Shaxmat

Shaxmat (forscha: شاه مات, shoh mot — „shoh oʻldi“) — ikki kishilik mantiqiy oʻyin. Oʻyindan maqsad — raqib shohini mot qilish . Bu o'yin 64 ta katakli taxtada 32 ta figura yordamida oʻynaladi.

Har bir oʻyinchi 16 ta figuraga ega boʻladi:

• Shoh — 1 dona
• Farzin — 1 dona
• Rux — 2 dona
• Fil — 2 dona
• Ot — 2 dona
• Piyoda — 8 dona

Shaxmat musobaqalari paytida maʼlum sondagi yurishlar qilinishi uchun chegaralangan vaqt belgilanadi. Dastlabki 40 ta yurish uchun 2,5, 2 va 1,5 soat ajratiladi. Tezkor shaxmatda oʻyinni tugatish uchun aniq vaqt (30, 25, 15 va 5 daqiqadan) beriladi. Sirtqi shaxmatda har bir yurishni amalga oshirish uchun masofa va aloqa vositasi turiga qarab, kun yoki haftalar belgilanishi mumkin.

Hozirgi koʻrinishdagi shaxmat hind shatranjidan tubdan farq qiladi, Janubiy Yevropada XV asr oxirlarida shakllangan.

Bugungi kunda shaxmat eng mashhur oʻyinlardan biriga aylangan, sport turi sifatida qabul qilingan; dunyo boʻylab millionlab kishilar bu oʻyinni oʻynashadi. Shaxmat aqliy gimnastika sifatida ham koʻriladi.

Shaxmatning kelib chiqishi chaturanga oʻyiniga borib taqaladi. Arab xalifaligi davrida bu oʻyin shatranj nomi bilan ommaviylashdi. Arablar shaxmat yozuvini joriy etgani uchun shaxmat oʻyinlari matniga oid qimmatli maʼlumotlar saqlanib qolgan. Abulfath Ahmad ibn Sijziy „Shatranj kitobi“da 819 yilda Xurosonda oʻtkazilgan birinchi shaxmat musobaqasi va unda gʻolib chiqqan oʻrta-osiyolik mashhur shatranjchi Abu Bakr as-Suliy haqida yozgan. As-Suliy koʻplab shaxmat voqealariga qahramon boʻlib kirgan Abulfaroj Laylojga ustozlik qilgan.

Shaxmat 11-asrdan boshlab Yevropada jadal rivojlandi. 15-asrda shaxmat qoidalariga oʻzgarishlar kiritildi. 1512-yilda Rimda Damianoning „Bu kitob shaxmat oʻynashni oʻrgatadi“ toʻplami bosildi va u Yevropa tillariga tarjima qilindi. 1575-yilda Madridda Ispaniya va Italiya shaxmatchilari oʻrtasida uchrashuv oʻtkazildi. 17-asrda Joakkino Greko (Italiya), 18-asrda Danikan (Fransua Andre), Filidor (Fransiya), 19-asrda Govard Staunton (Angliya), Adolf Andersen, Iogannes Sukertort (Germaniya), Pol Morfi, Lui Paulsen (AQSH), Ignats Kolish, Vilgelm Steynits (Avstriya—Vengriya), Aleksandr Petrov, Mixail Chigorin (Rossiya) kabi shaxmat ustalari bu oʻyinning rivojiga katta hissa qoʻshishdi.

1851-yilda Londonda 1-xalqaro musobaqa uyushtirildi. Unda Andersen gʻalaba qozondi. 1886-yildan shaxsiy jahon chempionati oʻtkazilishi shaxmatni yanada ommalashtirdi. 1924-yilda Xalqaro shaxmat federatsiyasi (FIDE) tuzildi. 1987-yilda tuzilgan Grossmeysterlar assotsiatsiyasi (keyin Jahon shaxmat kengashi, deb nomlandi) mustaqil ravishda shaxmat boʻyicha bir qancha musobaqa, jahon kubogi va chempionati tashkil etdi. 2000-yilda Vladimir Kramnik va Garri Kasparov oʻrtasida oʻtkazilgan musobaqada Kramnik gʻalaba qozondi va jahon chempioni, deb eʼlon qilindi. FIDE shaxmatdagi boʻlinishga barham berish maqsadida mutlaq jahon chempionini aniqlash uchun birlashtiruvchi musobaqa belgiladi.

