is omstreeks Mei 1880 in Kaapstad oorlede.

Nadat die pogings misluk het om vanuit die Kaapkolonie in die jare na 1876 van SWA 'n Britse protektoraat te maak, breek die oorlog tussen Nama en Herero op 23 Augustus 1880 met die “bloednag” van Okahandja weer uit. Toe aan die einde van 1881 gerugte van 'n Herero-aanval op die Kaapse magistraatsgebied by Walvisbaai versprei word, stel Hahn in 'n brief aan die Cape Times op 13 Januarie 1882 die Herero se saak en beveel optrede aan wat nie onnodig vyandskap sou wek nie.

Hy reis op versoek van die hoë kommissaris, sir Hercules Robinson met die HMS Wrangler na Walvisbaai as kommissaris en probeer deur samesprekings met Maharero op Okahandja (17 en 18 Februarie 1882) die vrede in Suidwes herstel. Behalwe 'n vredesooreenkoms tussen die Swartboois en die Herero, het Hahn se sending nie hierdie oogmerk bereik nie. In sy uitvoerige verslag van Maart 1882 aan die Kaapse regering beveel hy veral sterk aan dat Walvisbaai en omgewing as Britse gebied gehandhaaf word.

Die Hahn-egpaar het minstens vyf kinders gehad, onder andere William Heinrich Josaphat, Carl Hugo jr. en Eloisa Traugott, hoewel die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek in die lewensbeskrywing van Carl Heinrich Beiderbecke daarvan melding maak dat dié Rynse sendeling op 24 November 1875 in Kaapstad met Margarethe Hahn, nog 'n dogter van eerw. Hahn, getroud is. Terwyl hul vader sendeling in Suidwes-Afrika was, was die kinders leerlinge aan 'n skool in Gütersloh, Duitsland. Met die oog op sy gesondheid tree Hahn in 1884 as predikant af. Sy eggenote het hom reeds op 14 April 1880 ontval en hy besluit om in Duitsland te gaan woon. Ná 'n verblyf in sy vaderland en 'n besoek aan sy dogter (eerw. Beiderbecke se eggenote) in die VSA, keer hy in 1887 terug om by sy tweede seun, Hugo Hahn, intussen predikant van die Duitse gemeente St. Petri in die Paarl, te woon. Nog ’n seun, Traugott Hahn, staan in diens van die Lutherse Kerk in Lyfland en verskeie van sy nakomelinge word bekende teoloë en kerkleiers in Duitsland.

Hahn was ongetwyfeld een van die indrukwekkendste figure in die geskiedenis van die Rynse Sendinggenootskap. Deurdronge van sy roeping, het hy ondanks die haglikste teenspoed in sy baanbrekerswerk geslaag omdat hy al sy kragte aan sy taak gewy het en geen weekheid of toegewing geken het nie.

• (af) De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Pretoria: Nasionale Raad vir Sosiale Navorsing, Departement van Hoër Onderwys.