Chi Cá bướm

Chi Cá bướm
	Thời điểm hóa thạch: 24–0 triệu năm trước đây TiềnЄ Є O S D C P T J K Pg N Thế Oligocene – nay
	C. capistratus
Phân loại khoa học
Giới (regnum)	Animalia
Ngành (phylum)	Chordata
Lớp (class)	Actinopterygii
Bộ (ordo)	Acanthuriformes
Họ (familia)	Chaetodontidae
Chi (genus)	Chaetodon; Linnaeus, 1758
Loài điển hình
	Chaetodon capistratus; Linnaeus, 1758
Các loài
	87 loài, xem trong bài

Chi Cá bướm, tên khoa học là Chaetodon, là chi cá biển có số lượng thành viên đông nhất trong họ Cá bướm. Các loài trong chi này được phân bố trải rộng trên khắp các vùng biển thuộc Ấn Độ Dương, Thái Bình Dương và Đại Tây Dương.

Từ nguyên

Từ chaetodon được ghép bởi hai âm tiết trong tiếng Hy Lạp cổ đại: khaítē (χαίτη; "tóc") và odoús (ὀδούς; "răng"), hàm ý đề cập đến bộ răng có dạng sợi cứng như bàn chải của loài điển hình C. capistratus.^[3]

Phân loại học

Ước tính, hai chi Chaetodon và Prognathodes tách nhau từ tổ tiên chung gần nhất vào khoảng 24 triệu năm trước. Chaetodon sau đó lại tách thành 4 nhánh lớn, kéo dài từ khoảng 20 đến 14 triệu năm.^[1]

Chaetodon là chi có tình trạng phân loại học phức tạp nhất trong họ Cá bướm. Tính đến hiện tại, có tất cả 87 loài được công nhận trong chi này, được chia vào thành nhiều phân chi. Những phân chi này có khả năng sẽ được công nhận là những chi hợp lệ trong tương lai.

Phân chi và các loài

Theo nghiên cứu của Fessler & Westneat (2007), Chaetodon được chia thành những phân chi sau với 4 nhánh chính:^[1]

Nhánh 1

Nhánh này chỉ có duy nhất một phân chi là Chaetodon, bao gồm các loài sau đây:

Những loài dưới đây được một số nhà ngư học xếp vào phân chi Chaetodon, nhưng số khác lại xem chúng thuộc nhóm incertae sedis:

Chaetodon assarius Waite, 1905
Chaetodon dialeucos Salm & Mee, 1989
Chaetodon humeralis Günther, 1860
Chaetodon marleyi Regan, 1921
Chaetodon sanctaehelenae Günther, 1868
Chaetodon striatus Linnaeus, 1758

Nhánh 2

Nhánh này bao gồm 4 phân chi:

Lepidochaetodon

C. interruptus
C. kleinii
C. nippon
C. unimaculatus

Chaetodon daedalma Jordan & Fowler, 1902
Chaetodon interruptus Ahl, 1923
Chaetodon kleinii Bloch, 1790
Chaetodon litus Randall & Caldwell, 1973
Chaetodon nippon Steindachner & Döderlein, 1883
Chaetodon smithi Randall, 1975
Chaetodon trichrous Günther, 1874
Chaetodon unimaculatus Bloch, 1787

Roaops

Chaetodon burgessi Allen & Starck, 1973
Chaetodon declivis Randall, 1975
Chaetodon flavocoronatus Myers, 1980
Chaetodon mitratus Günther, 1860
Chaetodon tinkeri Schultz, 1951

Exornator

C. citrinellus
C. guttatissimus
C. miliaris
C. multicinctus
C. pelewensis
C. punctatofasciatus
C. quadrimaculatus

Chaetodon citrinellus Cuvier, 1831
Chaetodon dolosus Ahl, 1923
Chaetodon guentheri Ahl, 1923
Chaetodon guttatissimus Bennett, 1833
Chaetodon miliaris Quoy & Gaimard, 1825
Chaetodon multicinctus Garrett, 1863
Chaetodon pelewensis Kner, 1868
Chaetodon punctatofasciatus Cuvier, 1831
Chaetodon quadrimaculatus Gray, 1831
Chaetodon sedentarius Poey, 1860

