Sinxron tarjima

Sinxron tarjima ogʻzaki tarjimaning eng qiyin hamda muhim turlaridan bir hisoblanib, unda tarjimon ketma-ket tarjimadan farqli oʻlaroq asliyat tilidagi notiq nutqini bir vaqtning oʻzida tarjima tiliga tarjima qila borishi tushuniladi^[1]. Sinxron tarzda tarjimani olib boruvchilar sinxron tarjimon yoxud sinxronist deyiladi.

Odatda, sinxron tarjima amaliyoti maxsus uskunalar yordamida amalga oshiriladi. Baʼzida individual tinglovchilar uchun pichirlash texnikasi qoʻllanadi. Sinxron tarjima imkoniyati zamonaviy tillarda taxminan 50% ni tashkil qiladi. Unda so'zlar hech qanday yangi maʼlumot boʻlmagan soʻzlar ulushiga toʻgʻri keladi, shu bilan birga maʼlumotning bir qismi tinglovchilar tomonidan toʻla toʻkis qabul qilinmay qoladi.

Aslini olganda, sinxron tarjima 20-asrga kelibgina qoʻllanila boshlandi. 19-asr oxiri – 20-asrning boshlari insoniyat faoliyatining koʻplab sohalarida – sanoat, fan, savdo-sotiqda jadal rivojlanish boʻlgani bilan ajralib turadi. Xalqaro hamkorlik oʻsib bora boshlagan ham yangi shakllarga kasb etgan. Keskin ortib borayotgan talabni qondira oladigan yangi aloqa imkoniyatlariga ehtiyoj sezila boshladi. Sinxron tarjima birinchi marta 1919-yilda Parijdagi tinchlik konferensiyasida qoʻllangan. SSSRda sinxron tarjimadan ilk bor 1926-yilda, Kominternning 6-kongressi paytida istifoda etilgan. Sinxron tarjimonlarning saʼy-harakatlari tufayli akademik Pavlovning 1935-yilda Leningradda boʻlib oʻtgan XV Xalqaro fiziologik kongressdagi ochilish nutqi ingliz, nemis va fransuz tillarida oʻtkazildi. Kommunistik partiyaning 20-syezdi oltita tilda olib borilgan^[2]. 2-Jahon Urushidan soʻng 1946-yildagi Nyurnberg Xalqaro harbiy sudida ilk marotaba sinxron tarjimadan foydalanildi^[3]. Sinxron tarjima talabi dastlab tarjima bilan shugʻullanuvchilarning mutlaq aksariyatini sarosimaga soldi. Hatto sinxron tarjima tanqid ostiga olinib, uning maqsadga muvofiq emasligi haqida mulohazalar bildirildi. Shunga qaramay, sinxron tarjima imkoniyatlarining amalda namoyish qilinishi natijasida tez orada yangi soha mutaxassislarini tayyorlash dasturlari ishlab chiqila boshlandi. Sinxron tarjimaning kasbiy va akademik mezonlari belgilandi. Biroq hali-hanuz koʻpchilikning sinxron tarjimaga skeptik nazar bilan qarashi seziladi.

Maxsus uskunalar — bu sinxron tarjima tizimi (statsionar yoki simsiz nutq uzatishga asoslangan) boʻlib, odatda statsionar yoki yigʻiladigan stend (kabina), bu yerda sinxron tarjima tizimi, shu jumladan ikki juft minigarnituralar va tarjimonlar uchun mikrofon mavjud. tarjimani talab qiladigan ishtirokchilar soniga qarab minigarnituralar yoki koʻchma qabul qiluvchilar toʻplami turlicha boʻladi. Tarjima qilish paytida sinxron tarjimon ovoz oʻtkazmaydigan quloqchin kiygan izolyatsiya qilingan kabinada boʻladi, shunda oʻz ovozi notiqning ovozini eshitishga xalaqit bermaydi. Qatnashchilar esa maxsus quloqchinlarda tarjimani eshita boradilar. Sinxron tarjima texnologiyalaridan foydalangan holda, odatda, koʻp odamlar ishtirok etuvchi tadbirlar hamda kongress, konferensiya, seminar, prezentatsiya kabi katta konferens-zallarda yoki auditoriyalarda oʻtkaziladi.

