Test de costituensa

Sta voxe xe orfagna, o sia privada de lighi in entrada da altre voxe Inserìsaghene inmanco uno pertinente e cava l'avixo.

I test de costituensa i ze test doparài in łenguìstega par reconósar i sintagmi, cioè łe secuense de parołe che łe fa grupo tra de łore e che łe se conporta cofà unità.

A ghe ze defarenti test par el reconosimento dei sintagmi:

• Test de mobiłità o spostamento
• Test de ła sostituibiłità
• Test de ł'enunsiabiłità in izołamento
• Test de ła divizion (“scissione”)
• Test de ła coordinabiłità
• Test de ła no-interonpibiłità
• Test de ł'ełisi

I sintagmi donca, par èsar defenìi cusì, i ga da suparar un test de costituensa, ma “sorpasar un determinato test ze una condizione sufficiente, ma non necessaria di costituenza”, siché par stabiłir se un grupo de parołe el ze un sintagma, el pol èsar nesesario far recorso a i defarenti criteri.

Un sintagma el ze tałe se’l pol ocupar pozision defarenti rento un tèrmene (inte i łìmiti de rizidità o łibartà de órdene dei costituenti inte na determinada łengua) e se łe parołe che łe ło costituise łe se move insenbre inte ła fraze.

Ezenpio:

(a) Francesca e Alessio i ndarà via el meze pròsimo.

Cuà ła secuensa de parołe “el meze pròsimo” ła pol èsar spostà da ła pozision finałe a cueła inisiałe:

(a') El meze pròsimo Francesca e Alessio i ndarà via.

Donca, el grupo de parołe “el meze pròsimo” el ze un sintagma (nominałe) parché, se A separemo “meze” da’l só modifegador “pròsimo”, A vien fora de łe frazi agramategałi (senjade convensionalmente co ł'asterisco "*") cofà:

(a'’) *El pròsimo Francesca e Alessio i ndarà via meze.

(a'’') *I ndarà via meze Francesca e Alessio el pròsimo.

Siché testa e modifegador i ga da móvarse insenbre rento ła fraze in modo che che cuesta ła rezulte gramategałe.

‘ste oparasion de movimento łe consiste donca inte un spostamento de un ełemento che’l va a ocupar na pozision marcada. Ła frase de ł'ezenpio (a'), defati, ła vien defenìa fraze marcada, cioè ła mostra na secuensa che no ła ghe va drìo a’l normałe modeło SVO (sojeto-verbo-ojeto), ma ła remarca un costituente frazałe; ł'atension l’è postà so un ełemento de ła fraze e ła ze prevista na dezlocasion in pozision inisiałe de un costituente frazałe (focałizasion); in partigołare, ła pozision sołitamente ocupà da’l tema cuà ła vien ocupà da’l rema.

Par ezenpio inte ła fraze:

(1)Maria ła vol regałar na majeta de Topolino a so soreła.

L’è posìbiłe doparar ła focałizasion par verifegare cuałi che i ze i costituenti:

-Na majeta de Topolino', Maria ła vol regałar a so soreła.

-Regałar na majeta de Topolino a so soreła, ła vol Maria.

- * Na majeta', Maria ła vol a so soreła de Topolino regałar.

El test de mobiłità el parmete anca de dezanbiguar frazi anbigue cofà:

(2)El carabinier el ghe core drìo a i ładri col capeło.

-Col capeło, el carabinier el ghe core drìo a i ładri. (no mìa sensa el capeło)

-A i ładri, el carabinier el ghe core drìo col capeło. (no mìa altri)

-A i ładri col capeło, el carabinier el ghe core drìo. (no mìa a cuełi sensa capeło)

- *'A i ładri co'l carabinier el ghe core drìo el capeło.

Inte ł'ùltemo ezenpio ła fraze ła rezulta agramategałe parché “a i ładri co” no el costituise un sintagma sensa “el capeło”.

Un sintagma l’è tałe se’l pol èsar sostituìo, cioè cuando che na secuensa de parołe ła pol èsar sostituìa da un pronome parsonałe o da altre forme, ciamàe proforme.

Considarando ła fraze:

(b) I do amighi i ndarà fora a far ła speza doman.

