Eukaryootn

Eukaryootn Fossiel voorkomen: Proterozoïcum - Recent
Taxonomische indêlienge
Superdomein: Neomura Domein: Eukarya Whittaker & Margulis, 1978
Sorte
Eukaryootn
Typesoort
Rykn
Soorten
Animalia Fungi Plantae Chromalveolata Protistn

De eukaryootn zyn een van de drie domeinn van de taxonomie. Ze omvattn alle bêestn met e celkern, woa da 't DNA in zit. Vroeger wierdn der mo 2 domeinn ounderscheedn (de eukaryootn en de prokaryootn), in 1990 is Carl Woese ofgekomn met de nieuwe indelienge woarin da Bacteria, Archaea en Eukarya ounderscheedn wierdn.

Eukaryootn zyn per definitie organismn va wien da under celln intern georganiseerd zyn in organelln en e verschillig cytoskelet. Zukke organelln kunn byvoorbêeld de kern zyn, die et mêest opvolt, mor byvoordêeld ook et Golgi-apparoat, endoplasmoatisch reticulum, mitochondriën, chloroplastn of de vacuooln.

Et domein Eukaryota omvat klassiek volgende rykn:

• Animalia of bêestn
• Fungi of schimmels (mo dus ook champignons)
• Plantae of plantn
• Protista of Protoctista, de protistn
• Chromalveolata

De moderne indelienge volgt volgende taxonomie:

• Eukaryota
  • Unikonta
    • Opisthokonta
      • Metazoa
      • Choanozoa
      • Eumycota
    • Amoebozoa
  • Bikonta
    • Apusozoa
    • Cabozoa
      • Rhizaria
      • Excavata
    • Corticata
      • Archaeplastida
      • Chromalveolata

Over 't olgemeen zyn eukaryotische celln vele groter of prokaryootn. Ierounder volgt e korte beschryvieng van de interne structuurn van een eukaryotische celle.

De celkern is omgeevn deur e dubbele membroan, veelal de nucleaire enveloppe genoemd. Tusschen beide laagn zit der 20 à 40 nm plekke. Binn de binnste membroan zit et DNA, tegoare met alle eiwittn da et nodig et lik histoonn of alles die nodig is vo transcriptie. De nucleaire enveloppe volt utêen beist de mitose en meiose.

Der zyn drie soortn endoplasmoatisch reticulum (ER): ruw endoplasmoatisch reticulum (RER), gleddig endoplasmoatisch reticulum (SER, van et Iengels smooth), en sarcoplasmoatisch reticulum die in de spiern zit. Et RER is continu met de buutenste membroan van de nucleaire enveloppe en et zyn ruw uutzicht te dankn an 't feit da der ribosoomn ip zittn die dienn vo et mRNA van de transcriptie in eiwit te vertoaln.

Et SER dient ton mêer vo lipidesynthese, koolhydroatnsynthese en sommige posttranslationele modificoaties an eiwittn.

't Sarcoplasmoatisch reticulum fungeert als Ca²⁺-reservoir. Da Ca²⁺ wordt vrygeloatn vo de celle te depolariseern: e proces die essentieel is in spiercontractie.

't Golgi-apparoat dient vooral vo eiwittn te sorteern en vo soms ze te modificeern. Et krygt die eiwittn van et ER deur vesikels: e sôrte van klêne bulletjes met eiwittn en allerhande in, ofgeschermd van de reste van de celle deur e membroan. Dientengevolge loopn et ER en et Golgi-apparoat ni continu i mekoar over.

De endosymbiosetheorie stelt da mitochondriën, chloroplastn en alle organelln ofgeleid van plastiden ofkomstig zyn deur da e voorloper van al de eukaryote celln va vdage een andere bacterie et opgegeetn. In plekke van em te verteern, et 'n em echter wel loatn leven: azo kost 'n mee profiteern van de metabolische functies van die celle. In 't geval van mitochondriën is da ton aërobe respiratie (dus O₂ gebruukn vo energie te vast te leggn ounder de vorme van ATP), vo chloroplastn is da licht gebruukn vo de fotosynthese en azo sukers te maakn.

Mitochondriën en chloroplastn en alletwêe e dubbele membroan lik de kern. 't Verschil zit em derin da de binnste membroan serieus ingestulpt is (zie fotto): da zyn de cristae. Mitochondriën komn in oast alle eukaryootn vore.

