Å (lete)

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « A », loukîz cial.

Loukîz direk sol pådje do betchfessî å po vey l' uzaedje del lete Å dins l' rifondaedje do walon.

Li lete Å (lomêye A-bole, ossu coranmint A-botroûle), c' est ene lete di l' alfabet latén fwaite d' on on A avou on ptit rond å dzeu, lomé accint-bole. Si côde unicôde est U+00E5 pol pitite lete eyet U+00C5 pol grande lete.

E walon, li lete Å bole a aspité e walon diviè 1900 a Lidje.

Divant çoula, a Lidje, on eployive li lete  (Cambresier, Forir). E 1898, Joseph Kinable eployive co "Â".

E 1901, li lete Å est acceptêye pa Jean Haust come sicrijha pol long A d' Lidje, foirt ålwetrin. Mins, po Vervî, J. Feller eploye co on scrijha ki rshonne å "ó". Portant, e 1947, Jean Wisimus, dins s' motî, va prezinter l' accint d' Vervî avou l' lete Å, mågré ki, par la, les mots scrîts avou « å » sont cråndimint prononcîs « au » (/oː/) et minme cåzu «on» (/õ/).

Tot al dilongue do 20inme sieke, gn ava todi pus di scrijheus do Payis d' Lidje k' eployît l' lete Å, minme s' i vnént di viyaedjes la kel prononçaedje esteut Â.

A dater di 1992, Lorint Hendschel et Tiri Dumont prindèt li « å » come mwaisse ortografeye dins l’ «Diccionaire di Tot l’ Walon». Et fé insi e rfondou walon la ki l' lete va esse acceptêye come betchfessî scrijha : li betchfessî å. Adon, ele serè rconoxhowe eternåcionålmint come on sene ortografike do walon.

C' est Lucyin Mahin k' atåvla l' alomåcion d' "A-bole" e walon, a cåze do minme houcaedje e daenwès. El Basse Årdene ey e Coûtchant walon, on prononce "A-boule".

Elle est co eployeye po noter des accints ås aschates walon-picård, come a Courcele.

Dins si alfabet fonetike, Charles Bruneau l' eployive eto po sacwants accints di des viyaedjes metous so Smwès.

E 1995, Lucien Mahin prind eto ci scrijha la pol « Rasgoutadje des Bassårdinreces » (båze di dnêyes di l’ Årdene nonnrece) po scrire li son O long des mots ki s' prononçnut avou «â» al limotche do Payis d' ersè, houte di Libråmont (diré d' Moirci). Il est shuvou pa Louwis Baidjot, mwaisse eplaideu do « Coutcouloudjoû ». Ci ptite gazete la est rashiowe so les ovraedjes del soce des rcåzeus d’ Årdene nonnrece, ou çki bråmint des soçneus prononcèt «au» (O long ordinaire), come après Libin, Bietris u Bive, mins gn a Arthur Schmitz di Wårdin, dé Bastogne, ki prononce «â», çou li raprepeye les ortografeyes coinreces.

Foû do walon, cisse lete la est eto eployeye e daenwès, suwedwès, norvedjin, istro-roumin eyet tchamoro.