Adolf Gitler
Olmoniyaning fyureri va reyxskansleri
Hukmronligining boshlanishi:	30-yanvar 1933 (reyxskansler) 19-avgust 1934 (kansler va fyurer titullari bilan davlat boshligʻi)
Hukmronligining tugashi:	30-aprel 1945
Partiya:	NSDAP
Oʻtmishdosh:	Kurt Schleicher (reyxskansler) Paul von Hindenburg (reyxsprezident)
Voris:	Joseph Goebbels (reyxskansler) Karl Dönitz (reyxsprezident)
Tugʻilgan sanasi:	20-aprel 1889-yil
Tugʻilgan joyi:	Innadagi Braunau, Avstro-Vengriya
Vafot sanasi:	30-aprel 1945-yil(1945-04-30) (56 yoshda)
Vafot joyi:	Berlin, Uchinchi reyx
Turmush oʻrtogʻi:	Eva Braun

Adolf Gitler (20-aprel 1889, Innadagi Braunau, Avstriya-Vengriya — 30-aprel 1945, Berlin, Uchinchi reyx), 29-iyul 1921-yildan Milliy-sotsialistik nemis ishchilar partiyasining yetakchisi (führer), 31-yanvar 1933-yildan milliy-sotsialistik Olmoniyaning reyxskansleri, Ikkinchi jahon urushi davrida Olmoniya qurolli kuchlarining bosh qoʻmondoni.

Adolf Gitler (haqiqiy familiyasi Shiklgruber; 1889-1945) — Olmoniya fashistik davlati boshligʻi (1933-yilda reyxskansler boʻlgan, 1934-yildan bu mansabni prezident lavozimi bilan birlashtirgan), fashistlar natsional-sotsialistik partiyasining fyureri (dohiysi; 1921-yildan). Olmoniya ommaviy terrorchi fashist rejimini oʻrnatgan. Ikkinchi jahon urushini boshlash, SSSRga hujum qilish (1941-yil iyun) tashabbuskori. Sovet qoʻshinlari Berlinga kirgach, oʻzini-oʻzini oʻldirmagan balki antartikaga joʻnagan. Nyurnberg sud jarayonida asosiy natsist harbiy jinoyatchi deb topilgan.

Adolf Gitler 1889-yili 20-aprelda Innadagi Braunau (Avstriya) shahrida tugʻilgan. Boʻlajak fyurerning otasi Alois Gitler (1837-1907) oldin etikdoʻz boʻlgan, keyin esa bojxona xodimi boʻlib ishlagan; noqonuniy tugʻilganligi sababli u 1876-yilgacha onasining familiyasi shiklgruberni olgan (Adolf keng tarqalgan fikrga qaramay, bu familiyani hech qachon olmagan). Alois yuqori boʻlmagan ober-ofitsial mansabiga ega edi. Onasi Klara Pölzl, qizlik familiyasi Pelsl, ishchilar oilasidan kelib chiqqan.

16 yoshida Gitler toʻliq oʻrta taʼlimni bermaydigan Linsdagi maktabni tamomlaydi. Vena badiiy sanʼatlar akademiyasiga kirish urinishlari omadsiz boʻladi. Onasining vafotidan soʻng (1908) Gitler Venaga koʻchib oʻtadi, u yerda uysizlarga beriladigan boshpanalarda yashab, tasodifiy ish haqlariga kun koʻradi. Oʻsha paytda u oʻzining bir qator akvarellarini sotishga muvaffaq boʻladi.

Adolfning qarashlari mashhur antisemit Venaning ober-burgomistri Karl Luegerlarning taʼsiri ostida shakllangan. U nemis millatining buyukligi va alohida missiyaga ega ekanligiga ishonar edi.

Adolf Gitlerning koʻpchilik biograflari u 1931-yildan to 1945-yildagi oʻlimiga qadar vegetarian boʻlganligi haqidagi fikrni maʼqullashadi. Bu fikrga qarshi argumentlar ham talaygina. Har qanday holda, ikkala taraf Gitler goʻshtni ovqatidan olib tashlamagan boʻlsa ham, uning isteʼmolini chegaralaganligiga qoʻshiladilar.

