Termiet

Termiet Tydperk: 251–0 m. jaar gelede PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Soldate met rooi koppe en werkers met bleek gekleurde koppe.
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Arthropoda
Klas:	Insecta
Subklas:	Pterygota
Infraklas:	Neoptera
Superorde:	Dictyoptera
Orde:	Isoptera
Families
Mastotermitidae Kalotermitidae Termopsidae Hodotermitidae Rhinotermitidae Serritermitidae Termitidae

Termiete (Isoptera) is 'n orde van sosiale insekte wat in groot groepe lewe.

Net soos met miere is die meeste individue onvrugbaar. Die uitsondering is die koningin en jaarliks 'n aantal mannetjies, wat egter weer vinnig sterf. Sommige koninginne kan waarskynlik tot sewe jaar oud word, wat die termiet verreweg die langlewendste insek maak.

'n Kolonie termiete bevind hulle dikwels gelyktydig bo- en ondergronds en kan bogronds aan hulle termiethope uitgeken word. Die meeste soorte leef in Afrika, Asië en Oseanië. Termiete het 'n swak reputasie weens die skade wat hulle aan houtstrukture aanrig, maar is 'n onmisbare voedselbron vir sommige diere soos die ietermagog en sommige akkedisse.

Onder die termiete is daar werkers (vroulike individue) en soldate (manlike individue). Die mannetjies van sekere tropiese soorte is berug omdat hulle groot sterk kake het en selfs giftig kan wees.

Om die aantall termiete in 'n kolonie te skat word 'n sekere aantal van hulle 'n pers kleurstof gevoer wat hulle 'n pers skynsel gee. Nadat hulle met die ander termiete gemeng het, kan die persentasie pers termiete bepaal word, en kan die totale getal termiete daaruit geskat word.^[1]

Termiete speel 'n belangrike rol in die natuur omdat hulle hout tot eenvoudiger organiese verbindings afbreek, maar hulle kan ook ʼn bedreiging wees deur die skade wat hulle aan huise en meubels en in die landbou en tuinbou kan aanrig.

Termiete (orde Isoptera) is insekte met 'n onvoltooide gedaantewisseling, met ander woorde die larwe gaan nie deur 'n papiestadium soos byvoorbeeld vlinders nie, maar lyk reeds soos volwasse diere. Die larwe vervel net 'n aantal kere en sekere liggaamsdele ontwikkel verder tydens die groeiproses.

Termiete het bytende monddele en gesegmenteerde voelers en kan met of sonder vlerke wees. Die liggaam is kleurloos vanweë 'n gebrek aan pigmentselle en die insekte word selde bedags gesien. Termiete word dikwels rysmiere genoem, deels omdat hulle lyfies soos ryskorrels lyk en deels omdat hulle soos miere in groot getalle aangetref word.

Hulle is egter op geen manier aan miere verwant nie. Wat uiterlike kenmerke betref, is termiete meer verwant aan kakkerlakke en sommige navorsers plaas hulle trouens in dieselfde orde, naamlik Blattaria. Die bou van die termiet se kop en vlerke stem ooreen met dié van die kakkerlak.

Daar is ongeveer 2 000 spesies wat hoofsaaklik volgens die bouvorm van die soldate se koppe en kake geklassifiseer word. Een van die primitiefste spesies is Mastotermes darwiniensis, die enigste verteenwoordiger van die familie Mastotermitidae. Die termiete word van die ander onderskei deur die groter agtervlerke en deur die pote, wat uit 5 in plaas van 4 litte bestaan.

Die familie, die droëhouttermiete (Katotermitidae), die Rhinotermitidae, die Hodotermitidae en die Serritermitidae (met net een spesie, in die VSA) vorm saam die groep van die laer termiete. Hulle het almal flagellate in die spysverteringskanale en hul neste is baie eenvoudig. Sowat 75 % van die resente termietspesies behoort tot die groep van die hoër termiete (familie Termitidae); wat oral in die trope voorkom.

Hulle het geen simbiote nie, hulle bou hul neste op talle verskillende maniere en die soldate het meestal spuitorgane in plaas van sterk kake as verdedigingsmeganisme. Daar word 4 onderfamilies in die groep onderskei: die Amitermitinae, die Macrotermitinae, die Termitinae en die Nasutermitinae, die grootste groep van almal met sowat 500 spesies.

Termiete word in die volgende families onderverdeel:

• Hodotermitidae
• Kalotermitidae
• Mastotermidae
• Rhinotermitidae
• Serritermitidae
• Termitidae
• Termopsidae

Termiete woon in groot kolonies. Hulle is room-wit, sagte-lyf insekte met relatiewe groot bruin koppies en reguit antennes. Termiete het nie 'n middellyf nie. Mannetjies en wyfies wat kan voortplant het vier vlerke wat afval na 'n kort vlug. Soldate het groot kake of snuite waarmee hulle verdedigende vloeistowwe kan spuit.^[2]

Termiete word in woude gevind, in neste wat hulle bo- of ondergronds bou. Hulle kan ook die hout in huise aanval. Termiete eet gras, humus, dooie hout, droë mis en papier. Die eenvoudigste neste bestaan uit 'n aantal kamers en gange wat in hout of die grond uitgegrawe is. Die middelpunt van die nes is altyd die koninklike sel, waar die koningin en die koning bly. Die koningin word later so groot dat sy nie self kan beweeg nie en wanneer die koninklike sel te klein word, bou die arbeiders dit verder uit. Indien die kamer egter beskadig word en ʼn nuwe betrek moet word, dra die arbeiders haar daarheen.

