Gorìsia

 

A ła confluensa de łe do nadurałi vie de comunicasion tra oriente e osidente, łe Vałi del'Ixonso (Soča) e del Vipaco (Vipava), inportante łogo de transito zà in tenpi remoti, Gorisia ła xe bagnà dal fiume Ixonso. Ła sità ła se fasà so ła pianura ixontina sircondà da łe cołine del Cołio (Brda), note par ła coltivasion de ła vegna e ła produsion de vin bon. Gorisia ła xe parà a nord dai monti e non ła risente dei fredi venti setentrionałi ma, trovandose quaxi al sboco dei vàłechi prealpini e càrseghi, ła xe sojeta a ła bora che ła sùfia da est. Verta verso ła pianura, anca i venti freschi e umidi che i provien da sud-ovest i influensa el so clima pitosto mite.

 

El nome de Gorisia el compare par ła prima volta 'ntel'ano 1001, in un documento del'inperador Ottone III col qual iù el regałava el casteło de Salcan e ła viła Goriza catà ai pié del casteło, al patriarca de Aquiłeja e ai Eppstein, conti del Friułi "medietatem predii Solikano et Gorza nuncupatum" e, dópo, ricordà inte el 1015 "medietatem unius villae que sclavonica lingua vocatur Goriza". Ai Eppstein i vegne dópo i conti paładini de Bavièra. Inte el so màsemo splendor, anca se i Conti i gera bastansa guerafondai, ła soa estension ła covrìa parta del nord est itałiano (conprexe par un corto perìodo anca łe sità de Trevixo e Pàdova in Vèneto), ła parta osidentałe del'atuałe Slovenia e parta del'atuałe teritorio aostrìaco. Basta pensar che a Meran (BZ) ghe gera ła màsema, se non ùnega, zeca de ła Contea de Gorisia, mentre ła sede vèra e propia (doe abitava i Conti) ła se catava a Lienz in Àustria.

Inte el 1500 a ła morte del'ùltemo conte Leonardo a Lienz, ła sità pasa a Massimiliano I d'Asburgo anca si rivendicada anca da ła Repùblica de Venesia. Ła sità ła fagarà parta dei domini asbùrgisi (Stato del Litorałe/Kustenland) come cavedal de ła Contea de Gorisia, e come caołogo de ła provincia aostrìaca de ła "Prinsipesca Contea de Gorisia e Gradisca" parché Conte de łe zone el gera l'inperador asbùrgico (1815-1918), co dó brevi interusion: l'ocupasion venesiana del 1508-1509 e l'incluxion inte łe Province Iłìrrghe napołeòneghe dal 1809 al 1813.

(VEC)

«...O Gorisia, ti te sì małedita
par ogni cor chel sente cosensa;
dołoroxa ghe xe stà ła partensa

e el ritorno par tanti no ghe xe stà...»

— Ritorneło de na cansone popołare cantada durante ła prima guera mondiałe dai soldati itałiani

Gorisia ła xe stà ciapà dai Itałiani inte el 1916, perdùa dópo ła rota de Cavoreto, inte el 1917 e ciapà de nóvo, definitivamente, inte el 1918; xe stà inclusa, par poco, inte el Goernatorà de ła Venesia Julia (1918-1919); cusì dópo l'anesion (1919) ła xe stà, prima incorporàda inte el Vèneto, inte ła provincia de Ùdine, vegnendo a formar in sto modo ła provincia del Friułi e, in dópo, ereta a caołogo de provincia (1927) co jurisdision sul Friułi orientałe (a ecesion de ła Bixiacaria e de Gravo unìe a Trieste e del distreto de Cervignan unio a Ùdine). Inte el 1922, Lelio Baggiani, el fondava ła Croxe Vèrda Gorisiana, stórega asociasion de vołontariado e pùblego socorso. 'Ntel'imedià primo dopoguera xe stà cavà vìa na volta par tute ła Contea. Par un corto perìodo (1943-1945) ła xe stà mesa soto l'aministrasion miłidar todesca (de fato un'anesion) e encluxa inte el Goernatorà dell' Adriatisches Kuestenland ("Litorałe Adriàtico") chel a soa volta el xe stà meso soto el direto controło de Friedrich Rainer, gauleiter de ła Carinsia. Col'arivo dei partigiani jugoslavi a Gorisia inte el majo del 1945 ła xe tacà łe represion che ła gà vùo l'àpexe intrà el 2 e el 20 de majo. Ghe xe stà pì de miłe aresti e sconparidi no soło tra i itałiani, ma anca intrà tuti quełi che i gera contro al rexime comunista de Tito. El comun el gà dovuo dar via i tre quinti sirca del propio teritorio a ła Jugoslavia col 15% de ła soa popolasion conplesiva. Ła major parta del'àrea urbana de ła sità ła xe restà in teritorio itałian.

Inte el dopoguera, ła sità ła ga colto na numeroxa comunedà de èxułi jułian-dàlmati.

Parò parta de ła periferia catà a nord e a est (łe frasion de Salcan, San Piero e Vertoiba) ła xe stà dà vìa a ła Jugoslavia come anca gran parta de ła provincia. El confin traversava na zona semisentrałe de ła sità łasiando inte ła parta no itałiana tante frazion ed edifisi. Intrà ste qua ła stasion feroviaria de ła Transalpina che cołegava ła "Niza aostrìaca" (come ła veniva ciamada ła sità) co ła cavedal Viena, da dove veniva gran parta del'aristocrasia aostrongàrega par sogiornarghe durante l'inverno. Ła piaza che stava vanti a ła stasion (parta italłana e parta slovena) fin dal 2004 ła xe stà fata vixitàvełe liberamente su tuti e doi i ładi dópo l'abatimento de parta de ła rede confinarea vegnù co l'entrada de ła Slovenia 'ntel'Union Eoropea. Al sentro de queła un mosaico e na piastra metàłega comemorativa i se alsa, sta qua segna el trasado del'ex confin de stato.

1. ↑ voze de refarensaistat.it.
2. ↑ URL de refarensa: https://it-ch.topographic-map.com/map-2fb4rr/Gorizia/?zoom=19&center=45.94136%2C13.62209&popup=45.94146%2C13.62216.

•   Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Gorisia
•   Scholia el detien schemi gràfeghi so Gorìsia