[go: up one dir, main page]
Kontent qismiga oʻtish

Meksika grizli ayigʻi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Meksika grizli ayigʻi (Ursus arctos horribilis, ilgari Ursus arctos nelsoni deb atalgan)[1] – Amerika Qoʻshma Shtatlari janubi-gʻarbiy qismi va Meksikada yashagan, qirilib ketgan grizli ayigʻining populyatsiyasi.

Keyinchalik namuna Ursus arctos nelsonining holotipi sifatida tasniflangan bu tur, 1899-yilda Chiuaua shtatidagi Colonia Garsiya shahrida H. A. Cluff tomonidan otib tashlangan[2]. Yoʻq boʻlib ketgan Kaliforniya grizzli ayigʻi bir oz janubroqdagi Quyi Kaliforniya hududida keng tarqalgan. Durango, Chiuaua, Sonora va markaziy Meksikadagi ayiqlar Kaliforniyadagilarga qaraganda Arizona, Nyu-Meksiko va Texasdagi ayiqlar bilan koʻproq oʻxshash boʻlgan[ iqtibos kerak ].

Tavsifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Opata tilida pissini nomi bilan tanilgan[3] grizli ayigʻi Meksikadagi ogʻir vaznga ega va eng katta sutemizuvchilardan boʻlgan. Uning uzunligi 1.82 m (6 ft 0 in)gacha yetgan, oʻrtacha ogʻirligi esa 318 kilogram (701 lb)ni tashkil etgan[4]. Kumush tusli moʻynasi sababli u koʻpincha Ispan tilida el oso platado (kumush ayiq) deb nomlangan[5]. Bu ayiq ham quyuq rangda va kamdan-kam holatlardagi qizgʻish moʻyna bilan tasvirlangan[6]. Meksika grizli ayigʻi Amerika Qoʻshma Shtatlari va Kanadadagi grizlilardan kichikroq boʻlgan. Umumiy rangi och sariqdan[7] kulrang-oq ranggacha oʻzgarib borgan, moʻynaning ostki qismi quyuq rangda boʻlgan. Uning tasviri tushirilgan ayrim namunalarda sargʻish-jigarrang va qizgʻish ranggacha boʻlgan moʻynaga ega holda tasvirlangan[3]. Eng uzun yunglari tomoq va yon tomonlarda boʻlgan. Qorin qismida yungi siyrak boʻlib, orqa va yon tomonlarida qalin yunglari boʻlmagan[2].

Yashash joylari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayiq Meksikaning shimoliy hududlarida, xususan, moʻtadil iqlimga ega yaylovlarda va togʻ mintaqasidagi qaragʻay oʻrmonlarida yashagan. Uning oldingi diapazoni Aridoamerika boʻylab, Arizonadan Nyu-Meksiko, Texas va Meksikagacha boʻlgan hududlarni qamrab olgan. Ayiqlarning qishki uyqu uchun uyalari boʻlishiga qaramasdan, qishda uzoq vaqtli uyquga ketmaganlar[8].

Biologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Barcha qoʻngʻir ayiqlar singari, Meksika grizli ayiqlari ham omnivor boʻlgan. Ularning ratsioni asosan oʻsimliklar, mevalar va hasharotlardan iborat boʻlib, koʻpchilik jigarrang ayiqlar singari chumolilarni sevib isteʼmol qilgan[6][9]. Baʼzan mayda sutemizuvchilar va oʻlik hayvonlar bilan ham oziqlangan. Urgʻochilar har uch yilda bittadan uchtagacha bola tuqqan[6]. Bu ayiq Shimoliy Amerikadagi barcha qoʻngʻir ayiqlar singari mitoxondriyal DNK (mtDNK) Clade 4 ichida joylashgan[10].

