Krez

Krez — Udmurt milliy torli cholgʻu cholgʻu asbobi, gusli koʻrinishidagi xordofon^[1][2].

Sanʼatshunoslar cholg‘u asbobini ikki turini ajratib ko‘rsatadilar: maishiy krez (udm. pokchi krez — kichik gusli) va ibodat krezi (udm. bidzim krez — katta gusli)^[1][3]. Ibodat uchun ishlatiladigan krez Udmurtlarning oilaviy ibodatxonasida (kuale) saqlangan va jamoat ibodatlarining majburiy atributi hisoblangan. Ibodat va ruhoniy tanash marosimlarida, ibodat krezini chalish faqat erkaklarga ruxsat berilgan. Maishiy krez Udmurtlarning turar-joylarida joylashgan boʻlib, har kuni yoki bayramlarda foydalanilgan. Oddiy krez asosan ayollar tomonidan chalingan^[1].

Ibodat krezi chaqmoq chaqishi natijasida shikastlangan archa daraxtidan qilinganligi haqida afsonalar mavjud^[3][2].

Krez tayyorlash jarayoni Volga boʻyida tatarlar, chuvashlar va mariylar orasida keng tarqalgan gusli ishlab chiqarish usullariga oʻxshaydi^[3]. Asbob yarim oval shaklida tayyorlanadi, ustki qopqogʻining uzunligi 700-1000 mm, balandligi 350-500 mm. Qopqogʻining chetlarida oʻrdak yoki oqqush panjasi shaklida oʻsimtalar mavjud. Archa, qaragʻay, togʻterak — krez ishlab chiqarish uchun homashyo boʻlib xizmat qiladi. Ayrim qismlarni ishlab chiqarish uchun baʼzan eman, qaragʻay va pixta ishlatilgan. Doskalar bir necha marta issiq suvda namlangan va uch yilgacha quritilgan, shundan soʻng ular sayqallangan^[3]. Qopqogʻida aylana yoki yarim doira, chinor barglari, xoch yoki toʻrtburchaklar shaklida bir yoki bir nechta rezonator teshiklari mavjud. Agar qopqogʻi yaxlit emas, balki tarkibli qilingan boʻlsa, unda doskalar orasidagi boʻshliq rezonator teshigi boʻlib xizmat qilishi mumkin^[1]. Korpusning qismlari bir-biriga yopishtirilgan, yogʻoch shtiftlar va baʼzan korpus ichida koʻndalang planka bilan mahkamlangan^[2].

Quloqlar qopqoqning yuqori chap tomonida joylashgan. Oʻng tarafda quloqlarga 15-20 mm balandlikda simmetrik tarzda torli ushlagich joylashgan boʻlib, anʼanaviy tarzda^[2][3] figurali qilib yasalgan. Dastlab pay, qoʻy, qoʻchqor yoki sigir ichaklari, ot junidan yasalgan torlar soni maishiy krezda 15 taga, marosimlarda chalinadiganida 35 taga yetgan. Baʼzi krezlar (asosan ibodat krezi^[2]) rezonator qutisi ichida 12 tagacha qoʻshimcha torlarga ega boʻlgan. Keyinchalik metall torlar paydo boʻlgan^[1].

Krez oʻtirgan holatda, tizzalari ustiga egilgan holatda, gorizontal yoki turgan holda, boʻyniga^[1] arqon bilan osilgan holda chalingan. Oʻng qoʻlning bosh va koʻrsatkich barmogʻi bilan bir vaqtning oʻzida ikkita torni chertib, kuy yaratiladi. Chap qoʻl bilan ikkilangan bas notalari akkomponementi ijro etilgan^[3][2].

Krez birinchi marta 1880-yillarda V. S. Koshurnikov va B. Gavrilov tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda tilga olingan^[1][2]. Ibodat uchun ishlatiladigan krezni birinchi marta Yu. Vixman XIX asrning oxirida Mojgin Udmurtlari orasida topgan^[3].

• Истоки искусства Удмуртии. Сборник научных трудов. ISBN 978-5-7659-0486-2. 
• Krez (gusli) / Karpov A. M. // Udmurtskaya Respublika : Ensiklopediya / gl. red. V. V. Tuganaev. — 2-e izd., ispr. i dop. — Ijevsk : Izdatelstvo „Udmurtiya“, 2008. — S. 420—421. — 768 s. — 2200 ekz. — ISBN 978-5-7659-0486-2.
• Udmurtskaya Respublika : Kultura i iskusstvo : Ensiklopediya / gl. red. A. Ye. Zagrebin. — Ijevsk : Udmurtskiy institut istorii, yazika i literaturi UrO RAN, 2012. — 540 s. — 300 ekz. — ISBN 978-5-901304-62-4.
• Коротаева Е.А. Гусельная игра в удмуртских коллекциях 1937 г. фонограмм архива института русской литературы (Пушкинский Дом) Российской академии наук. — Ижевск: Удмуртский государственный университет, 2018.