Årmenyin (lingaedje)

lingaedjes > indo-uropeyin > årmenyin

L' årmenyin (Հայերեն, hayere'n) est on lingaedje do Cocåze ki fwait on groupe da sinne emey les lingaedjes indo-uropeyins, sins cnoxhous près parints.

Côde ISO: hy

I gn a troes diyalekes diferins:

1. li vî årmenyin (ou grabar), k' a stî scrît a pårti do 5inme sieke et k' a-st ene ritche literateure teyolodjike, istorike, powetike, mistike ey epike.
2. l' årmenyin ponantrece, k' est l' lingaedje oficir del republike d' Årmeneye; cåzé eto pal kiminålté årmenyinne d' Iran.
3. l' årmenyin coûtchantrece, k' esteut cåzé påzès Årmenyins di l' Anatoleye, et asteure cåzé pal diyaspora årmenyinne.

On esteme a 7 miyons li nombe d' årmenyin-cåzants (avou on pô d' pus di 3 miyons e l' Årmeneye) (2003).

Li lingaedje a bråmint des bodjes di mots indo-uropeyins, mins nerén si fonolodjeye eyet si sintacse ont stî influyincêyes pås lingaedjes do Côcaze tot åtoû, eyet eto li turk, do côp, l' årmenyin fwait ene diferince so troes liveas des cossounes: moyales (deures), sonores (deures) eyet edjectives/fricatives. Les edjectives sont-st atipikes po on lingaedje indo-uropeyin; c' est des sons fwaits tot-z eployant les coides vocåles, purade ki les peumons, po shofler l' air foû.

L' årmenyin eploye on sistinme di declinåjhons (avou 7 cas), eyet fwait l' diferince inte singulî eyet plurial, mins nén inte omrin et femrin. Tchake viebe a deus bodjes; onk est eployî po l' erirece simpe eyet li pårticipe passé; l' ôte est eployî po tos ls ôtes tins. L' ôre des mots en årmenyin est sudjet-viebe-obdjet. L' eplaeçmint des nén definixhants årtikes candje inte les diyalekes ponantrece ey coûtchantrece; e ponantrecî, i s' mete pa dvant l' no, e coûtchantrecî, i shût l' no.

Ene sacwè di cmon ki gn a avou l'walon, c'est l' diyastinme ea. Cåzumint pattavå il est pronocî "ya"; adon e sacwants pårler del Årmeneye c'est "ê", et e sacwants ôtes c' est "eu". Insi, on no come dèr ("monsieu", "signeur") fwait l' djenitif dearn, et l' no tipik årmenyin a l' cawete -ean.

Sacwants linwicyins pinsèt ki l' årmenyin sreut-st on dschindand do fridjyin (et motoit on parint do trace et do dace), oudonbén on près parint do fridjyin. Mins les oridjenes di l' årmenyin, tot come po l' albanès, sont målåjheys a esplorer, cåze do grand nombe d' epronts a ds ôtes lingaedjes. L' årmenyin a eto bråmint des rshonnances avou l' grek, si pus près parint linwistike; eyet å cours di si istwere, a fwait des epronts a l' iranyin, poy å grek (6inme sieke), å turk (a pårti do 11inme sieke), å francès (å tins des Croejhîs, et poy a l' epoke modiene), å latén (14inme-18inme siekes) ey å rûsse (epoke modiene).

Asteure on pout cåzer d' troes diyalekes di l' årmenyin. Po sacwants syinceus, c' est troes lingaedjes po d' bon: l' årmenyin coûtchantrece, l' årmenyin levantrece, li vî årmenyin.

L' årmenyin coûtchantrece (lomé "årmenyin turk" påzès årmenyins) est cåzé påzès årmenyins avå l' Turkeye, Roumaneye, eyet l' diyaspora (France, Amerike, Brussele...). Il a stî metou so pî pal moenne Mexhitar, k' a-st askepyî a Venice l' academeye mexhitarisse.

Les årmenyins del France cåzént avou bråmint des francijhas. Les cis del Turkeye avou bråmint des mots turks, evnd. Adon, les årmenyins del diyaspora sintént k' i pierdént doûçmint leu lingaedje. C' est insi k' el academeye mexhitarisse s' a metou a scrire li "Motî Mexhitarisse". Il ont tapé a l' ouxh tos les mots ki n' estént nén årmenyins, et ndè leyî seulmint cénk ki vnént do francès et do turk. Po des sacwès di tos les djoûs, les mexhitarisses ont askepyî des noûmots a pårti des vîs mots årmenyins. Li motî a stî bén rçuvou pattavå.

