Devlar

Devlar, koʻplab turli madaniyatlarning afsonalari, folklorlari, mifologiyasi va ertaklarida aks ettirilgan gʻayritabiiy mavjudotdir .

U odatda inson sifatida tasvirlangan, lekin gʻayritabiiy oʻlchamda va juda kuchli hamda ulkan deb tasavvur qilingan. Bu erkak yoki ayol boʻlishi mumkin. Turli mintaqalarning mifologiyalarida ularning kelib chiqishi haqida turli-xil qarashlar mavjud. Misol uchun, aksariyat hind-evropa mifologiyalarida bu tartibsizlik bilan bogʻliq boʻlgan laʼnati irq boʻlib, vahshiy tabiatga ega deb qabul qilinadi. Koʻpincha xudolar bilan adovat bor (masalan, yunon mifologiyasidagi titanlar). Ular, shuningdek, baʼzi hikoyalar va afsonalarda odam yeyuvchi yirtqich hayvonlar sifatida tasvirlangan. Ertaklarda ular yashaydigan joylar odatda gʻorlar, oʻrmonlar va togʻlardir.

Gigantlar koʻplab madaniyatlarda uchraydi. Misol uchun, „dev“ soʻzi sanskrit (qadimgi hind) tilidan kelib chiqqan boʻlib, soʻzma-soʻz „xudo“ degan maʼnoni anglatadi. Deva — xudolarni, Devi — maʼbudalarni nomlash uchun ishlatiladigan soʻzdir.^[1] Bu soʻz keyinchalik fors madaniyatiga oʻtib, hozirgi koʻrinishida „gigant“ maʼnosini kasb etgan.

Gigant va shunga oʻxshash jonzotlar boshqa xalqlarda ham uchraydi. Masalan; Bolgarlar mifologiyasida devlar Ispolin deb ataladi va insoniyatdan oldin dunyo ularning hukmronligi ostida boʻlgani aytiladi. Ular koʻpincha xom goʻsht bilan oziqlanadigan va ajdarlarga qarshi kurashgan togʻda yashovchi mavjudotlardir.

Usmonli adabiyotida devlar yovuz maxluqlar sifatida namoyon bo‘ladi. Jinlar kabi ular ham Iblisga tobedirlar. Jinlardan farqli oʻlaroq, devlar Iblis hali farishta boʻlganida jinlar bilan yer yuzida yashagan. Ular qoʻzgʻolonchilar deb hisoblanadilar va har doim aytilganlarning aksini qiladilar. Ularning sehrli kuchi ham bor deb qaraladi. Ular farishtalar va jinlar oʻrtasidagi urushda surgun qilinganlardir. Baʼzilari Iblisga qoʻshilib doʻzaxga ketishadi. Yana bir qismi dunyoning chekkasiga tushiriladi. Ular Yerga qaytganlarida, yoqimsiz hid ularning kelishidan xabar berib turadi. Koʻp hikoyalarda ular qahramonlar va paygʻambarlarning dushmanlari sifatida namoyon boʻlganlar. „Kesikbosh dostoni“da Ali kesilgan boshga duch keladi. Qur’onni oʻqishga qodir boʻlgan Ali, keyin odamning boshini kesib, odamni qaytarib olib kelgan devni magʻlub etish uchun doʻzaxga tushishi majbur boʻladi.^[2]

William Cody, oʻzining tarjimai holida Pawnee hindulari haqidagi afsonada koʻrgan ulkan suyaklarni eslatib oʻtadi. Hindularning aytishicha, bufalodek tez va kuchli bu odamlar qadimda yashagan, hozirgi odamnikidan uch barobar katta bo‘lgan, bir qo‘li bilan jonivorni tutib yeya olishganini aytishgan edi.^[3]

Samoviy dinlar deb hisoblangan dinlarda va boshqa qadimiy eʼtiqodlarda gigantlarga havola qilingan. Koʻpincha tasvir bir xil boʻladi; Ular birinchi odam yaratilishidan oldin yashab, inson oʻgʻillari bilan muloqotda boʻlgan „Xudoning oʻgʻillari“ deb nomlanuvchi Xudoning yetti farishtasidan kelib chiqqan deb qabul qilinadi. Xanoʻx kitobiga koʻra, Nuh tugʻilganda, u zikr qilingan devlar kabi xususiyatlarga ega edi. Gigantlar haqida ko‘plab tadqiqotlar, kam hujjatli filmlar suratga olingan. Bir nechta afsonalarga koʻra, gigantlar juda katta odam turi boʻlib, odamlar kabi yashaydi. Baʼzi afsonalar (masalan, Skandinaviya afsonalari)da gigantlar jangchilar va yovuz ekanligi taʼkidlab kelinadi. Biroq, baʼzi yunon afsonalarida gigantlar togʻlarda yashaydigan va tinch, shaharlari odamlardan kattaroq boʻlgan irq ekanligi aytib kelinadi.

Ertaklarda bahaybat onalar juda yirik sutemizuvchilar sifatida tasvirlangan. Ular ko‘kraklaridan birini chap yelkasiga, birini o‘ng tomoniga tashlab olar edilar. Qahramon yashirincha kelib, dev onasining orqasiga tashlagan sutini ko‘kragidan so‘radi. Shunday qilib, dev onasining „oʻgʻli“ (yoki „qizi“) boʻladi va dev ona unga hech qachon yomonlik qilmaydi. Dev onalar ertaklarda ijobiy qahramon sifatida ham joy olishi mumkin. Masalan:

"U bir oz dam olish uchun gʻorga kirganida, burchakda bahaybat onani koʻrdi. Bahaybat ona o‘ng ko‘kragini chap yelkasiga, chap ko‘kragini o‘ng yelkasiga qo‘yib, xamir qorardi". ^[4]

Aksariyat erkak gigantlar gʻorlarda, oltin saroylarda yoki muhtasham saroylarda yolgʻiz yashaydi deb qaraladi. Ular koʻpincha yomon qahramonlar sifatida tasvirlangan. Ular har doim odamlarga zarar yetkazib kelishadi. Bu gigantlar koʻpincha qahramon bajarishi kerak boʻlgan ish uchun eng katta toʻsiq hisoblanadi. Qahramon koʻpincha devlarning ahmoqligi yoki ahmoqligidan foydalanib, ularni magʻlub qiladi. Yunon, Yevropa va hind rivoyatlarida, turk folklorida ham shunday tasavvur qilingan. Ingliz xalq adabiyoti baʼzi devlarning ahmoqligini ochib beradi.^[5] Baʼzan ularning zaif tomonlaridan foydalaniladi. Masalan:

"U yuqoriga koʻtarilib, eshikni ochadi. Va qarasaki; Beligacha yarim yalangʻoch bahaybat dev turgan edi. Qiz darhol yugurib boradi-da: „Dada“, deydi va devning bo‘ynini quchoqlaydi, qo‘llaridan o‘padi. Dev esa qizga: Agar sen meni dada demaganingda seni shu yerning oʻzida yegan boʻlardim. Endi sen mening farzandimsan", deydi.^[6]