Oʻzbekiston zaminida shaxmat chuqur ildiz otganini tasdiqlovchi manbalar mavjud. 1972-yilda Dalvarzintepa (Surxondaryo)da olib borilgan arxeologik qazilmalar vaqtida Kushon davri (I—II-asrlar)ga oid shaxmat donalari, 1977-yilda Afrosiyob (Samarqand)da oʻtkazilgan tadqiqotlar chogʻida VII(7)—VII(8)-asrlarga taalluqli 7 ta shaxmat donasi topilgan. IX-asrda yashagan arab olimi va shatranjchisi al-Adliyning yozishicha, shatranjdagi inson tafakkurini cheklagan shashxoldagi xollarning tushishiga qarab yurish shashxolning bekor qilinishi va bu oʻyinning rivojlanishida Oʻrta Osiyo xalqlari muhim rol oʻynagan. Abu Rayhon Beruniyning „Hindiston“, Abdurazzoq Samarqandiyning „Matlai saʼdayn va majmai bahrayn“, Alisher Navoiyning „Majoil ul-nafois“, „Lison uttayr“, Zahiriddin Muhammad Boburning „Boburnoma“ va boshqalar tarixiy asarlarda shaxmat (shatranj)ga oid qimmatli maʼlumotlar bor. Amir Temur davrida quchli shatranjchilar Samarqandda toʻplanishgan. Tabrizlik Ali ash-Shatranjiy (Oloviddin at-Tabriziy) Samarqandda oʻtkazilgan musobaqalarda gʻolib chiqqan. Shatranj haqida kitob yozib, unga oʻzining va XIV(14)-asrgacha Oʻrta Osiyoda yashagan koʻplab oliya (grossmeyster)larning mansubalarini kiritgan. Amir Temurning oʻzi bilan ham shatranj oʻynab turgan.

XX(20)-asrning 20-yillaridan Oʻzbekistonda shaxmatning zamonaviy qoidalari keng targʻib etilishi bu sport turining rivojlanishiga turtki berdi. Toshkent, Samarqand, Qoʻqon va boshqalar shaharlarda shaxmat toʻgaraklari ochildi. Azmiddin Xoʻjayev, Sergey Freyman, Poʻlat Saidxonov, Zokir Xoʻjayev kabilar shaxmatni targʻib etishda jonkuyarlik koʻrsatishdi. 1930-yildan erkaklar, 1935-yildan ayollar oʻrtasida Oʻzbekiston chempionatlari oʻtkazila boshlagan (Aleksandr Grushevskiy va Larisa Pinchuk eng koʻp — 8 martadan chempion boʻlishgan). Turli davrlarda Fyodor Duz-Xotimirskiy, Salo Flor, Tigran Petrosyan, Paul Keres, Aleksandr Kotov, Mark Taymanov, Viktor Korchnoy, Anatoliy Karpov kabi taniqli grossmeysterlarning Oʻzbekistonga kelib, maʼruzalar oʻqishi, bir yoʻla oʻyin (seans)lar oʻtkazishi, musobaqalarda qatnashishi mamlakatimiz shaxmati rivojiga samarali taʼsir etdi. XX (20)-asrning 50-yillaridan boshlab Mamajon Muhitdinov, Ulugʻbek Elbekov, Sergey Pinchuk, Roman Kim, Alla Mkrtichan kabi shaxmat jonkuyarlarining yangi avlodi voyaga yetdi. Respublika shaxmat-shashka klubi foydalanishga topshirildi, turli toifadagi musobaqalar oʻtkazila boshlandi, gazeta va jurnallarda shaxmat ruknlari, Oʻzbekiston televideniyesida shaxmat koʻrsatuvi ochildi, shaxmatga oid kitoblarni nashr etish yoʻlga qoʻyildi. Isaak Birbrager, Yefim Ruxlis kabi shaxmat kompozitorlari turli tanlovlarda gʻolib chiqishdi. Georgiy Borisenkoga sirtqi shaxmat boʻyicha xalqaro grossmeyster unvoni berildi. Georgiy Aʼzamov esa Oʻzbekistondan yetishib chiqqan 1-xalqaro grossmeyster boʻldi (1984).

