Veelvroate
| Veelvroate | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 E veelvroate | |||||||||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Soorte | |||||||||||||
| Gulo gulo L. 1758 |
E veelvroate (Gulo gulo) is de grotste sôorte marterachtige die up 't land leeft, ollêne 'n reuznotter is e bitje grodder. 't Is e bêeste die verre ollêne up 't nôordn van d'Eirde leeft, ollêne an de westkust van Amerika lopt nunder verspreidienge toet an Californië.
't Zyn zeker 2 oundersôortn, de G.g. gulo in Europa en Azië en G.g. luscus in Nôord-Amerika (ol zyn der weetnschappers die der nog 4 benoemn). Veelvroatn zyn in Eurasië ountstoan en zyn beistn de latstn ystyd ol de Beringlandbrugge in Amerika beland.
Noame
bewerknDe noame veelvroate is overenoomn uut 't Duuts, mor is eigentlik e verkêerde vertoalienge uut 't Oud-Zweeds. Doa zeiden ze der fjellfräs teegn, die bergkatte wult zeggn.
Oek de weetnschappelikke noame gulo wult veelvroate zeggn, juuste lik de miender gebruukt Iengelsche noame glutton. De mêest gebruukte noame in 't Iengels is wolverine, die verzeker klêenn wolf wult zeggn.
Verspreidienge en leefgebied
bewerknVeelvroatn kommn vôorn in Nôord-Europa (Nôorweegn, Zweedn, Finland en Rusland) en Nôord-Azië (Rusland toet an de Beringzêe, stiksjes van Mongolië en China) en in Nôord-Amerika (Alaska, 't grotste dêel van Canada, Groenland en de westkust van de Verênigde Stoatn). In tyde han ze e vele groddere verspreidienge (Duutsland, Pooln, de Baltische Stoatn en 't grotste dêel van de Verênigde Stoatn).
Ze zyn surtout te viendn in de noaldbusschn van 't nôordn, mo ze zyn oek nie vies van de toendra en bergachtige streekn. De vintjes en e grôot leefgebied, die overlapt met de klindere territoria van verschillige wuvetjes.
Uutzicht
bewerkn't Zyn gestuukte bêestn me korte pôotn die e grôotn meiter lank kunn kommn, met nog e stertje derby van e cantimeiter of 20. Vintjes weegn toet 32 kilo, de wuvetjes kommn mo 20 kilo zwoar. Van kleur zyn ze zwort an 'n ounderkant, nunder mule en nundern steirt. Derboovn zyn ze bruun (oltemets oek blound) en up nundern rik zyn ze oek nog e bitje dounkerder.
Z'hen oek scherpe tandn en klauwers, woamei dan ze oek in boomn kunn klemmn, etwot dan ze wel nie vele doen.
Leevn
bewerknVeelvroatn leevn surtout by nachte, de keure voun êen te zien, is nie ol te grôot. Toune zoekn ze achter teetn (in Amerika zoekn ze surtout oas, in Europa en Azië zyn 't idder echte joagers), surtout vlêes, ol eetn z'oek wel plantn en beiers. Z'hen de reputoasje van indeliks toai en stout te zyn en sommigte versloagn van weetnschappers en joagers bevestigen dadde. Olhoewel dan ze zelve nie ol te grôot en zwoar zyn, zyn der getugenissn over 't kokkeduunn van kariboes, edelhertn en elandn. Ze goan oek nie zêre plekke moakn voun beirn en wolvn en durvn te vichtn voun 't teetn dan die bêestn epakt hen.
No menschn toe zyn ze idder schuw. In de latste 200 joar is er indeliks vele up nunder ejoagd voun 't vel en de populoasjes zyn hier en doa stabiel, ol zyn der nog vele plekkn woa dan ze achteruut goan. Nie ollêne de jacht, mor oek 't kappn van busschn en de fragmenterienge van nunder leefgebied, doe nunder gin goed. In de Verênigde Stoatn is er vroeger surtout up ejoagd omdan de boern benauwd woarn dan ze nunder kiekns en aar bêestn gienkn pakkn. In Scandinoavië han ze de slichte gewunte voun binn te goan in huuzn up zoek achter teetn en toune en indeliksje stank achter te loatn (uut nunder anoale kliern).
In Nôorweegn zyn der e klêne 200 bêestn, in Zweedn 500 en in Finland oek 200. In Rusland en de VS zyn der gin cyfers en in Canada zoudn der e klêne 20 000 zyn.
Ze poarn van april toet juli, mo 't embryo begunt mo te groein in november. 30 doagn loater koopn ze en de joungn zittn toune in e snêeuwhol. Ze zyn toune blend en weegn mor 100 gram. Ze zuugn 10 weekn en in 'n herfst goan ze ollêne up route. Achter 3 joar kunn ze zelve joungn krygn.
Veelvroatn leevn in 't wilde toet 10 joar, in gevangnschap 17.