Rhombochaetodon

C. fremblii
C. madagaskariensis
C. mertensii
C. paucifasciatus
C. xanthurus

Chaetodon argentatus Smith & Radcliffe, 1911
Chaetodon blackburnii Desjardins, 1836
Chaetodon fremblii Bennett, 1828
Chaetodon madagaskariensis Ahl, 1923
Chaetodon mertensii Cuvier, 1831
Chaetodon paucifasciatus Ahl, 1923
Chaetodon xanthurus Bleeker, 1857

Nhánh 3

Nhánh này bao gồm 6 phân chi:

Corallochaetodon

C. austriacus
C. lunulatus
C. melapterus
C. trifasciatus

Chaetodon austriacus Rüppell, 1836
Chaetodon lunulatus Quoy & Gaimard, 1825
Chaetodon melapterus Guichenot, 1863
Chaetodon trifasciatus Park, 1797

Citharoedus

C. meyeri
C. ornatissimus
C. reticulatus

Chaetodon meyeri Bloch & Schneider, 1801
Chaetodon ornatissimus Cuvier, 1831
Chaetodon reticulatus Cuvier, 1831

Gonochaetodon

C. baronessa
C. larvatus
C. triangulum

Tetrachaetodon

C. bennetti
C. plebeius
C. speculum

Chaetodon andamanensis Kuiter & Debelius
Chaetodon bennetti Cuvier, 1831
Chaetodon plebeius Cuvier, 1831
Chaetodon speculum Cuvier, 1831
Chaetodon zanzibarensis Playfair, 1867

Megaprotodon

C. trifascialis

Chaetodon trifascialis Quoy & Gaimard, 1825

Discochaetodon

Chaetodon aureofasciatus Macleay, 1878
Chaetodon octofasciatus Bloch, 1787
Chaetodon rainfordi McCulloch, 1923
Chaetodon tricinctus Waite, 1901

Nhánh 4

Nhánh này chỉ bao gồm duy nhất Rabdophorus, là phân chi có số lượng thành viên đông nhất:

C. adiergastos
C. ephippium
C. falcula
C. lineolatus
C. lunula
C. melannotus
C. rafflesii
C. semilarvatus
C. ulietensis
C. vagabundus

Chaetodon adiergastos Seale, 1910
Chaetodon auriga Forsskål, 1775
Chaetodon auripes Jordan & Snyder, 1901
Chaetodon collare Bloch, 1787
Chaetodon decussatus Cuvier, 1829
Chaetodon ephippium Cuvier, 1831
Chaetodon falcula Bloch, 1795
Chaetodon fasciatus Forsskål, 1775
Chaetodon flavirostris Günther, 1874
Chaetodon gardineri Norman, 1939
Chaetodon leucopleura Playfair, 1867
Chaetodon lineolatus Cuvier, 1831
Chaetodon lunula (Lacépède, 1802)
Chaetodon melannotus Bloch & Schneider, 1801
Chaetodon mesoleucos Forsskål, 1775
Chaetodon nigropunctatus Sauvage, 1880
Chaetodon ocellicaudus Cuvier, 1831
Chaetodon oxycephalus Bleeker, 1853
Chaetodon pictus Forsskål, 1775
Chaetodon rafflesii Bennett ?, 1830
Chaetodon selene Bleeker, 1853
Chaetodon semeion Bleeker, 1855
Chaetodon semilarvatus Cuvier, 1831
Chaetodon ulietensis Cuvier, 1831
Chaetodon vagabundus Linnaeus, 1758
Chaetodon wiebeli Kaup, 1863
Chaetodon xanthocephalus Bennett, 1833

Hóa thạch

Bằng chứng hóa thạch sớm nhất của Chaetodon có niên đại vào khoảng 7 triệu năm trước (thế Miocen), được đặt danh pháp là Chaetodon ficheuri. Sáu mẫu hóa thạch của C. ficheuri được thu thập tại lưu vực Chelif, gần thành phố Oran (tây bắc Algérie).^[4]

Sinh thái học

Chaetodon bao gồm những loài ăn tạp (thức ăn của nhóm này chủ yếu bao gồm các loài thủy sinh không xương sống như động vật phù du) và ăn san hô chuyên biệt. Các loài ăn tạp cũng có thể ăn san hô nhưng không hoàn toàn phụ thuộc vào nguồn thức ăn này.^[5]

