Daisan

Daisan
Birinchi darajali shahzoda Li
Noma'lum Sin rassomi chizgan Daisan portreti
Birinchi darajali shahzoda Li	1636-1648-y.y.
Oʻtmishdoshi	Mavjud emas
Davomchisi	Mandahay
Tugʻilishi	Aisin Gioro Daišan (愛新覺羅 代善) 19-avgust 1583-yil
Vafoti	25-noyabr 1648-yil(1648-11-25) (65 yoshda) Pekin, Xitoy
Turmush oʻrtogʻi	Ligiya xonim Yehe Nara xonim Yehe Nara Sabunchju
Uy	Aisin Gioro
Otasi	Nurxachi
Onasi	Tunggiya Hahana Jacing

Daisan (Manjurcha:; 1583-yil 19-avgust – 1648-yil 25-noyabr) Sin sulolasining nufuzli manjur shahzodasi va davlat arbobi.

Daisan Manjurlarning Aisin Gioro urug‘ida Sin sulolasining asoschisi Nurxachining ikkinchi o‘g‘li sifatida tug‘ilgan. Uning onasi Nurhachining birinchi turmush o‘rtog‘i Tunggiya xonim edi. U Nurxachining vorisi Xong Tayjining katta akasi edi.

1607-yilda Nurxachining Ula qabilasiga va uning ittifoqchisi Bujantayga qarshi yurishi paytida Daisan jang maydonida Šurxaci va Kuyenga yordam berishi bilan ajralib turdi. Uning sa'y-harakatlari uchun unga "Guyen Baturu" unvoni berildi (so‘zma-so‘z: "qahramonni kashf etuvchi").^[1]

1613-yilda Daisan Nurxachining Ula urug‘iga qarshi yurishida yana jang maydonida harakat qildi.

1616-yilda Nurxachi o‘zini xon deb e'lon qilib, So‘nggi Jin sulolasini o‘rnatganida, Daisan Nurxachiy tomonidan ma'muriyatga yordam berish uchun birinchi maxsus unvonga ega bo‘ldi. Bu katta beile sifatida tanilgan bo‘lib, qolgan joylarni Amin, Manggultay va Xong Tayji to‘ldirardi.^[2][3]

1618-yildan boshlangan Min sulolasiga qarshi yurish Nurxachining "Yetti shikoyat"i e'lon qilinishi bilan boshlanganidan boshlab, 1622-yilgacha Daisan yetakchi general bo‘lgan va Sakkiz bayroqdagi Qizil Bayroqning kapitani sifatida Fushunni qo‘lga olishda muhim rol o‘ynagan. 1618-1619-yillarda Sarxu jangidagi gʻalabada, 1621-yilda Shenyanni bosib olishda jasorat ko‘rsatgan. 1621-yildan boshlab Daisan va qolgan uchta katta beile so‘nggi Jin sulolasining davlat ishlarini boshqarishda oylik navbat bilan Nurxachining yordamchilari sifatida xizmat qildilar.

1626-yildagi Ningyuan jangida Nurxachining o‘limidan so‘ng Daishan o‘z ta'siridan foydalanib, knyazlar va generallar bilan Xong Tayjining xon bo‘lishi to‘g‘risida kelishib olishga muvaffaq bo‘ldi. Biroq, Hong Tayji xon bo‘lgan bo‘lsa ham Daishan Manggultay va Amin bilan birga 1629-yilgacha ma'mur yordamchilari sifatida navbatchilik qilishda davom etdi. Chunki Xong Tayji o‘z hokimiyatini mustahkamlay boshladi.

1629-1634-yillar oralig‘ida Daisan Xong Tayjining Min sulolasiga qarshi yurishlarining aksariyatida qatnashgan. 1636-yilda Xong Tayji o‘zini imperator deb e'lon qildi va So‘nggi Jin sulolasini "Sin sulolasi" deb o‘zgartirdi. Daishanga "Birinchi darajali shahzoda Li" va qo‘shimcha "Keksa birodar" unvoni berildi.^[4]

