Sizdah bedar

Umuman olganda, Eron festivallari ichida „Sizdah Bedar“ festivali boshqa festivallar kabi asosga ega emasligi bilan biroz farqlanadi.^[1] Tarixiy kitoblarda bunday bayramning mavjudligi to‘g‘risida toʻgʻridan-toʻgʻri maʼlumot yoʻq, ammo qadimgi manbalarda „Farvardin(Eron oy hisobi)ning 13-kuni“ shu bayramga ishora qiladi.

Aytishlariga qaraganda, qadimgi eronliklar yangi yilning boshida, yilning o‘n ikki oyini eslatuvchi o‘n ikki kunni bayram qilishib, xursandchilik tugagandan so‘ng, fayzli kun bo‘lmish Navro‘zning 13-kuni bog‘u sahroga chiqishib, xursandchilik qilib boʻlishgandan soʻng bayramni nihoyasiga yetqazishgan bo‘lgan.^[2]

Ehtimol, 13-Bedar yomgʻir xudosining qurg'oqchilik devi Aposh ustidan gʻalaba qozonganu munosabati bilan qadimgi eronliklarning anʼanasi boʻlib, zardushtiylikdan (miloddan avvalgi 1800 yil) ham avvalroq nishonlanib kelingan.

Eron taqvimida oyning har bir kuni alohida nomga ega.^[3] Masalan, har oyning birinchi kuni Ormazd kuni deb ataladi va har oyning oʻn uchinchi kuni tir kuni deb ataladi va tir xudosiga tegishlidir. Tir avesta tilida „Tishtariya“ deb ataladi va Tishtar yomgʻir xudosining nomidir.^[4] Yomgʻir xudosi nomidan foydalanishni hisobga olsak, oʻq qadimgi eronliklar nazarida ilohiy rahm-shafqat ramzi boʻlgan, deb hisoblash mumkin.^[5]

Tir Mazdakiylar dinida yuksak mavqega ega va shirin, chiroyli qissaga ega bo‘lib, Tirgan bayrami bo‘lgan Tirmaning katta Tir bayrami uning nomi bilan bogʻliq.^[6]

Qadimgi Eronda 13-navro‘z bayramining nishonlanishi yomg‘ir xudosi bilan bogʻliq, odamlar tekislik va cho‘llarga, soy bo‘ylariga borib, xursandchilik bilan bayramni nishonlashadi va Xudodan yomg‘ir so‘rashardi. Hozir ham zardushtiylar Tishtar kuni ertalabdan Navro‘z dasturxonini yozib, Navro‘z dasturxoniga qo‘yiladigan taomlar, yong‘oq va shirinliklarni o‘zlari bilan tabiat qo‘yniga olib ketishadi, dasturxondagi ko‘katlar qadahini ham o‘zlari bilan tekislik va choʻllarga va buloq yoki suv yoniga o‘zlari bilan olib borishadi. Ular sabzavotlarini soylar yonidagi oqayotgan suvga solib, yil barakali bo‘lishini tilaydilar. Oʻsha kunning oxirigacha ular uydan tashqarida yurishadi, tabiat qoʻynida, yashil dasht va choʻllar orasida dam olishadi.^[7]

Navro‘zning 13-kuni Eronda rasmiy bayram hisoblanadi.

1347 yil 1 noyabrdagi 1016-sonli sirkulyarda bu kun rasmiy dam olish kuni deb eʼlon qilingan.^[8]

Maʼlumki, „Sizdah Bedar“ so‘zi „o‘n uchning eshigini ochish“ maʼnosini bildiradi. Ammo bu soʻzning boshqa talqini ham bor. „Dar“ „vodiy“ (va tekislik) degan maʼnoni anglatishi mumkin. Masalan, Allame Dehxoda „Dar va Dasht“ so‘zini „Dala va Dasht“ning qisqartmasi deb hisoblaydi.^{[9] [manba kerak]}

  „Ga (Be fors tilida) ma‘nosida“ so‘zining maʼnolaridan biri „tomonga va tomon“dir.^[10] „Doʻkonga“ degan ma‘noda.

Demak, umumiy nuqtai nazar bilan shuni aytish mumkinki, ehtimol „Sizdah Bedar“ so‘zi "o‘n uchinchi eshik va tekislik tomon " maʼnosini bildirsa, tabiat qo‘ynida chiqish va sayr qilish bilan bir xil maʼnoni bildiradi. Albatta, bu soʻzning to‘g‘ri ma‘nosi haqida hali ham aniq bir xulosa mavjud emas. ^{[manba kerak]}

Qojariylargacha boʻlgan tarixiy kitoblarda bunday marosimning mavjudligi haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri va aniq ma‘lumot mavjud emas, lekin Mehrdod Bahor oʻzining „Afsonadan tarixgacha“ kitobida jamoat joylarida odamlarni nishonlash va oyoq osti qilish haqida qisqacha, hatto Safaviylar davrida koʻchaga kelgan roʻmol oʻrangan ayollar ^[11] Bu mavzu „Oʻn uchinchi eshik“ marosimlariga yaqin maʼlumot beradi.

• Abna: Islomning oʻn uchinchi eshik haqidagi qarashi
• Eshik, kelib chiqishi va ildizlariga oʻn uchta

• Navroʻz
• Oʻn uchinchi oyoq-qoʻlni sindirish
• kulgi va hazil kuni
• Eron bayramlari
• Qadimgi Eron bayramlari
• Yalda kechasi
• Tirgan
• Sade
• Mehrgan
• Pirotexnika chorshanba
• Oʻn uchinchi fobiya
• Shom Al Nasim

• zendegi sayti^{[sayt ishlamaydi]}
• [1]^{[sayt ishlamaydi]}
• sayti^{[sayt ishlamaydi]}

1. ↑ برای اطلاعات بیشتر دربارهٔ مبنای جشن‌های ایران باستان رجوع شود به زروان نوشتهٔ فریدون جنیدی
2. ↑ عبدالعظیم رضایی، ص۴۸۳
3. ↑ فریدون جنیدی، ص ۶۴
4. ↑ فریدون جنیدی، ص ۸۲
5. ↑ نشریهً نیلوفر ایرانی، شمارهً چهارم
6. ↑ عبدالعظیم رضایی، ص۴۸۲
7. ↑ کتاب از نوروز تا نوروز، پژوهش و نگارش کوروش نیکنام، مؤسسهٔ انتشاراتی فرهنگی فروهر، ۱۳۷۹، ص۴۱-۴۲
8. ↑ مجموعه قوانین و مقررات مالی نوشته روح‌الله وهمن ۱۳۴۶ خورشیدی — ثبت در کتابخانه ملی 2 اردیبهشت 1347 شماره ۵۲۲
9. ↑ لغت‌نامهً دهخدا: در و دشت
10. ↑ لغت‌نامه دهخدا: به
11. ↑ مهراد بهار، ص ۲۴۳