Tan

Tan Tan sulolasi
Poytaxt	Chang'an (618–904) Luoyang (904–907)
Rasmiy til(lar)	Xitoy tili

Tan, Tang sulolasi (/tɑːŋ/, [tʰǎŋ]; xitoycha: chàngì) yoki Tan imperiyasi – 618—907 yillarda Xitoyda hukmronlik qilgan markazlashgan davlat va sulola. Undan oldin Suy sulolasi va undan keyin besh sulola va oʻn shohlik davri kelgan. Tarixchilar, odatda, Tangni Xitoy sivilizatsiyasining yuqori nuqtasi va kosmopolit madaniyatning oltin davri deb hisoblashadi^[1]. Dastlabki hukmdorlarining harbiy yurishlari natijasida qoʻlga kiritilgan Tan hududi Xan sulolasi bilan raqobatlashardi.

Li oilasi Suy sulolasi tanazzul davridan foydalanishi va ularning yakuniy qulashini tezlashtirgandan soʻng sulolaga asos solgan, oʻz navbatida sulola hukmronligining birinchi yarmida taraqqiyot va barqarorlik davrini boshlagan. 690— 705-yillarda imperator Wu Zetain taxtni egallab, Wo Chjou sulolasini eʼlon qilgan va Xitoyning yagona qonuniy imperatori hukmron boʻlganida, sulola rasmiy ravishda toʻxtatilgan. Vayronkor An Lushan qoʻzgʻoloni (755–763) xalqni larzaga soldi va sulolaning ikkinchi yarmida markaziy hokimiyat obrosining pasayishiga olib keldi. Oldingi Suy sulolasi singari, Tan davlat xizmati tizimini standartlashtirilgan imtihonlar va idoraga tavsiyalar va olim-mansabdor shaxslarni yollash orqali saqlab qoldi. 9-asrda jiedushi nomi bilan mashhur boʻlgan mintaqaviy harbiy gubernatorlarning koʻtarilishi bu fuqarolik tartibini buzdi. IX asrning ikkinchi yarmida mamlakatda ijtimoiy iqtisodiy ahvol yomonlashgani ketma-ket xalq qoʻzgʻolonlari sodir boʻlishi ichki siyosiy tanazzulni kuchayishiga va Tan imperiyasini 15 ta mayda hokimliklarga boʻlinib ketishiga olib kelgan. Agrar qoʻzgʻolonlar aholining ommaviy yoʻqolishi va koʻchirilishiga, keng qashshoqlikka va hukumatning yanada tanazzulga tutishiga olib keldi, natijada 907-yilda sulola tugatildi.

Changʻan shahridagi Tan poytaxti (hozirgi Sian) sulola mavjud boʻlgan davrda dunyodagi eng gavjum shahar boʻlgan. 7- va 8-asrlarda oʻtkazilgan ikkita aholini roʻyxatga olishda imperiya aholisi taxminan 50 million kishini tashkil etgan^[2][3], sulolaning oxiriga kelib ularning soni 80 millionga yetgan^[4][5]. Sulola Ichki Osiyoni va Buyul Ipak yo'li boʻylab foydali savdo yoʻllarini nazorat qilish uchun koʻchmanchi kuchlar bilan kurashish uchun yuz minglab qoʻshinlardan iborat professional va chaqirilgan armiyalarni toʻpladi. Uzoq qirollik va shtatlar Tan saroyiga o'lpon toʻlagan, Tan esa protektorat tizimi orqali bir qancha hududlarni bilvosita nazorat qilgan. Tan oʻzining siyosiy gegemonligidan tashqari, Yaponiya va Koreya kabi qoʻshni Sharqiy Osiyo xalqlariga kuchli madaniy taʼsir koʻrsatdi.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.