1643-yilda Xong Tayji vafot etdi va uning vorisi nomi aytilmadi. Avvaliga Daisan Hong Tayjining to‘ng‘ich o‘g‘li Xugeni merosxo‘r deb atadi. Ammo u otasining o‘rnini egallash taklifini rad etdi. Ajige va Dodo Dorgonning taxtga o‘tirishini xohlashdi, lekin Dorgon uni ko‘targan marhum imperatorga xiyonat qilish bo‘ladi, deb taklifni rad etdi. Nihoyat, Xong Tayji generallari Xong Tayjining o‘g‘illaridan biri taxtga o‘tirishini xohlayotganliklarini e'lon qilganlarida, masala hal bo‘ldi. Shunday qilib, Xong Tayjining to‘qqizinchi o‘g‘li Fulin (bo‘lajak imperator Shunji) olti yoshida imperator deb e'lon qilindi. Dorgon va Jirgalang regent sifatida harakat qilishdi. Shunga qaramay, butun Sin saroyi taxtga sodiqlik uchun qasamyod qilgandan keyin ba'zi zodagonlar Dorgonni Fulin o‘rniga taxtga chiqarish uchun fitna uyushtirdilar. Daisan nizoni Fulinni qo‘llab-quvvatlash va fitnachilarni fosh qilish orqali hal qildi. Fitnachilar orasida o‘z o‘g‘li Shoto va nabirasi Adali (Sahaliyenning to‘ng‘ich o‘g‘li) bor edi. Dorgon va Daisan ularning ikkalasini ham qatl etishdi.

Tarixiy ma'lumotlarga ko‘ra, Daisan hech qachon o‘zi shaxsan hokimiyatni egallashga urinmagan. Buning o‘rniga faqatgina Aisin Gioro urug‘i manfaati uchun ishlagan. 1643-yilda u Jirgalang va Dorgonni imperator Shunjining yordamchilari etib tayinlash uchun knyazlar kengashini boshqargan. 1644-yilda u Dorgonning ortidan Pekinga bordi va u yerda to‘rt yil yashab vafot etdi.

O'limi vaqtida ham, vafotidan keyin ham unga maxsus mukofotlar berilmagan. Faqat dafn marosimi uchun oilasiga odatdagidek 5000 tael o‘rniga 10000 tael berilgan va xotira taxtasi o‘rnatilgan. Keyinchalik Sin sulolasining imperatorlari uning sulola va imperator urug‘i uchun qilgan ishlarini tan olishadi va qadrlashadi. Imperator Kansi 1671-yilda Daisanga vafotidan keyin "Liye" nomini berdi. 1754-yilda imperator Syanlun Daishanga Mukdendagi knyazlar ibodatxonasidan joy berishni buyurdi va 1778-yilda uni Jirgalang, Dorgon, Xuge va Yotoni kabi sulolaning dastlabki davridagi ajoyib yutuqlari uchun maqtab, ularning nomlarini abadiylashtirishni buyurdi. Ular imperator ajdodlari ibodatxonasida ro‘yxatga olindi.

Shu bilan birga ushbu besh kishining unvonlari, shuningdek, Dodo, Šurxaci va Lekedexunlarga abadiy meros huquqi berildi. Daisan unvoni o‘limidan so‘ng o‘g‘li Mandaxai va nabirasi Giyesu davrida ikki marta o‘zgartirilgan. Keyinchalik shahzoda Liga qaytarilgan va merosxo‘r hukumat marosimlarida boshqa shahzodalarga qaraganda yuqori o‘rinni egallagan.

Daisanning jami sakkiz o‘g‘li bor edi. Yettinchisi Mandaxay birinchi darajali shahzoda unvonini meros qilib oldi. Unvon uning o‘g‘liga o‘tdi. Biroq, 1659-yilda unvon Mandaxay avlodlaridan olinib, Daishanning nabirasi Giyesuga berildi. Uning avlodlari Sin sulolasi qulaguniga qadar uni saqlab qolishdi.

Katta o‘g‘li Yoto "Ikkinchi darajali shahzoda Keqin" unvoniga sazovor bo‘ldi, uchinchisi Sahaliyen esa "Birinchi darajali shahzoda Ying" unvoniga ega edi. Sahaliyenning o‘g‘li Lekedexun 1648-yilda "Ikkinchi darajali shahzoda Shuncheng" nomini oldi. Daisanning to‘rtinchi o‘g‘li Vakda "ikkinchi darajali shahzoda Qian" unvoniga ega edi. Vakda Xiang sifatida kanonizatsiya qilingan. Ammo bu unvon abadiy meros huquqiga ega emas edi.