Nasl

Alois noqonuniy tug'ilgan bo'lsa-da, 1876-yilgacha onasi Mariya Anna Shiklgruber (nem. Schicklgruber). Alois tug'ilganidan besh yil o'tgach, Mariya Shiklgruber butun umrini qashshoqlikda o'tkazgan va o'z uyiga ega bo'lmagan tegirmonchi Iogann Georg Gidlerga (Hiedler) uylandi. 1876-yilda uchta guvoh 1857-yilda vafot etgan Gidlerning Aloisning otasi ekanligini tasdiqlab, ikkinchisiga familiyasini o'zgartirishga imkon berdi. Familiyaning "Gitler" deb yozilishining o'zgarishi, ehtimol, "tug'ilishni ro'yxatga olish kitobi"ga yozilish paytida ruhoniyning afyunidan kelib chiqqan. Ba'zi tarixchilar Aloisning otasi Gidler emas, balki uning ukasi Yoxann Nepomuk Guttler, Aloisni uyiga olib borib, uni tarbiyalagan deb taxmin qilishadi.

Adolf Gitlerning o'zi, 1920-yillardan beri keng tarqalgan (va SSSR fanlar akademiyasi umumiy tarix institutining tarix fanlari nomzodi, dotsenti va katta ilmiy xodimi V. D. Kulbakinning arizasiga binoan, hatto BSE ning 3-nashrida ham) hech qachon Shiklgruber familiyasini olmagan.

1885-yil 7-yanvarda Alois qarindoshi (Iogann Nepomuk Guttlerning nabirasi) Klara Peltslga uylandi. Bu uning uchinchi nikohi edi. Bu vaqtga kelib uning o'g'li Alois va qizi Angela bor edi, keyinchalik u geli Raubalning onasi bo'ldi. Alois Klaraga uylanish uchun Muqaddas taxtdan ruxsat olishi kerak edi.

Gitler o'z oilasidagi incucht haqida bilar edi va shuning uchun u har doim ota-onasi haqida juda noaniq gapirgan, garchi u boshqalardan nasl-nasabni hujjatli tasdiqlashni talab qilgan. 1923-yildan boshlab u kelib chiqishi haqida ba'zi tafsilotlarni yashirishni boshladi. U otasi va onasining bobosi haqida bir necha satr yozgan, onasi esa, aksincha, suhbatlarda tez-tez eslatib o'tilgan. U hech kimga avstriyalik tarixchi Rudolf Koppenshtayner va avstriyalik shoir Robert Gamerling bilan qarindoshligini aytmagan.

Uning to'g'ridan-to'g'ri ajdodlari, ham Shiklgruber, ham Gitler, dehqonlar edi. Faqat otasi martaba qildi va davlat amaldoriga aylandi.

Gitlerning bolalik joylariga bo'lgan mehr-muhabbati faqat leondingga tegishli edi, u yerda uning ota-onasi, bu yerda onasining qarindoshlari va Lintsu yashardi. U hokimiyatga kelganidan keyin ham ularga tashrif buyurdi.

1913-yil mayida Gitler Myunxenga koʻchib oʻtadi, u yerda akvarellari bilan savdo qilib odatiy hayotini kechiradi. Urushning birinchi oyida u nemis armiyasiga oʻz xohishi bilan yoziladi. Fransiya va Belgiyada oddiy askar sifatida, soʻng yefreytor boʻlib xizmat qiladi. Oʻn oltinchi Bavariya Zahira Polkining yuboriluvchi shtabi sifatida jang operatsiyalarida ishtirok etadi. Ikki marta jarohatlangan, II va I darajali Temir xochlar bilan mukofotlangan.

Olmoniya imperiyasining urushda magʻlubiyatga uchrashini va 1918-yilning Noyabr qoʻzgʻolonini Gitler gʻalabador nemis armiyasiga „orqasiga pichoq urgan“ xoinlarning qilmishi deb hisoblagan.

1918-yilning oxirida u Myunhenga qaytib keladi va reyxsverga aʼzo boʻladi. Qoʻmondonlikning buyrugʻiga binoan u Myunhendagi qoʻzgʻolon hodisalarining ishtirokchilariga material yigʻar edi. Kapitan E. Remning maslahatiga koʻra (keyinchalik Gitlerning yaqin safdoshi) u Myunhendagi „Nemis ishchilar partiyasi“ tarkibiga kiradi. Partiya boshqaruvidan uning yaratuvchilarini tezda siqib chiqarib, u toʻla huquqli yetakchiga — führerga aylanadi. Gitlerning tashabbusiga koʻra 1919-yili partiya yangicha nomlanadi — Nemis milliy-sotsial ishchilar partiyasi (nemis transkipsiyasida NSDAP). Siyosiy publitsistikada ularni sotsialchilar Sotsi deb atalganidek Natsi deb atashadi.

Oʻsha paytgacha shakllangan Gitlerning asosiy gʻoyalari NSDAP dasturida oʻz aksini topadi. Gitler gʻoyalarining aksariyati avtobiografik kitob „Mening kurashim“ ("Mein Kampf")da bayon etilgan.^[1]

1920-yillarning boshlariga kelib NSDAP Bavariyaning eng koʻzga koʻringan oʻng ekstermistik tashkilotiga aylanadi. Hujum otradlari boshida Ernst Röhm turadi. Gitler tez orada u bilan hisoblashish kerak boʻlgan siyosiy shaxsga aylanadi.

