Twiddn Weireldôorloge

'n Twiddn Weireldôorlog is 't twidde conflict woaby da bykan hêel de weireld betrokkn wos. E deurde van 1 september 1939 tot 2 september 1945.

Toun da Duutsland Pooln binnviel op 1 september 1939 kwamt er e hêeln mekaniek op gank va landn die party koozn voe 't êen of 't ander land.

Achter 'n Êestn Weireldôorlog (1914-1918) wos Duutsland 'n grôotn verliezer. Ze verlôorn stikkn land en ze moestn e grôotn schuld oflossn an d'ander landn die gewonn addn. Vele Duutschers voelnde nunder te zwoar gestraft. Doa komt nog by dat hêel de Westersche weireld in een economieschen crisis zat achter de beurskrach van 1929. 't Land zat hêle an de ground. Dat wos e goein fong voer etwien met e grôotn zucht na macht lik Adolf Hitler. In dienn tyd kwaamn oek de extreme partyen (mi nunder extreme gedachtn) sterk opzettn in Europa: zowel extreem-lienks of extreem-reks woarn goed vertegenwôordigd in de parlementn. Hitler kwam, op e democratische maniere, an de macht in Duutsland. Ze party, de NSDAP (Nazionalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei), krêeg de steun van 't grôotkapitoal, die benauwd woarn va de communistn. E wos Rykskanselier verkoozn op 30 januoari 1933. Oundertusschn adde Hitler ol boundgenôotn verzoameld in de reiste va de weireld (Japan en Italie zyn de belangrykste).

Hitler wilde Lebensraum voe de Duutschers. Ander ezeid: e wilde ander lann verovern. E begoste mi gemakkelikke brokkn in 1936 ('t Rynland) en 1938 (Ôostnryk). Die gebiedn woarn in 't verleedn ol by Duutsland, dus in 't buutnland wos 't er ni vele protest teegn de polletiek va Hitler. Ze peisnde da 'n ounger va de nazi's nu estild gienk zyn. Chamberlain en Daladier, d'êeste ministers van Iengeland e Vrankryk lietn zelfs gebeurn da Duutsland oek Sudeetnland (in Tsjechoslovakije) koste inneemn. In 'n uutkom va 1939 annexeerde Duutsland hêel Tsjechie, e 't buutnland liet nog ossan olles gebeurn, oek ol adde Duutsland 't Verdrag va Versailles ol kweetnioevele overtreedn.

Op 1 september 1939 viel Duutsland ze gebeur binn: Pooln. Iengeland e Vrankryk addn beloofd a Pooln da ze nunder giegn elpn, en dus kostn ze nu nie angers of nunder legers te mobiliseern. 'n Twiddn Weireldôorlog wos officieel begunn. Hitler moeste nem in 't begun moa concentreern op e poar frountn, want en adde e slim nie-aanvalsakkôord etêkend mi Stalin in ogustus 1939: de Russn giengn Duutsland ni anvolln en omgekêerd ('t zogezeide Molotov-Ribbentroppact, of 't Duvelspact). Oek de Amerikoanders bemoeidn nunder in 't begun niê. Hitler adde e Blitzkrieg (e styven rappn ôorlog zounder vele tegenstand) vôorspeld en da kwam oek uut. Op 9 april 1940 viel Duutsland binn by Denemarkn en Nôorweegn. Op 10 mei van da joar giengn Belgie, Luxemburg e Nederland d'ran. In êen zwoai wilndn ze oek Vrankryk inneemn, moa da gieng e bitje moeilikker. Op 't ende van juni '40 gaavn de Fransche nunder over. Hêel 't Fransche wos nu bezet, buutn e klêen stiksje: in Vichy collaboreerde maarschalk Pétain mi de Duutsche en doa kost 'n e bitje zyn eigen goeste doen. Generaal De Gaulle vluchtte weg na Londn, e leidde doa 'n opstand va de Fransche. In 't Westn blêef ollêne nog Iengeland over da ni bezet wos. Winston Churchill, 'n Êestn Minister, wos doa de grôte man. Hitler probeerde mi ze luchtmacht, de Luftwaffe, heel Londn te bombardeern, moar utendelik wos de RAF, de luchtmacht van d'Iengelsche, te sterk.

Ruw ezeid zou je kunn zeggn da Hitler 'n ôorlog beguste verliezn op 't moment dat 'n Rusland wilde anvolln. Napoleon Bonaparte ad dat ol e ki eprobeerd, moa dat wos e fiasco. Deur 't Duvelspact wos Hitler in ze rik edekt, moar e beseft da dat ni koste bluuvn deurn: de Russn mobiliseernde ossan moa mêer troepn an de grenze mi Duutsland. Doarom wilde Hitler êest attakkeern in de plekke va verrast te zyn deur Stalin. Bovendien woarn d'r in Rusland oek grôte oliereserves.