Ở các loài ăn san hô (không kể ăn tạp hay chuyên biệt), san hô mà chúng ăn chủ yếu là san hô cứng từ các chi Acropora (chiếm ưu thế nhất), Pocillopora, Montipora và Porites; không những vậy, một số ít loài còn ăn cả san hô mềm (như C. unimaculatus hay C. interruptus).^[5]^[6] Tuy cũng là loài ăn san hô chuyên biệt, C. ornatissimus chỉ ăn chất nhầy tiết ra từ san hô, khác biệt hoàn toàn so với những loài cá bướm còn lại ăn chủ yếu là polyp san hô.^[5]

Trong hơn 5000 loài cá rạn san hô ngày nay, chỉ có khoảng 128 loài ăn san hô, và trong số này chỉ có 41 loài ăn san hô cứng. Hơn nữa, 25 trong số 41 loài này thuộc họ Cá bướm. Ghi nhận ước tính sớm nhất về sự ăn san hô ở họ Cá bướm là khoảng 15,7 triệu năm trước, tiến hóa từ nhánh 3 của Chaetodon.^[6]

Các loài Chaetodon thường kết đôi với nhau và cùng bảo vệ một lãnh thổ chung. Điển hình như C. lunulatus, một loài có sự chung thủy lâu dài với bạn đời, khi có thể kết đôi cùng nhau đến 7 năm.^[7] Những cá thể cùng giới ở vài loài cũng có thể bắt cặp với nhau nhằm mục đích canh chừng các loài săn mồi, như đã thấy ở C. melannotus.^[8] Một vài loài có xu hướng sống đơn độc và chỉ kết đôi với nhau vào thời điểm sinh sản, như C. rainfordi, C. plebeius hay C. trifascialis.^[7]

Lai tạp

Có ít nhất 40 trường hợp tạp giao được ghi nhận ở Chaetodon, bao gồm cả những trường hợp kết đôi khác loài.^[9] Trong số này, C. auriga có thể tạp giao đến 8 loài khác, nhiều nhất trong chi Chaetodon.

Tham khảo

^ ^a ^b ^c Fessler, Jennifer L.; Westneat, Mark W. (2007). “Molecular phylogenetics of the butterflyfishes (Chaetodontidae): Taxonomy and biogeography of a global coral reef fish family” (PDF). Molecular Phylogenetics and Evolution. 45 (1): 50–68. doi:10.1016/j.ympev.2007.05.018. ISSN 1055-7903. PMID 17625921.
^ R. Fricke; W. N. Eschmeyer; R. van der Laan biên tập (2023). “Chaetodon”. Catalog of Fishes. Viện Hàn lâm Khoa học California. Truy cập {{{3}}}. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |accessdate= (trợ giúp)
^ Scharpf, Christopher; Lazara, Kenneth J. (2021). “Order Acanthuriformes (part 1): Families Lobotidae, Pomacanthidae, Drepaneidae and Chaetodontidae”. The ETYFish Project Fish Name Etymology Database. Truy cập ngày 24 tháng 4 năm 2022.
^ Carnevale, Giorgio (2006). “Morphology and biology of the Miocene butterflyfish Chaetodon ficheuri (Teleostei: Chaetodontidae)”. Zoological Journal of the Linnean Society. 146 (2): 251–267. doi:10.1111/j.1096-3642.2006.00203.x. ISSN 1096-3642.
^ ^a ^b ^c Cole, Andrew; Pratchett, Morgan; Jones, Geoffrey (2008). “Diversity and functional importance of coral-feeding fishes on tropical coral reefs” (PDF). Fish and Fisheries. 9: 286–307. doi:10.1111/j.1467-2979.2008.00290.x.
^ ^a ^b Bellwood, D. R.; Klanten, S.; Cowman, P. F.; Pratchett, M. S.; Konow, N.; van Herwerden, L. (2010). “Evolutionary history of the butterflyfishes (f: Chaetodontidae) and the rise of coral feeding fishes”. Journal of Evolutionary Biology. 23 (2): 335–349. doi:10.1111/j.1420-9101.2009.01904.x. PMID 20487131.
^ ^a ^b Nowicki, Jessica P.; O’Connell, Lauren A.; Cowman, Peter F.; Walker, Stefan P. W.; Coker, Darren J.; Pratchett, Morgan S. (2018). “Variation in social systems within Chaetodon butterflyfishes, with special reference to pair bonding”. PLoS ONE. 13 (4): e0194465. doi:10.1371/journal.pone.0194465. ISSN 1932-6203. PMC 5894994. PMID 29641529.
^ Pratchett, Morgan S.; Pradjakusuma, Oki. A.; Jones, Geoffrey P. (2006). “Is there a reproductive basis to solitary living versus pair-formation in coral reef fishes?” (PDF). Coral Reefs. 25 (1): 85–92. doi:10.1007/s00338-005-0081-6. ISSN 1432-0975.
^ Hobbs, J-P.A.; van Herwerden, L.; Pratchett, M. S. & Allen, G. R. (2013). “Hybridisation Among Butterflyfishes” (PDF). Trong Pratchett, M. S.; Berumen, M. L. & Kapoor, B. (biên tập). Biology of Butterflyfishes. Boca Raton, Florida: CRC Press. tr. 48–69.Quản lý CS1: sử dụng tham số tác giả (liên kết) Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách biên tập viên (liên kết)