Yoʻq boʻlib ketishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Meksika grizli ayigʻi bilan birinchi boʻlib aloqada boʻlgan yevropaliklardan biri 16-asrda Seven Cities of Gold shaharlarini topish uchun ekspeditsiyaga borgan konkistador Francisco Vázquez de Coronado boʻlgan. Uning ekspeditsiyasi 1540-yilda, Mexiko shahrida boshlangan va shimolga Nyu-Meksiko va AQSHning hozirgi Texas va Kanzas shtatlaridagi Buyuk tekisliklarga yoʻl olgan. Ayiqlar vaqti-vaqti bilan mollarni ham ovlagani uchun dehqonlar ularni zararkunanda deb hisoblashgan. Grizlilar tuzoqqa tushirilib, otib oʻldirilgan yoki zaharlangan. 1930-yillarga kelib ayiqlarning soni kamayib ketgan. Ayiqlarning avvalgi tarqalish diapazoni Cerro Campana, Cerro Santa Clara va Sierra del Nido togʻlaridan 80 km (50 mi) masofagacha, Chiuaua shtatining markazi boʻlmish Chiuaua shahridan shimolga tomon qisqargan. 1960-yilga kelib, Meksika grizli ayigʻining faqatgina 30 nafar vakili saqlanib qolgan. Himoyalanishiga qaramay, ovlash davom etgan. 1964-yilda Meksika grizli ayigʻi butkul yoʻq boʻlib ketgan[6]. 1968-yilda Sonora shtatidagi Yaqui daryosining boshlanish qismidagi fermada ayiqning tirik qolgan baʼzi vakillari haqidagi mish-mishlardan soʻng, amerikalik biolog doktor Carl B. Koford uch oylik tadqiqotlarni amalga oshirgan, ammo ayiqlar mavjudligi aniqlanmagan[11]. 1976-yilda Sonorada Meksika grizli ayigʻi suratga olingan, toʻrtta vakili Sonorada yashashi aniqlangan[12]. Meksika grizli ayigʻi endilikda yoʻq boʻlib ketgan yoki shunchaki yoʻq qilingan tur sifatida tasniflanadi[13].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Ceballos, Gerardo. Mammals of Mexico. Johns Hopkins University Press, 2014. ISBN 978-1421408439. 
  2. ↑ 2,0 2,1 Merriam, C. H. (1914). "Descriptions of New Bears of North America". Proceedings of the Biological Society of Washington 27: 173-196. ISSN 1943-6327. https://www.biodiversitylibrary.org/item/245864#page/195/mode/1up. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Ensayo, Rudo. A Description of Sonora and Arizona in 1764, 1764. Qaraldi: 2015-yil 23-may. 
  4. ↑ „Brown bear“. Wildscreen Arkive. 2017-yil 5-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 3-iyul.
  5. ↑ Day, D.. The Doomsday Book of Animals. London: Ebury Press, 1981. ISBN 0-670-27987-0. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Brown, David E.. The Grizzly in the Southwest: Documentary of an Extinction. University of Oklahoma Press, 1996. ISBN 978-0-8061-2880-1. Qaraldi: 2015-yil 23-may. 
  7. ↑ Wright, Henry William. The Grizzly Bear, 1980 reprint, University of Nebraska Press, 1913 — 192-bet. 
  8. ↑ „Mexican grizzly bear (extinct)“ (en-GB). Bear Conservation. Qaraldi: 2019-yil 4-aprel.
  9. ↑ Pfefferkorn, Ignaz. Sonora: A Description of the Province, Coronado cuarto centennial publications. University of New Mexico Press, 1949. ISBN 9780816535965. OCLC 1016808569. 
  10. ↑ Talbot; Shields (1996). "Phylogeography of Brown Bears (Ursus arctos) of Alaska and Paraphyly within the Ursidae". Molecular Phylogenetics and Evolution 5 (3): 477–494. doi:10.1006/mpev.1996.0044. PMID 8744762. https://doi.org/10.1006/mpev.1996.0044. Qaraldi: 23 February 2022. Meksika grizli ayigʻi]]
  11. ↑ Koford, C. B. (1969). "The last of the Mexican grizzly bear". IUCN Bulletin 2 (12): 94. 
  12. ↑ Gallo-Reynoso, Juan-Pablo (2008). "Probable occurrence of a brown bear (Ursus arctos) in Sonora, Mexico, in 1976". The Southwestern Naturalist 53 (2): 256–260. doi:10.1894/0038-4909(2008)53[256:pooabb]2.0.co;2. http://wildsonora.com/sites/default/files/reports/probable-occurrence-of-a-brown-bear-ursus-arctos-in-sonora-mexico-in-1976.pdf. Qaraldi: 23 May 2015. Meksika grizli ayigʻi]]
  13. ↑ Escalante, Tania; Espinosa, David; Morrone, Juan J (2003). "Using parsimony analysis of endemicity to analyze the distribution of Mexican land mammals". The Southwestern Naturalist 48 (4): 563–578. doi:10.1894/0038-4909(2003)048<0563:UPAOET>2.0.CO;2. https://archive.org/details/sim_southwestern-naturalist_2003-12_48_4/page/563. 

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Julian Huxley, Martyn Bramwell va boshqalar: Jahon yovvoyi tabiati atlasi, 1973-yil
  • Devid kuni : hayvonlarning qiyomat kitobi . Ebury Press, London, 1981-yil,ISBN 0-670-27987-0 .
  • Jeyn Tornbark va Martin Jenkins: IUCN Sutemizuvchilar Qizil kitobi. 1-qism: Amerika va Avstraliya zoogeografik mintaqasining tahdid ostidagi sutemizuvchilar taksoni (Cetacea bundan mustasno) . Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi, Gland Shveysariya, 1982 yil. p. 339
  • Uolton Beacham: Butunjahon yovvoyi tabiat jamgʻarmasi zamonaviy zamonning yoʻq boʻlib ketgan turlari boʻyicha qoʻllanma, 1997-yil, ISBN 0-933833-40-7
  • A. Starker Leopold : Meksikaning yovvoyi tabiati – Qushlar va sutemizuvchilar oʻyini, 1959-yil

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Meksika_grizli_ayigʻi&oldid=5303440" dan olindi