Hitler adde gin gedacht van de grotte van de Russische legers (in realiteit woarn d'er voe iddern Duuts 2 Russn). En oek 't terring speelde in 't vôordeel van de verdedigers: grôte reviern, indeliksche busschn... 't Wos eigentlik e klintje voun lange stand t'oudn, de Duutschers geweune te loatn noazn en te wachtn toet da ze deur nunder troepn gieng zyn. De strienge wienters in Rusland woarn de dôodsteke voe de Nazi's. Symbolisch voe nunder verlies in Operoasje Barbarossa wos de Slag by Stalingrad.

Op 7 december 1941 volln de Jappn e legerbasis van d'Amerikoanders an op Hawaï: Pearl Harbor. Japan adde in de joarn doavôorn an expansje edoan. De Volkernbound (de vôorganger van de Verenigde Naties), en Amerika in 't bezounder, addn wel eprotesteerd, moa 't ielp ni. Mi nunder stoutn anval op Pearl Harbor wilnde de Jappn de marine van de Amerikoanders kapot moakn. Da lukte moa gedêeltelik, want de vliegdekscheepn van Amerika lein doa ni. En vele ander scheepn kustn nog vermakt zyn. 't Gevolg wos da Amerika nu betrokkn wos by 'n Ôorlog. E joar loater, in mei 1942, verlôorn de Japanners ol een êeste ki serieus van d'Amerikoann. 't Begun van 't ende voe Duutsland e ze boundgenôotn.

Van 1942 vors begunt Duutsland op ol de frountn te verliezn. In Nôord-Afrika (de veldsloagn by El Alamein) verlôor 't Afrikakorps va Erwin Rommel van de Brittn va maarschalk Montgomery. Japan verlôor de slag by Midway: nunder marine krêeg e zwoarn klop. In Europa zelve deurde 't tot 10 juli 1943: de Geallieerdn lannde in Sicilië en kostn e bitje met e ki Italie veroovern. Op D-Day, 6 juni 1944, wos 't hêlegans edoan mi de Nazi's: de Geallieerdn lannde oek in 'n Normandie. Ze kunn oprukkn toet in Berlyn woa da Hitler in april 1945 ze zelven te kort doet. Op 7 mei 1945 capituleert Duutsland officieel.

Op 't ende van 'n ôorlog doen de soldoatn die Duutsland en de bezette gebiedn veroovern gruwelikke ountdekkiengn: de concentroasje- en uutroeiingskampn, lik Auschwitz in Pooln. In die kampn brochtn de nazi's ol die menschen tope die volgens nunder doctrine Untermenschen woarn (zeg moa: krapuul): joodn, sigeuners, homo's, communistn, intellectueeln,... De nazi's addn e hêeln systematiek uutepeisd voun nunder grôte vyann zo efficiënt meugelik uut te roein.

Moa de wrêedeedn, lik in iedern ôorlog, kwaamn van ol twi kantn. Oloewel dat nie mi nôdig wos voun 'n ôorlog te winn, smêetn d'Amerikoanders in 1945 toch twêe atoombommn op Hiroshima e Nagasaki. De gevolgn woarn ni t'overschattn: duuzende menschen woarn levend verbrand. Wie da 't overleefde, krêeg soms joens die mismakt woarn. Oek in Rusland woarn der concentroasjekampn.

Duutsland:

• Adolf Hitler: Rykskanselier van Duutsland en uutendelik dictator (Führer)
• Heinrich Himmler: boas van de SS, e gevrêesde paramilitaire organisoasje
• Hermann Göring: Ryksmaarschalk, 'n iprichter va de Gestapo en de Luftwaffe
• Joseph Goebbels: minister va propaganda

D'ander lann:

• Benito Mussolini: dictator (Duce) van Itolië
• Hirohito: keizer va Japan

• Josef Stalin, den boas van de Russn
• Winston Churchill, premier van 't Verenigd Keuninkryk
• Frankin Roosevelt, president van d' Amerikoann.

• Achter 'n ôorlog is iederêen dervan overtuugd: zuk etwot meugt nôoit ne mè gebeurn. Doarom stichn ze de Verenigde Naties: e sôorte va wereldregerienge die d'rvôorn moe zorn dan der gèn grôte conflictn mè meugn uutbreekn.
• 't Komt ni goed tusschen Rusland en Amerika: ze willn olletwêe invloed en in Europa. 't Is 't begun va 'n Koudn Ôorloge. Duutsland zelve rakt opedêeld in twêe stikkn: Ôost-Duutsland (doe mee met de Russn tot 1989) e West-Duutsland (doe mee me Vrankryk, Ingland en Amerika).