1923-yilning oxiriga kelib Olmoniyadagi tanglik oʻtkirlashadi. Bavariyada parlament hukmronligiga qarshi va diktatura oʻrnatilishining tarafdorlari bavar administratsiyasi fon Kar atrofida toʻplanadilar, toʻntarishdagi faol rol Gitlerga va uning partiyasiga berilgan edi.

1923-yil 8-noyabr kuni Gitler Myunhenning „Byurgerbraukeler“ pivoxonasidagi mitingda milliy qoʻzgʻolonning boshlanishini va Berlindagi sotqinlar hukmronligining agʻdarilishini eʼlon qiladi.

Fon Kar boshchiligidagi Bavariyaning yuqori amaldorlari bu eʼlonga qoʻshilishadi. Tunda NSDAPning otradlari Myunhenning maʼmuriy binolarini band eta boshlaydilar. Ammo, oradan koʻp vaqt oʻtmay, fon Kar va uning atrofidagilari markaz bilan kompromissga kelishga qaror qiladi. 9-noyabrda Gitler oʻz tarafdorlarini markaziy maydonga olib chiqib, „Feldgerenxale“ga yoʻl olganda reyxsverning qismlari ularga qarshi oʻq ochishadi. Oʻldirilgan va jarohatlanganlarni olib millatchilar va ularning tarafdorlari koʻchalarni tark etishadi. Olmoniya tarixiga bu epizod „pivo qoʻzgʻoloni“ nomi ostida kiradi.

1924-yil fevral-mart oylarida qoʻzgʻolon boshchilari ustidan sud jarayoni boshlanadi. Sudlanuvchilar kursisida faqatgina Gitler va uning bir necha tarafdori oʻtirishadi. Sud Gitlerni 5 yilga qamoqqa mahkum qiladi, ammo 9 oydan soʻng uni ozodlikka chiqarib yuborishadi.

Yetakchisini yoʻqotgan partiya parchalanib ketadi. Gitlerga hammasini deyarli boshidan boshlashga toʻgʻri keladi. Unga hujum otryadlarini tiklashni boshlagan Röhm katta yordam koʻrsatadi. Ammo, NSDAPning qayta tugʻilishida Shimoliy va Shimoli-Gʻarbiy Olmoniya oʻng ekstremistik harakatlarining yetakchisi Gregor Strasser hal qiluvchi rolni oʻynaydi. Ularni NSDAP qatorlariga qoʻshib, u partiyaga viloyat (bavar) darajasidan umummilliy siyosiy kuchga aylanishiga yordam berdi.

Bu vaqtda Gitler umumgerman darajada yordam axtarar edi. U generalitetning ishonchini qozonishga va sanoat magnatlari bilan aloqa oʻrnatishga muvaffaq boʻladi. 1930-va 1932-yilgi parlament saylovlari millatchilarga deputat mandatlarining jiddiy oʻsishini olib kelganida, davlatning hukmron doiralarida NSDAPni siyosiy kombinatsiyalarning ishtirokchisi sifatida jiddiy koʻra boshlashdi. Gitlerni partiya boshchiligidan chetlashtirib, vazifani Strasserga yuklash harakati amalga oshirildi. Ammo, Gitler raqibi va yaqin doʻstini darrov izolyatsiya qilib partiyadagi har qanday taʼsiridan mahrum qiladi. Ohir-oqibat german choʻqqilarida Gitlerga bosh maʼmuriysiyosiy mansabni berib, atrofini anʼanaviy konservativ partiyalardan boʻlgan vasiylar bilan oʻrashga qaror qilinadi. 1933-yil 31-yanvarda prezident Gindenburg Gitlerni reyxskansler etib tayinlaydi.^[2]

Hukmronlik tepasida boʻlgan Gitler dastlabki oylardayoq kimdan chiqishi qatʼiy nazar hech qanday cheklovlarga amal qilmasligini namoyish etdi. Parlament binosining (Reyxstag) yondirilishini millatchilarning ishi deb bahona qilib, Olmoniyaning ommaviy „unifikatsiya“sini boshlaydi. Avval kommunistik, soʻng sotsial-demokratik partiyalar taʼqiqlanadi. Bir qator partiyalar oʻzlari tarqalib ketishga majbur boʻladilar. Profsoyuzlar bartaraf etiladi, ularning mulki millatchilar ishchi frontiga topshiriladi. Yangi hukumatga qarshi chiquvchilar tergov va sudsiz konsentratsion lagerlarga yuboriladi. „Boshqa qavmdagilar“ning ommaviy taʼqibi boshlanib, bir necha yil oʻtib uning kulminatsiyasi „endlyozung“ (soʻnggi qaror) operatsiyasiga aylanadi, bu operatsiya butun yahudiy xalqini jismoniy yoʻqotishga qaratilgan boʻladi.