Sommige vesikels en e gespecialiseerde functie. Lysosoomn breekn byvoorbeeld de inhoud van deur endocytose opgenomn eetn of, beist da peroxisoomn peroxiden ofbreekn. Peroxiden zyn molecuuln die een O-O biendieng en, die styf reactief is.

Een actinefilament is e helix van 2 actinekeetns, oungeveer 7 nm in diameter. Et actineskelet zit mêestol just ounder 't membroanippervlak en is verantwoordelik vo zowel celvorm en -rigiditeit als cytoplasmoatische stromieng, die nodig is vo organeln te verdeeln beist celdelieng en versnelde distributie van molecuuln over hêel de celle (tegoare me myosine). 't Stoat ook in vo uutstulpiengn te maakn in celn, e proces da essentieel is in celmigroatie.

Deze filamentn zyn 8 à 12 nm in brêedte en zyn ook stabieler geboundn. Under functie bestoat der o.a. in vo celvorm en -rigiditeit te beoudn lik et actineskelet, mor ook vo cel-cel en cel-matrix (celbiologie) interacties te stabiliseern. Z'en e belangryke rol by de vorm van sommigte organeln lik de kern.

Vele eukaryootn en e soorte steerte, e flagelle genoemd. Structureel zyn ze compleet verschillig van de flageln van prokaryootn. De kerne dervan bestoat uut microtubuli, en an de boasis zitn ze vast an e centriool, e complex van 9 microtubuli. 't Systêem vo alignerieng van de chromosoomn beist mitose en meiose is analoog doaran: an weerskantn eje e centriool, met doarut 'ountstoand' microtubuli die no de andere centriool toegroein. Z'en e buutndiameter van oungeveer 25 nm, en e binndiameter van oungeveer 15 nm. Microtubuli zyn zelve e polymeer van α- en β-tubuline.

Dierlikke celn en gin celwand, gin chloroplastn, en e klêendere vacuole. Dankzy et gebrek an zuk e celwand is e dierlikke cel flexibel en kat n potentieel andere celn opeetn, e belangryk proces van uus immuunsysteem.

Planteceln verschilln ip volgende maniern van d'andere eukaryootn:

• Z'en e grote centrale vacuole, die nodig is vo turgor te ounderoudn. Turgor is de rigiditeit van zukn cel in stand gehoudn deur ze woaterinoud (te vergelykn met e tuunslange: slap at der gin woater deur goat, art at der druk ip stoat).
• De anwezigheid van e celwand bestoande uut cellulose, hemicellulose en vele kis ook uut lignine. Fungi under celwand bestoat uut chitine, dee van Bacteria uut peptidoglycoann (suukerpolymeern met ier en doar e poar aminozuurn deran), en Archaea celwandn bestoan uut oftwel pseudopeptidoglycoan (lik peptidoglycoan mo me sommige aminozuurn en suuker verschillig) oftwel zuver uut polysacchariden.
• Plasmodesmata zyn goatn tusschn celn woadeuren da bepoalde klêene molecuuln kunn passeern. Et equivalent by bêestn zyn de gap junctions.
• Plastiden (bvb. chloroplastn) en gespecialiseerde functies (bvb. fotosynthese) binn de celle da andere eukaryootn ni en.
• Plantecelln die gin flagelln en en ook gin centriooln.

• Fungi en gin flageln. De ênigste uutzoenderieng zyn de chytriden.
• Under celwand bevat chitine.
• Der is e klêender fysiologisch verschil tusschen celln van schimmels.
• Hogere (multicellulaire) fungi en tusschen angrenzende celln poreuze partities die septa noemn, woadeuren da cytoplasma en organelln kunn bougiern. Primitieve fungi en da ni en by meiose zittn al de kernn tegoare in 1 celle.

By vele eukaryootn gebeurt voortplantieng seksueel: da wil zeggn da der twêe celln met een olve DNA-inhoud me mekoare versmeltn, vo azo e nieuwe celle (en uutendelik organisme) te maakn. Over 't olgemêen gebeurt et creëern van extra celln echter geweun deur mitose, woadeuren da je (in theorie) twêe identieke dochtercelln krygt.