[fessler-1] Fessler, Jennifer L.; Westneat, Mark W. (2007). “Molecular phylogenetics of the butterflyfishes (Chaetodontidae): Taxonomy and biogeography of a global coral reef fish family” (PDF). Molecular Phylogenetics and Evolution. 45 (1): 50–68. doi:10.1016/j.ympev.2007.05.018. ISSN 1055-7903. PMID 17625921.

[2] R. Fricke; W. N. Eschmeyer; R. van der Laan biên tập (2023). “Chaetodon”. Catalog of Fishes. Viện Hàn lâm Khoa học California. Truy cập {{{3}}}. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |accessdate= (trợ giúp)

[3] Scharpf, Christopher; Lazara, Kenneth J. (2021). “Order Acanthuriformes (part 1): Families Lobotidae, Pomacanthidae, Drepaneidae and Chaetodontidae”. The ETYFish Project Fish Name Etymology Database. Truy cập ngày 24 tháng 4 năm 2022.

[4] Carnevale, Giorgio (2006). “Morphology and biology of the Miocene butterflyfish Chaetodon ficheuri (Teleostei: Chaetodontidae)”. Zoological Journal of the Linnean Society. 146 (2): 251–267. doi:10.1111/j.1096-3642.2006.00203.x. ISSN 1096-3642.

[cole-5] Cole, Andrew; Pratchett, Morgan; Jones, Geoffrey (2008). “Diversity and functional importance of coral-feeding fishes on tropical coral reefs” (PDF). Fish and Fisheries. 9: 286–307. doi:10.1111/j.1467-2979.2008.00290.x.

[bellwood-6] Bellwood, D. R.; Klanten, S.; Cowman, P. F.; Pratchett, M. S.; Konow, N.; van Herwerden, L. (2010). “Evolutionary history of the butterflyfishes (f: Chaetodontidae) and the rise of coral feeding fishes”. Journal of Evolutionary Biology. 23 (2): 335–349. doi:10.1111/j.1420-9101.2009.01904.x. PMID 20487131.

[nowicki-7] Nowicki, Jessica P.; O’Connell, Lauren A.; Cowman, Peter F.; Walker, Stefan P. W.; Coker, Darren J.; Pratchett, Morgan S. (2018). “Variation in social systems within Chaetodon butterflyfishes, with special reference to pair bonding”. PLoS ONE. 13 (4): e0194465. doi:10.1371/journal.pone.0194465. ISSN 1932-6203. PMC 5894994. PMID 29641529.

[8] Pratchett, Morgan S.; Pradjakusuma, Oki. A.; Jones, Geoffrey P. (2006). “Is there a reproductive basis to solitary living versus pair-formation in coral reef fishes?” (PDF). Coral Reefs. 25 (1): 85–92. doi:10.1007/s00338-005-0081-6. ISSN 1432-0975.

[9] Hobbs, J-P.A.; van Herwerden, L.; Pratchett, M. S. & Allen, G. R. (2013). “Hybridisation Among Butterflyfishes” (PDF). Trong Pratchett, M. S.; Berumen, M. L. & Kapoor, B. (biên tập). Biology of Butterflyfishes. Boca Raton, Florida: CRC Press. tr. 48–69.Quản lý CS1: sử dụng tham số tác giả (liên kết) Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách biên tập viên (liên kết)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]