1992-yilda Oʻzbekiston erkaklar terma jamoasi jahon shaxmat olimpiadasida 2-oʻrinni egalladi, 1999-yilda esa Osiyo chempionatida gʻalaba qozondi. 1998-yilda Ibrohim Hamroqulov oʻsmirlar oʻrtasida jahon birinchiligida gʻolib chiqdi. Rustam Qosimjonov 1998-yilda Osiyoning birinchi, 2004-yilda esa jahonning 17-chempioni boʻldi.

Nufuzli musobaqalarda yuqori natijalar koʻrsatgani uchun FIDE Oʻzbekistonlik quyidagi shaxmatchilarimizga xalqaro grossmeyster unvonini berdi: Valeriy Loginov, Aleksandr Nenashev, Grigoriy Serper, Sergey Zagrebelniy, Saydali Yoʻldoshev, Aleksey Barsov, Mixail Saltayev, Rustam Qosimjonov, Rena Mamedova, Shuhrat Safin, Marat Jumayev, Dmitriy Qayumov, Timur Gareyev. Bir necha shaxmatchi va murabbiylar Oʻzbekiston Respublikasining faxriy unvoni va orden-medallari bilan mukofotlanishdi. Mamlakatda bolalar va yoshlar oʻrtasida ham shaxmatni rivojlantirishga katta eʼtibor berilyapti. Shaxmat „Umid nihollari“, „Barkamol avlod“, universiada musobaqalari dasturiga kiritilgan. Oʻzbekistonlik yosh shaxmatchilar bolalar-oʻsmirlar oʻrtasida oʻtkazilayotgan xalqaro musobaqalarda sovrinli oʻrinlarni egallab kelishyapti. Hozirgi vaqtda Toshkent va viloyatlardagi shaxmatga ixtisoslashgan bolalar-oʻsmirlar sport maktablari, shaxmat klublari va toʻgaraklarida 268 murabbiy faoliyat koʻrsatyapti. Mamlakatimizda 7984 kishi (2320 nafari xotin-qizlar) shaxmat bilan bevosita shugʻullanishadi, ulardan 3220 nafari shaxmat razryad va unvonlariga ega^[1].

• V. Steynits 1886 — 1894
• E. Lasker 1894 — 1921
• X.R. Kapablanka 1921 1927
• A. Alyoxin 1927 — 1935, 1937 — 1944
• M. Eyve 1935 1937
• M. Botvinnik — 1948 — 1957, 1958—1960, 1961—1963
• V. Smislov — 1957 — 1958
• M. Tal 1960 1961
• T. Petrosyan — 1963 — 1969
• B. Spasskiy — 1969 — 1972
• R. Fisher 1972 1975
• A. Karpov 1975 1985, 1993 1999
• G. Kasparov — 1985 — 1993
• A. Xalifman — 1999 — 2001
• V. Anand — 2001 — 2002
• R. Ponomaryov — 2002 — 2004
• R. Qosimjonov — 2004

• Muhitdinov M., Oʻzbekistonda shaxmatchilik, T., 1961;
• Muhitdinov M., Shaxmat — koni hikmat, T., 1994.

Bu shaxmatning bir turi bo'lib, raqiblar uzoq joylarda bo'lib, harakatlar elektron pochta orqali (ilgari xat orqali) uzatiladi. Javob vaqti kunlar bilan o'lchanadi va o'yinni bajarish uchun oylar yoki yillar kerak bo'lishi mumkin.

1951-yilda tashkil etilqan Xalqaro pochta shaxmat federatsiyasi (ICCF) ^[2] o'zining Olimpiya va jahon chempionatlarini shu uslub bilan tashkil quiladi.