Ondergrondse neste word dikwels bokant die grond uitgebou en word dan miershope genoem. Dit is 'n ingewikkelde stelsel van kamers en gange wat uit 'n mengsel van grond, uitwerpsels, fyn hout en speeksel gebou word. Die buitekant van die miershoop is gewoonlik kliphard. Sommige spesies bou geweldig groot miershope wat 'n ewe groot bevolking huisves. 'n Vindingryke stelsel van gange en lugopeninge maak die sirkulasie van lug asook lugvogtigheid in die nes moontlik. Veral die neste van Bellicositermes natalensis en Termes-spesies is baie hoog (tot 2 m).

Die spesies van Cubitermes se miershope is in die vorm van paddastoele, terwyl die nessies van Apicotermes ongeveer so groot soos 'n man se vuis is. In Australië word die sogenaamde kompastermiet aangetref, naamlik Amitermes meridionalis, wat hulle neste (4 tot 5 m hoog) altyd skuins in 'n noord-suidrigting bou. Die Nasutitermes-spesies bou hulle neste in bome. Indien termiete buite die nes moet beweeg om by die kos te kom, bou hulle oordekte gange bo die grond tot by die voedselbron.

Na hul vlerke afval, paar die mannetjie en wyfie en soek hulle vir 'n nuwe plek om 'n nes te bou. Slegs die wyfie lê eiers. 'n Nimf word uit die eier gebore en word of 'n werker of gevleude mannetjie of wyfie wat dan die nes verlaat om te paar.

Termiete se voedsel bestaan hoofsaaklik uit sellulose, die belangrikste bestanddeel van die plantaardige selwand. Alleseters kom hoofsaaklik onder die hoër ontwikkelde termiete voor en hulle eet alles, van blare, hout en lewende plantdele tot ontbinde plantmateriaal en die uitwerpsel van diere. Daar is ook spesies wat spesiale swamtuine in hul neste kweek waarmee die jong larwes gevoer word.

Daar is ook spesies, die sogenaamde oestermiete, wat korsmosse en grasse in hulle neste opgaar en laat gis sodat die sellulose afgebreek word. Humuseters word in veral bosryke streke aangetref waar die grond humusryk is. Die laagste termietspesies is houteters.

Die nathouttermiete leef van vogtige hout omdat dit al gedeeltelik deur bakterieë en swamme tot humus afgebreek is en dus baie skimmelweefsel bevat wat as voedsel dien. Nathouteters kan egter ook droë hout aantas wanneer hulle oor 'n waterbron soos grondwater beskik. Die insekte maak die hout self nat. Droëhouttermiete het nie 'n verbinding met die grond nodig nie en kan water deur die afbreek van organiese stowwe verkry.

Om die sellulose in die hout te verteer, is die termiete gashere van eensellige organismes met sweephare (flagellate) wat in die spysverteringskanale leef (dermsimbionte) en die fyn houtdeeltjies vir die gasheer opneem en verteer. Dit is nog nie duidelik hoe die termiete in hulle behoeftes vir stikstof voorsien nie. Die voedsel gaan verder deur die spysverteringskanale van verskeie ander termiete voordat dit heeltemal verteer is (trofalakse).

Termiete leef in groot familiegroepe (kolonies) waarin daar 'n bepaalde verdeling van gespesialiseerde take is. Omdat elke taak bepaalde eienskappe vereis, lyk die verskillende groepe of kastes binne die kolonie nie eenders nie. Die hoogste ontwikkelde kaste is die van die manlike en vroulike termiete wat geslagsorgane en vlerke ontwikkel en vir voortplanting en die stigting van nuwe kolonies verantwoordelik is (voortplanters). Hulle is die grootste van alle termiete, is duidelik gepigmenteer en het goed ontwikkelde saamgestelde oë.

Die voor- en agtervlerke is langwerpig, geelbruin en byna ewe groot (Iso-ptera = "gelykvlerkiges"), met uitsondering van die primitiewer spesies. Die vlerke val later op 'n verswakte plekkie naby die lyf af wanneer 'n mannetjie en wyfie hul eie kolonie begin. Die mannetjie byt aan die agterkant van die wyfie vas terwyl hulle na ʼn geskikte plek vir 'n nuwe nes soek. Paring vind eers in die nuwe nes plaas. Die paar, bekend as die koning en koningin, bly op dieselfde plek (die koninginsel) bymekaar en bly die middelpunt van die kolonie.

