Gulbarg

Gulbarg (lotincha: pétalum qadimgi yunoncha: πέταλον — barg, gul) — yopiqurugʻli oʻsimliklar gulidagi gulkosaning ichki shakli oʻzgargan bargi. Gulning gulbarglar jamlanmasiga gultoj deyiladi (lotincha: corolla)^[1]. Gulbarglar kosa ichida joylashgan.

Gultojdagi gulbarglarning soni har xil. Gulbarglarning kelib chiqishi vegetativ barglar bilan bogʻliq boʻlishi mumkin, ammo koʻpchilik turlarda ular qalinlashgan va oʻsib ketgan steril changchilardir. Gulbarglarning asosi yonida baʼzan qoʻshimcha tuzilmalar hosil boʻladi, ular birgalikda gultojchalar deb ataladi. Gulkosabarglar singari, gultoj gulbarglari ham oʻzlari bilan qoʻshilib oʻsishi (qoʻshilib osgan gultoj) yoki oʻzi qolishi mumkin (erkingulbargli yoki alohida gulbargli gultoj). Gultojning maxsus ixtisoslashgan turi — kapalakgullilar turidagi gultoj — Dukkaklilar oilasidagi Kapalakgullilar turidagi oʻsimliklarda kuzatiladi.

Gulbarg koʻpincha ikki qismdan — bukik joy deb ataladigan yuqori, keng qismidan va gulhamishabahor deb ataladigan barg poyasiga oʻxshash pastki, tor qismidan iborat. Gulhamishabahor karam oilasidagi baʼzi oʻsimliklarningmasalan, lakfiol^[2], xantal gulbarglariga xosdir.

Gultoj, odatda, gulning eng koʻzga koʻrinadigan qismi boʻlib, kosachadan kattaroq oʻlchamlari, ranglari va shakllari turli-tumanligi bilan farq qiladi. Odatda gulning tashqi koʻrinishini aynan gultoj yaratadi. Gultoj gulbarglari turli pigmentlarga bogʻliq: antotsian (pushti, qizil, koʻk, binafsharang), karotinoidlar (sariq, toʻq sariq, qizil), antoxlor (limon sariq), antofein (jigarrang). Oq rang pigmentlarning yoʻqligi va yorugʻlik nurlarining aks etishi bilan bogʻliq. Qora pigment boʻlmaydi, gullarning juda toʻq rangi esa juda quyuq toʻq binafsharang va toʻq qizil ranglardir. Baʼzi oʻsimliklarning gultojlari^[3] ultrabinafsha nurda yorugʻlikdagidan farq qiladi — ular turli naqshlar, dogʻlar, chiziqlarga ega. Bularning barchasini asalarilar koʻrishlari mumkin, ular uchun ultrabinafshadagi turli rangdagi joylar nektarni koʻrsatuvchi (ingl. Nectar guide) boʻlib xizmat qiladi^[4].

Gullarning xushboʻy iforini, asosan, gulbarglar va gulkosa barglarining epiderma hujayralarida, baʼzi oʻsimliklarda esa — osmoforlarda (sekret toʻqimalariga ega boʻlgan turli shakldagi maxsus bezlar) hosil boʻladigan efir moylari tomonidan yaratiladi. Chiqariladigan efir moylari odatda darhol bugʻlanadi.

Gultojning roli changlatuvchi hasharotlarni jalb qilishdir. Bundan tashqari, quyosh nurlari spektrining bir qismini aks ettiruvchi gultoj, kunduzi changchi va urugʻchilarni haddan tashqari qizib ketishdan himoya qiladi, kechasi esa yopilganda, ular sovib ketishiga yoki sovuq shudringdan zararlanishiga toʻsqinlik qiladigan kamerani yaratadi. Koʻpincha, pastga qaragan gulbarglar hajmi kattalashadi, boshqalaridan farq qiladigan rangga ega va hasharotlar (masalan, binafshalar, orxideyalar) yoki gulchanglarni saqlash uchun „qoʻnish joyi“ ni tashkil qiladi^[1].

Terminologiya Karl Linneyga borib taqaladi, u uni 1735-yilda Flos („gul“) atamasi oʻrniga kiritgan. Ruscha lepestok soʻzi qadimgi ruscha „lepest“ — „barg“ soʻzidan hosil qilingan kichraytirish-erkalash soʻzidir.

• Артюшенко З. Т., Фёдоров Ал. А.. Атлас по описательной морфологии высших растений. Цветок. Л.: Наука, Лен. отд, 1975 — 47—49-bet. 
• Венцелистик // Большая советская энциклопедия : в 66 т. (65 т. и 1 доп.) / гл. ред. О. Ю. Шмидт. — М. : Советская энциклопедия, 1926—1947.