Li pronoçaedje des cossounes di l' årmenyin coûtchantrece est diferin do levantrece. Les shoflêyès cossounes rimannut d' astok; mins les doûces divegnnut des deures, et les deures divegnnut des doûces. Pa egzimpe, "Yaqob" divént "Hagop".

L' årmenyin levantrece est cåzé en Årmeneye, adon påzès årmenyins d' l' Iran, Djeyordjeye, Azerbaydjan, etch etch. I wåde on pronoçaedje pus dlé do vî årmenyin, mins avou tot plin des mots do rûsse, des mots eternåcionås, avou ene ôrtografeye simplifieye (u complikêye), purade fonetike. Il est sotnou pa l' academeye di Yerevan.

On lome insi l' årmenyin do 5inme sieke, k' on cnoxhe åd triviè l' Novea Testamint ratourné pa Sint Mesrobe. Il a stî eployî påzès scrijheus d' eglijhe. Il est co eployî dins l' liturdjeye, mins tchaeconk pronoce a s'mode.

Li viye manire di pronocî esteut avou les deures et doûcès cossounes di l' årmenyin levantrece d' ouy, mins les shoflêyès cossounes si lijhént come en inglès u arabe, totfjhant k' ouy tot l' monde pronoce les shoflêyès cossounes a mode di l' indiyin (cossoune+h).

L' årmenyin si screye avou on alfabet da sinne, askepyî å 5inme sieke pa Sint Mesrobe Machdotz. Ci alfabet la mostere des influyinces di l' alfabet grek eyet des ôtes sistinmes di scrijhaedje dischindant do fenicyin; mins ces influyinces ni sont nén veyåves do côp.

Divant l' 5inme sieke, les Årmenyins scrijhént avou l' alfabet grek, mins c' esteut foirt malåjhey, pask' el årmenyin a des sons k' i n' a pont d' lete el alfabet grek. Li Sint Mesrobe a-st askepyî les alfabets årmenyin, djeyordjyin et albanès (li dierin s' a pierdou), a pårti d' l' alfabet grek, avou des trocas do latén, et tot metant les letes ki manként, a pårti des senes crustins.

L' årmenyin, eyet l' djeyordjyin (on vijhén djeyografike, mins nén linwisticmint) ont stî les deus seus lingaedjes k' ont polou wårder leu scrijhaedje tins di l' Union Sovietike sins esse oblidjîs del discandjî po l' alfabet cirilike.

L' alfabet årmenyin a 38 letes (36 oridjinelmint) ey est on alfabet bicamerå (i fwait l' diferince inte grandes et ptitès letes, come nost alfabet latén) Les letes "Օ" (o) et "Ֆ" (f) ont stî radjoutêyes al Moyinådje, l' "o" esteut po rplaecî l' sicrijha "աց" (aw) ki s' pronocîve "ô". Egzimpe: Boghos po Baughos ("Pôl"). Li "f" est po les mots etrindjirs.

• en årmenyin: Բոլոր մարդիկ ծնվում են ազատ ու հավասար իրենց արզգանապատկությամբ ու իրավունքներով։ Նրանք ունեն բանականություն ու խիղճ ֊ միմյանց պետք է եղբայրաբար վերաբերվեն։
• transliteraedje: Bolor mardik tsnvum en azat u havasar irents' arzganapatkut'yamb u iravunk'nerov. Nrank' unen banakanut'yun u khighch - mimyants' petk' e' eghbayrabar veraberven.
• ratournaedje walon: Tos les omes vinèt å monde libes et ewals po çou k' est d' leu dignité et d' leus droets. Leu råjhon et leu consyince elzi fwait on dvwer di s' kidure inte di zels come des frés.

(prumî årtike del Declaråcion univiersele des droets del djin)

• Årmeneye
• peupe årmenyin - diyaspora årmenyinne

• Wikipedia en årmenyin
• L' alfabet årmenyin (prezinté avou des imådjes, do côp vos l' såroz vey minme si l' betchteu da vosse èn sait nén håyner do tecse en årmenyin; i gn a l' tecse d' egzimpe eto)