Die koningin se enigste taak is om eiers te lê, terwyl die koning haar van tyd tot tyd moet bevrug. By sommige spesies vind bevrugting slegs een keer plaas. Die koning en koningin lyk aanvanklik na mekaar, maar die agterlyf van die koningin word later geweldig groot vanweë die ontwikkeling van die eierstokke. Die koningin van die spesie Bellicositermes natalensis kan tot 16 cm lank en 4 cm breed word. Die koning se voortplantingsorgane ontwikkel ook verder en hy is weliswaar groter as enige ander lid van die kolonie, maar hy neem nie naastenby die afmetings van die koningin aan nie.

Uit die eerste eiers broei vlerklose larwes (nimfe), waarvan die oorgrote meerderheid in arbeiders ontwikkel. Die broeisel word deur die koning en koningin self versorg, maar daarna is die arbeiders vir die instandhouding en bou van die nes en vir die voorsiening van water en voedsel verantwoordelik. Die arbeiderskaste is die grootste van almal en bestaan uit vlerklose, blinde en wit (kleurlose) insekte. Hulle het ronde koppe met sterk kake en 'n klein borsstuk (toraks).

In verhouding daarmee is die agterlyf baie klein. Die arbeiders is onvrugbaar en saam met die pseudoarbeiders voer hulle die larwes en broei hulle uit. Soms word daar ook 'n subkaste arbeiders onderskei. Net soos die arbeiders is die soldate blind, vlerkloos en onvrugbaar. Hulle het egter goed  ontwikkelde kake waarmee hulle die kolonie teen indringers beskerm. Die soldate van hoër ontwikkelde termiete het boonop 'n spuitvormige klier aan die kop waaruit 'n  klewerige vloeistof na 'n indringer gespuit word.

Veral by die subfamilie Nasutermitinae is die klier goed ontwikkel en neem dit in der waarheid die termiet se hele kop in beslag. Die nasuti-soldate is dus doeltreffend vir verdediging toegerus en het nie sterk kake nodig nie. Soldate kan ook volgens hulle grootte in verskillende klasse ingedeel word: die stadium tussen ʼn larwe en 'n volgroeide soldaat staan bekend as presoldaat. Afgesien van genoemde kaste bestaan daar nag 'n aantal soorte wat nie met sekerheid vasgestel kon word nie.

Hulle kan in enige van die kastes ontwikkel, na gelang van die behoefte van die kolonie. Nimfe wat vlerkknoppe het, kan in voortplanters met vlerke ontwikkel, maar hulle kan ook in pseudo-arbeiders ontwikkel, in welke geval die vlerkknoppe sal verdwyn. Die pseudoarbeiders, wat baie soos die gewone arbeiders lyk, kan ook na enige kant toe ontwikkel. Hulle vorm in der waarheid 'n soort reserwekaste. Sekondêre of supplementere voort planters ontwikkel slegs wanneer die primêre (oorspronklike) koningspaar nie meer bestaan nie.

Hulle is vrugbare mannetjies en wyfies wat uit pseudo-arbeiders of nimfe ontwikkel het, sonder om eers deur 'n stadium te gaan waarin die vlerke ontwikkel. Hulle het dus geen vlerke nie, maar kan klein vlerkknoppies hê (dit moet egter nie verwar word met die stompies wat oorbly nadat die eerste koningspaar hulle vlerke afgewerp het nie). Die ontwikkeling van die sekondêre voortplanters, wat al begin voortplant terwyl hulle in 'n larwestadium is, word neotenie genoem. Navorsing in die afgelope aantal dekades het bewys dat verskeie feronome vir die vorming van die verskillende kastes en die ewewig daartussen verantwoordelik is.  

Termiete speel 'n belangrike rol in die natuur omdat hulle dooie plantaardige materiaal afbreek en die grond verryk met hulle ondergrondse bedrywighede. Termiete is ook 'n belangrike bron van voedsel vir diere soos die miereters, en baie ander diere, meestal insekte, leef in en by die termiete se neste (termitofilie). Termiete woon soms saam met ander spesies, miere, bye en dies meer.

In Afrika word miershope sedert die Oudheid as oonde gebruik, terwyl die miershoopklei vir pottebakkery gebruik word. In Suid-Amerika, Afrika en Asië is vlieënde rysmiere 'n belangrike bron van proteïene. Die insekte kan egter ook baie skade aanrig aan houtkonstruksies, meubels, klere, ensovoorts, en houtbalke kan hol gevreet wees sonder dat dit van buite sigbaar is. In die tuin- en landbou kan termiete hele oeste vernietig. Daar is vandag talle chemiese maniere waarop termiete bestry kan word.

• 
  Termiete wat pers kleurstof eet (Coptotermes formosanus)
• 
  Termiete met vlerke (Coptotermes formosanus)
• 
  'n Koningin (Coptotermes formosanus)
• 
  'n Termietwerker (Cryptotermes brevis)
• 
  'n Termiethoop in Kenia

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volume 27, bl. 120 - 122

Wikimedia Commons bevat media in verband met Isoptera.

Wikispecies het meer inligting oor: Isoptera