Amalda, sinxron tarjimaning uchta turi mavjud boʻlib, ular turli xil tarjimalarga tegishli^[4]:

• Yodaki (eshitib) sinxron tarjimada. Bunda  tarjimon quloqchinlar orqali notiqning uzluksiz nutqini qabul qilib, ma’lumotning tushishiga qarab tarjimani bloklab (qismlarga boʻlib) amalga oshiradi. Bu keng tarqalgan va eng murakkab holatdir;
• sinxron tarjimonga notiq nutqining yozma matni oldindan berilgan boʻladi. Oldindan tayyorgarlik ko‘rib yoki tayyorlanmasdan matnga qarab sinxron tarjima. Sinxron tarjimon oldindan notiqning yozma nutq matnini oladi va keltirilgan materiallarga mos tarzda tarjimani amalga oshiradi;
• oldindan tarjima qilingan matnni bir vaqtning oʻzida yaʼni sinxron tarzda oʻqish berish. Bu versiyada, maʼruzachining nutqidan soʻng, sinxron tarjimon tayyorlangan matnni oʻqiydi va agar kerak boʻlsa, agar notiq berilgan matndan chetga chiqsa, tuzatishlar kiritadi.

Sinxron tarjimaning ketma-ket tarjimadan afzalliklari odatda quyidagilar:

• Notiqning nutqi uzilishsiz eshitiladi. Bu taqdimotchiga tomoshabinlar eʼtiborini jalb qilish, tomoshabinlarning kayfiyati va reaksiyasini his qilish imkonini beradi;
• Tadbir vaqti ketma-ket tarjimaga qaraganda taxminan ikki baravar kamayadi;
• Ishtirokchilar uchun qulaylik: chet tilini bilish bugungi kunda kamdan-kam uchraydi, shuning uchun koʻp ishtirokchilar chet tilidagi hisobotlarni asl nusxada tinglashni afzal koʻrishadi va ketma-ket tarjima paytida maʼruzachi toʻxtab qolsa va hamma ishtirokchilar tarjimani tinglashsa, ularga xush yoqmaydi;
• Bir vaqtning oʻzida bir nechta tillarga tarjima qilish imkoniyati mavjud.

Shu bilan birga, sinxron tarjimaning salbiy tomonlari ham bor:

• Sinxron tarjimaning narxi odatda sinxron tarjimonlarning yuqori stavkalari va maxsus asbob-uskunalarni ijaraga olish uchun toʻlash zarurati tufayli ketma-ket tarjima qilishdan koʻra yuqori boʻladi;
• Tadbir mavzusini bir xil darajada yaxshi biladigan kamida ikki yoki uchta sinxron tarjimonni jalb qilish zarurati mavjud;
• Sinxron tarjima maʼlumotlarning ancha yuqori darajada yoʻqolishi va assimilyatsiya qilinishining pastligi bilan tavsiflanadi.

Chet tilida va ona tilida ravon gapirish, maqsadli tilda savodli va fonetik jihatdan yaxshi ifodalangan nutq talablaridan tashqari, sinxron tarjimondan maʼlum maʼnoda mahorat talab etiladi. Birinchidan, bu barqaror tuzilmalar va klishellar (stereotiplar) fondini bilish, ularni tezda topish qobiliyati, yaʼni lingvistik va nutqiy ifoda vositalarini avtomatlashtirish, bu esa tezkor javob berishni taʼminlaydi. Sinxron tarjima yuqori konsentratsiyani talab qilganligi sababli, sinxron tarjima qilingan tadbirda uzoq vaqt ishlash yuqori darajadagi aqliy va jismoniy chidamlilikni talab qiladi. Katta tadbirlarda tarjimonlar smenada ishlaydi, uzluksiz ishdan keyin 15-30 daqiqa ichida bitta tarjimon tanlanadi.