#	Yillar	Chempion	Millati
01.	1950-1953	Cecil Purdy	Avstraliya	[3]
02.	1956-1959	Viacheslav Ragozin	Rossiya	[4]
03.	1959-1962	Alberic O'Kelly	Belgiya	[5]
04.	1962-1965	Vladimir Zagorovsky	Rossiya	[6]
05.	1965-1968	Hans Berliner	AQSh	[7]
06.	1968-1971	Horst Rittner	Olmoniya	[8]
07.	1972-1976	Yacob Estrin	Rossiya	[9]
08.	1975-1980	Jorn Sloth	Daniya	[10]
09.	1977-1983	Tonu Oim	Estoniya	[11]
10.	1978-1984	Vytas Palciauskas	AQSh	[12]
11.	1983-1989	Fritz Baumbach	Olmoniya	[13]
12.	1984-1991	Grigory Sanakoev	Rossiya	[14]
13.	1989-1998	Mikhail Umansky	Rossiya	[15]
14.	1994-2000	Tonu Oim	Estoniya	[16]
15.	1996-2002	Gert Timmernan	Niderlandiya	[17]
16.	1999-2004	Tunc Hamarat	Avstriya	[18]
17.	2002-2007	Ivar Bern	Norvegiya }	[19]
18.	2003-2005	Joop van Oosterom	Niderlandiya	[20]
19.	2004-2007	Christophe Leotard	Fransiya	[21]
20.	2004-2011	Pertti Lehikoinen	Finlandiya	[22]
21.	2005-2008	Joop van Oosterom	Niderlandiya	[23]
22.	2007-2010	Aleksandr Dronov	Rossiya	[24]
23.	2007-2010	Ulrich Stephan	Olmoniya	[25]
24.	2009-2011	Marjan Semri	Sloveniya	[26]
25.	2009-2013	Fabio Finocchiaro	Italiya	[27]
26.	2010-2014	Ron Langeveld	Niderlandiya	[28]
27.	2011-2014	Aleksandr Dronov	Rossiya	[29]
28.	2013-2016	Leonardo Ljubicic	Xorvatiya	[30]
29.	2015-2015	Aleksandr Dronov	Rossiya	[31]
30.	2017-2019	Andrey Kochemasov	Rossiya	[32]
31.	2019-2022	Fabian Stanach Christian Muck Ron Langeveld	Polsha Avstriya Niderlandiya	[33]
32.	2020-2022	Jon Edwards	AQSh	[34]

#	Yillar	Oltin medal	Kumush medal	Bronza medal
01. (Wayback Machine saytida 2022-12-14 sanasida arxivlangan)	1949-1952	Vengriya	Chexoslovakiya	Shvetsiya
02. (Wayback Machine saytida 2022-09-22 sanasida arxivlangan)	1952-1955	Chexoslovakiya	Shvetsiya	Olmoniya
03. (Wayback Machine saytida 2022-12-14 sanasida arxivlangan)	1958-1961	Sovet Ittifoqi	Vengriya	Yugoslaviya
04. (Wayback Machine saytida 2022-09-21 sanasida arxivlangan)	1962-1964	Sovet Ittifoqi	Demokratik Germaniya	Shvetsiya
05. (Wayback Machine saytida 2022-09-22 sanasida arxivlangan)	1965-1968	Chexoslovakiya	Sovet Iffifoqi	Federal Germaniya
06. (Wayback Machine saytida 2022-09-21 sanasida arxivlangan)	1968-1972	Sovet Ittifoqi	Chexoslovakiya	Demokratik Germaniya
07. (Wayback Machine saytida 2022-09-22 sanasida arxivlangan)	1972-1976	Sovet Ittifoqi	Bolgariya	Britaniya
08. (Wayback Machine saytida 2022-09-21 sanasida arxivlangan)	1977-1982	Sovet Ittifoqi	Vengriya	Britaniya
09. (Wayback Machine saytida 2022-12-14 sanasida arxivlangan)	1982-1987	Britaniya	Federal Germaniya	Sovet Ittifoqi
10.	1987-1995	Sovet Iffifoqi	Angliya	Demokratik Germaniya
11.	1992-1999	Chexoslovakiya Olmoniya		Kanada Shotlandiya
12.	1998-2004	Olmoniya	Litva	Latviya
13.	2004-2009	Olmoniya	Chexiya	Polsha
14.	2002-2006	Olmoniya	Litva	AQSh
15.	2006-2009	Norvegiya	Olmoniya	Niderlandiya
16.	2010-2016	Chexiya	Olmoniya	Fransiya
17.	2009-2012	Olmoniya	Ispaniya	Italiya
18.	2012-2016	Olmoniya	Sloveniya	Ispaniya
19.	2016-2021	Bolgariya	Olmoniya	Chexiya Polsha
20.	2016-2019	Olmoniya	Rossiya	Ispaniya
21.	2020-2023	Olmoniya	Lyuksemburg	AQSh

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.