A ze posìbiłe sostituir el grupo de parołe “i do amighi” col pronome parsonałe “łori” e ła fraze che A se otien ła sarà:

(b') Łori i ndarà fora a far ła speza doman. 

Opur cuà:

(3) Lucia ła vol dar łe crochete al can.

l’è posìbiłe sostituir el grupo de parołe “a’l can” co ła proforma “ghe” e ła fraze che ła se otien ła sarà:

(3') Lucia ła vol darghe łe crochete.

Un sintagma l’è tałe se’l pol èsar pronunsià in izołamento e costituir da soło na declarasion:

(c) El corier el ga dato fora el paco.

(c') (Chi gało dato fora el paco?) El corier.

Ła fraze ła deventa agramategałe se “el” e “corier” i ze divizi:

(c'’) (Chi gało dato fora el paco?) *el, *corier, *corier el ga...evc.

Par individuar i sintagmi in izołamento A se dòpara sołitamente łe domande WH, poiché inte łe resposte A se gavarà un sintagma izołà.

Ezenpio:

(4) Luca el vol regałar un can al so amigo.

-Cosa voło regałar Luca al so amigo? Un can.

-Cosa voło Luca? Regałar un can al so amigo.

-Cosa voło Luca? Regałar un can.

Un sintagma l’è tałe se separàndoło da’l resto de ła fraze el va a costituir na fraze scavesà in do parti indo che A vien remarcà un costituente frazałe.

De sòłito A ghe ze inte ła prima parte Verbo èsar + ełemento (rema) e el tema inte ła segonda parte; łe do frazi łe ze cołegàe da un “che” pseudoreładivo.

Par ezenpio in:

(d)Ła me amiga ła łeze i apunti de łenguìstega.

A podemo izołar co ła strutura ła ze... che ła secuensa de parołe “ła me amiga” e ła fraze che ła vien fora ła ze:

(d') Ła ze ła me amiga che ła łeze i apunti de łenguìstega.

A no ze posìbiłe izołar, invese, łe sìngołe parołe che łe costituise el sintagma “ła mé amiga” parché A ghin venjarìa fora frazi agramategałi:

(d'’)* Ła ze amiga che mia ła łeze i apunti de łenguìstega.

Opur:

(d'’') * Ła ze ła me che amiga ła łeze i apunti de łenguìstega.

‘Sto criterio el parmete de reconósar cuałe secuense de parołe che łe fà parte de na fraze coordenà łe ze sintagmi e cioè individuar grupi de parołe che łe raprezenta sintagmi de’l mèdemo tipo. Do o pì sintagmi diversi i pol èsar considarài de’l mèdemo tipo se coordenàbiłi.

‘Sta roba ła vałe par sintagmi nominałi (1), ajetivałi (2), verbałi (3), evc.:

(1) Chel tozateło e'l so conpanjo i ze stài punidi.

(2) A go cronpà un dolse fresco e gustozo.

(3) Studia e łaora co gran inpenjo.

Inazonta, drìo el criterio de coordinabiłità, A no ze posìbiłe catar in raporto de coordenasion secuense de parołe che no łe forma sintagmi:

(f) * El profesor de Luca el spiega e de Marco e'l intèroga.

Un sintagma l’è tałe se’l costituise un'unità no-interonpìbiłe, cioè un costituente. El criterio de ła no-interonpibiłità el consiste, defati, inte ł’inserir rento de na secuensa de parołe unitaria un morfema.

Se A se otien na fraze agramategałe łora ła secuensa de parołe scavesàe ła ze un sintagma, parché un sintagma no’l pol èsar łibaramente destacà da materiale morfołòzego.

Par ezenpio inte ła fraze:

(g) Luana ła ga fato ła torta sensa vuvi.

Se A zbreghemo ła secuensa de parołe “sensa vuvi” A vien fora na fraze agramategałe:

(g')*Ła ga fato ła torta sensa Luana vuvi.

Un sintagma l’è tałe se’l ze sojeto a ełisi, cioè a ł'omision, inte na fraze, de na secuensa de parołe dezà presente inte ł'interpretasion de ła fraze e, donca, recuparàbiłe da’l contesto łenguìstego:

(5)Anna ła ze na toza studioza, ma anca Federica (soto intendesto: ła ze na toza studioza)