Murakkabligi tufayli sinxron tarjimani oʻzlashtirish puxta va uzoq tayyorgarlikni talab qiladi. Sinxron tarjima universitetlarning filologik yoʻnalishlarida, lingvistik universitetlarda oʻqitiladi, shuningdek, tarjimonlarni tayyorlashga yoʻnaltirilgan ixtisoslashtirilgan taʼlim muassasalari mavjud. Xalqaro konferens-tarjimonlar assotsiatsiyasi tadbirlar uchun sinxron tarjimonlarni tayyorlaydigan malakali taʼlim muassasalari ryestrini yuritadi^[5]; Misol tariqasida, oliy oʻquv yurtlari oʻrtasidagi rus tiliga ingliz tarjima qiluvchi sinxron tarjimonlar, Astraxon davlat universiteti, Jeneva universiteti, Bata universiteti, Shanxay chet tillar universiteti, Madaniyatlararo muloqot va menejment fransuz katta maktabi, Parij III universiteti, Maynts universiteti, Heidelberg universiteti, Myunxen chet tillar va tarjimonlar instituti, Isroilning Bar-Ilan universiteti, London shahar universiteti, Middlberi kolleji xalqaro instituti, Merilend universitetlarida sinxron tarjimonlar tayyorlovchi oliy kurslar mavjud.

Yurtimizda tarjimaning asosan yozma turi taraqqiy etgan va bunga turli tarixiy davrlardan tortib oxirgi yuz yillikdan yozma tarjimaning ajoyib namunalarini misol qilib keltirishimiz mumkin. Lekin soʻnggi 30 yilni olsak, endilikda e’tibor ogʻzaki tarjima, shu jumladan, sinxron tarjimaga koʻproq qaratilayotganini koʻrishimiz mumkin. Ya’ni, hozirgi davrda istalgan tildan, shu jumladan, oʻzbek tilidan boshqa tilga, boshqa tildan oʻzbek tiliga tezkor, bexato, adekvat, mantiqiy tarjima qila olish mahoratini shakllantirish dolzarblashib ulgurdi. Oʻzbekiston Respublikasining ta’lim tizimi bilan boʻliq barcha qonun va dasturlarida zamon talablariga muvofiq boʻlgan barcha shart-sharoitlar, imkoniyatlar va asoslar belgilab qoʻyilgan^[6]. Ushbu qaror asosida soʻnggi yillarda Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti va boshqa bir qator oliy taʼlim muassasalarida sinxron tarjima nazariyasini oʻqitish yoʻlga qoʻyildi.

• Hamidov X., Ismatullayeva N., Ergasheva S. Sinxron tarjima (oʻquv qoʻllanma). – T.: TDSHU, 2020. — 144 b.
• Ochilov E., Xodjaeva N. Tarjima nazariyasi (oʻquv qoʻllanma). – T., 2020. — 182 b.
• Виссон Л. Синхронный перевод с русского на английский. Приемы. Навыки. Пособия. — М., 2001.
• Гофман Е. А. К истории синхронного перевода. // Тетради переводчика. — М., 1963. — С. 20-26.
• Зимняя И. А., Чернов Г. В. К вопросу о роли вероятностного прогнозирования в процессе синхронного перевода // Вопросы теории и методики преподавания перевода. — М., 1973.
• Миньяр-Белоручев Р. К. Как стать переводчиком? — М.: Готика, 1999. — 176 стр. ISBN 5-7834-0035-1
• Чернов Г. В. Основы синхронного перевода. — М., 1987.
• Чернов Г. В. Теория и практика синхронного перевода. — М.: Межд. отношения, 1978.
• Ширяев А. Ф. Синхронный перевод. — М., 1979.
• Ширяев А. Ф. Синхронный перевод: деятельность синхронного переводчика и методика преподавания синхронного перевода. — М.: Воениздат, 1979. — 183 стр.
• Barik H. С. Simultaneous Interpretation: Qualitative and Linguistic Data. // Language and Speech, 1975, vol 18, part 3.