Sinkretizm

Diniy sinkretizm – qadimgi yunoncha „bogʻlanish, birlashish“ soʻzidan olingan boʻlib dinlarning tarixiy rivojlanishidagi oʻzaro taʼsiri jarayonida turli xil taʼlimot va diniy pozitsiyalarning kombinatsiyasi hisoblanadi^[1].

„Sinkretizm“ atamasi birinchi marta qadimgi yunon tarixchisi Plutarx tomonidan tashqi xavf kuchaygan davrda Kritliklarning kelishmovchiliklarni yarashtirish xatti-harakatlarini tasvirlash uchun ishlatilgan. Uygʻonish davrida bu atama Rotterdamlik Erazm tomonidan turli gʻoyalarning uygʻunlashuvini ijobiy maʼnosi sifatida qabul qilingan. 17-asrda Jorj Kalikstning xristian cherkovlarini birlashtirish gʻoyalari sinkretizm deb ataldi, uning tarafdorlari va muxoliflari oʻrtasida sinkretistik nizo kelib chiqdi. Keyinchalik tarixda bu soʻz turli kontekstlarda qoʻllangan^[2].

Diniy sinkretizm diniy, antropologik yoki kosmologik xarakterdagi taʼlimotlarning yigʻindisidir. Diniy sinkretizm tushunchasi falsafadagi eklektizm tushunchasiga oʻxshaydi^[2].

Dinshunoslikda diniy sinkretizm tushunchasi va uni qoʻllash chegaralari bahsli mavzudir: barcha dinlar maʼlum darajada sinkretistikdir, degan nuqtai nazar mavjud boʻlib, paydo boʻlish va rivojlanish jarayonida ular bir-biridan taʼsir olgan. Yechim sifatida kontseptsiya doirasida turli mezonlar boʻyicha farqlash amalga oshiriladi va sinkretizm darajasi hisobga olinadi. „Diniy sinkretizm“ va „ikki eʼtiqod“ atamalarining sinonimiyasi masalasida turlicha fikrlar mavjud^[3].

Hozirgi vaqtda kontseptsiya ilmiy va diniy anʼanaga qarab salbiy yoki ijobiy maʼnolarni olishi mumkin. Pravoslav ilohiyotshunoslarining fikriga koʻra, diniy sinkretizm tashqi, noorganik va sunʼiy bogʻliqlik sifatida maʼnaviy asoslarning aniq konturiga yoki u bilan bogʻliq boʻlaklarning mazmuni bilan bogʻliq emas. Jurnalistikada „diniy sinkretizm“ atamasi baʼzan diniy hammaboplik maʼnosida ham qoʻllanadi^[4].

Diniy sinkretizmni bir necha dinlar yoki dinlar oʻrtasida tinch-totuv yashash yoki taʼsir doiralarida ularni birlashtirmasdan taqsimlashni nazarda tutuvchi diniy plyuralizmdan farqlash kerak^[5].

Diniy sinkretizm – bu din tarixi davomida maʼlum boʻlgan umumiy madaniy hodisa: ibtidoiy davrdan to hozirgi yangi diniy oqimlargacha, turli diniy anʼanalarning taʼlimoti va diniy pozitsiyalari uygʻunligida namoyon boʻlib, diniy taʼlimot asoslarini belgilab beradi.

Tarixan diniy sinkretizm Xitoyda, ellinistik dinlarda va Inklar davlatida, bosib olingan yerlar xudolarining oʻz diniy kultiga qoʻshilishi davlat siyosati darajasida qoʻllab-quvvatlanganda keng tarqalgan. Ilk oʻrta asrlarda manixeyizm keng tarqaldi va bu keyinchalik oʻrta asrlardagi sinkretik bid’atlarga taʼsir qiladi.

Yangi davrda koʻplab sinkretik dinlar paydo boʻldi. Yaqinda paydo boʻlgan va keng tarqalgan diniy oqimlardan diniy sinkretizm bilan ajralib turadi:

Dinshunoslikda diniy-falsafiy sinkretizm anʼanaviy diniy oqimlardan farq qiluvchi tasavvufiy, okkultizm, spiritizm va boshqa tushunchalarni ham oʻz ichiga oladi. Bu tushunchalar fandan tashqari va ilmiy bilimlar bilan bir qatorda turli din elementlarining uygʻunligi bilan tavsiflanadi. Diniy va falsafiy sinkretizmga misollar: Iskandariya falsafasi, gnostitsizm, teosofiya, shu jumladan Blavatskiy teosofiyasi, Rudolf Shtayner antroposofiyasi, Rerichlarning Agni Yoga. Diniy oqimlar sinkretik diniy-falsafiy taʼlimotlar asosida vujudga kelishi mumkin: masalan, Blavatskiy teosofiyasi asosida 100 dan ortiq ezoterik diniy oqimlar vujudga kelgan.

• Xalq nasroniyligi
• Superekuminizm
• Eklektizm