Yongʻoq

Yongʻoq
Ilmiy tasniflash
Olam:	Oʻsimliklar
Tip:	Yongʻoq
Sinf:	Gulli oʻsimliklar
Oila:	Yongʻoqdoshlar
Binar nomi
Juglans regia

Yongʻoq (lotincha: Júglans régia) – yongʻoqdoshlar oilasiga kiruvchi yongʻoqlarga (Juglandaceae) mansub daraxt turi. Qadim zamonlardan beri maʼlum boʻlgan shifobaxsh mevali daraxt. Mevaning boshqa ruscha nomlari – Voloshskiy yongʻogʻi, qirollik yongʻogʻi, yunon yongʻogʻi^[1].

Balandligi 25 m gacha boʻlgan katta daraxt. Qalin magistral kulrang qobiq bilan qoplangan, novdalar diametri taxminan 20 m boʻlgan keng tojni hosil qiladi. Barglari ikki yoki besh juft choʻzilgan tuxumsimon varaqlardan iborat, ularning uzunligi 40 dan 70 mm gacha boʻladi.Gullari ikki xonali, mayda, yashil, bir uyli oʻsimliklar. Yongʻoq shamol bilan changlanadigan oʻsimlikdir. Mevasi perikarp teri ekzokarpdan iborat boʻlib, tolali mezokarpni va lignifikatsiyalangan endokarpni qoplaydi, bu kuchli tuxumsimon yoki sferik tosh boʻlib, ikkitadan beshta toʻliq boʻlmagan septadan iborat; Mevasi yetilganda, mevaning qobigʻi ikkiga boʻlinadi va yongʻoq ajralib chiqadi. Odatda may oyida daraxtlar barg yozish bilan bir vaqtda gullaydi. Baʼzan iyun oyida yana gullaydi. Mevalar sentyabr–oktyabr oylarida pishib, hajmi, shakli, taʼmi, qobigʻining qattiqligi, boʻlinishlarning rivojlanishi, kimyoviy tarkibi va boshqa belgilari boʻyicha anchagina farq qiladi. Bitta yongʻoqning ogʻirligi 5–17 g, yadrosi 40–58% ni tashkil qiladi. Urugʻlik va vegetativ vositalar bilan oʻzini yangilaydi. Hayotning birinchi yilida koʻchatlar besh yoshda 1,5 m, 20 yoshda esa 3,5 m ga yetadigan mustahkam ildizni hosil qiladi. Uning gorizontal ildizlari uch yildan besh yil orasida rivojlanadi, aksariyati 20-50 sm chuqurlikda joylashgan. Uning kurtaklari yumaloq boʻladi. Kurtakli oʻsimliklar koʻchatlarga qaraganda tezroq oʻsadi. Qulay sharoitlarda parvarishlanayotgan daraxtlar meva berish qobiliyatini saqlagan holda, 300–400 yilgacha yashaydi^[2].

Yovvoyi tabiatda yongʻoqlar Kavkazortida, ayniqsa gʻarbiy qismida, shuningdek, Tolish togʻlarida oʻsadi. Yongʻoq shimoliy Xitoy, Shimoliy Hindiston, Tyan-Shan, Eron, Kichik Osiyo, Bolqon, Ukraina, janubiy Rossiya va Gretsiyada ham keng tarqalgan. 1976-yildagi maʼlumotlarga koʻra, yongʻoq oʻrmonlarining eng katta maydonlari (25 ming gektardan ortiq) Qirgʻiziston janubida Fargʻona va Chotqol tizmalarining yon bagʻirlarida, dengiz sathidan 1100-2000 m balandlikda saqlanib qolgan. Qirgʻizistonning Jalolobod viloyatida qadimgi yongʻoq oʻrmonlari bor (Arslanbob, Qizil-Unkur, Koʻk-Jangoq hududlari). Turkmanistonning janubi-gʻarbidagi togʻlarida ham (Ayder, Porder, Xoʻzli, Qorayalchi daralari) qadimgi yongʻoqzorlar saqlangan. Yongʻoq chuqur, chirindiga boy, oʻrtacha nam, yaxshi aeratsiyaga ega tuproqlarda oʻsadi. Chuqurligi 4 m gacha va yon tomondan 20 m gacha choʻzilgan mustahkam ildizi katta maydonli tuproqni egallaydi. Bu esa maʼlum quruq davrlarga chidamliligidan darak beradi.

Ajoyib taʼmga va yuqori ozuqaviy qiymatga ega boʻlgan va tabiiy shaklida hamma joyda moʻl-koʻl isteʼmol qilinadigan urugʼlar (yadrolar, „yong'oqlar“) turli xil holva, shakarlamalar, tortlar, xamir ovqatlar va boshqa shirinliklar tayyorlash uchun ishlatiladi. Yongʻoq, ayniqsa, Kavkazda mashhur boʻlib, uzoq vaqtdan beri muqaddas daraxt hisoblangan. Kavkazda yongʻoq mevalarini isteʼmol qilish uchun koʻplab shirinliklarning retseptlari ham mavjud.

Qadimdan yongʻoqning barglaridan yarani davolashda foydalanilgan. Barglari va perikarpning qaynatmalari va infuziyalari xalq tabobatida oshqozon va ginekologik kasalliklar, buyrak va siydik pufagi kasalliklari, stomatit va tomoq ogʻrigʻida qoʻllanadi, shuningdek, metabolizmni yaxshilovchi va vitamin yetishmasligi, charchoq va ateroskleroz uchun umumiy tonik sifatida ichiladi. Barglari achchiq va hushboʻy hidli moddalarni oʻz ichiga oladi, ularning qaynatgandagi bugʻlari baʼzi odamlarga bosh ogʻrigʻiga sabab boʻladi. Ulardan Kavkazorti daryolaridagi baliqlarni (alabalık) suv yuziga chiqarish uchun foydalanadi.