Partiya va undan tashqarisidagi Gitlerning shaxsiy (haqiqiy va potensial) raqiblari ham qatagʻonlardan qochib qutula olmaydi. 30-iyunda u fyurerga loyal boʻlmaganlikda sezilgan SA boshliqlarining yoʻq qilinishida shaxsan ishtirok etadi. Bu yoʻqotilishning birinchi qurboni Gitlerning avvalgi safdoshi Röhm boʻladi. Strasser, fon Kar, sobiq reyxskansler general Schleicher va boshqa arboblar jismonan yoʻqotiladi. Gitler Olmoniya ustidan mutlaq hukumatga ega boʻladi.

1936-1939-yillarda Gitler boshchiligidagi Olmoniya Ispaniyadagi fuqarolar urushi vaqtida frankchilarga katta yordam koʻrsatadi.

Oʻz rejimining asosini mustahkamlash uchun Gitler xalq qoʻlloviga umid qilingan qator tadbirlarni oʻtkazadi. Ishsizlik tez qisqartiriladi, keyin esa tamoman bartaraf etiladi. Muhtoj aholiga gumanitar yordam boʻyicha keng koʻlamli aksiyalar quloch yozadi. Ommaviy, madaniy va sport bayramlari qoʻllanadi. Ammo Gitler rejimining siyosiy asosini magʻlub boʻlingan Birinchi jahon urushiga revansh tashkil qilar edi. Shu maqsad bilan sanoat qayta rekonstruksiyalanadi, katta qurilish yoziladi, strategik zahiralar yaratiladi. Revansh ilinjida aholining propagandistik ishlovi olib borilardi.

Gitler Olmoniyaning harbiy salohiyatini cheklovchi Versal Kelishuvini buzadi. Katta boʻlmagan reyxsver millionlik vermaxtga aylantiriladi, tank qoʻshinlari yaratiladi va harbiy aviatsiya tiklanadi. Demilitarlangan Reyn hududining statusi bekor qilinadi. Gitler oʻzining qoʻshinlarini Polsha hududiga olib kiradi.

1939-yil Ikkinchi jahon urushi boshlanadi. Fransiya va Angliyaga qarshi harbiy harakatlarda muvaffaqiyat qozonib va qitʼaning deyarli butun gʻarbiy qismini bosib olib, Gitler 1941-yili oʻz qoʻshinlarini Sovet Ittifoqi tomon buradi. Sovet-olmon urushining birinchi etapida sovet qoʻshinlarining magʻlubiyatlari Gitler qoʻshinlarining Boltiq boʻyi davlatlarini, Belorussiya, Ukraina, Moldaviya va Rossiyaning bir qismini okkupatsiya qilishiga sabab boʻladi. Okkupatsiyalangan hududlarda qattiq okkupatsion rejim oʻrnatilib, bu rejim millionlab odamlarning hayotiga zomin boʻladi.

Ammo, 1942-yilning ohiridan boshlab Gitler armiyalari magʻlubiyatga uchray boshlashadi. 1944-yili sovet hududi okkupatsiyadan ozod etiladi, jang harakatlari olmon chegaralariga yaqinlashadi. Italiya va Fransiyaning dengiz boʻylaridan hujum qilayotgan ingliz-amerikan diviziyalari sababli Gitler qoʻshinlari gʻarbda ham chekinishga majbur boʻladi.

1944-yili Gitlerga qarshi 20-iyul fitnasi uyushtiriladi. Fitna maqsadi Gitlerning jismoniy yoʻq qilinishi va bostirib kelayotgan ittifoq qoʻshinlari bilan tinchlik bitimini tuzish edi. Fyurer Olmoniyaning tor-mor etilishi yaqinlashayotganini tushunardi. 1945-yil 30-aprel kuni oʻrab olingan Berlinda Gitler avval sevimli kuchugi Blondini oʻldirib, soʻng turmush oʻrtogʻi Eva Braun bilan birga oʻz joniga qasd qiladi.

Gitlerning suiqasdi haqida bir-biriga zid mulohazalar mavjud. Sovet tarixida Gitler zahar (xudkushlik qilgan koʻpgina millatchilar kabi kaliy sianid) ichgani haqidagi fikr turgʻunlangan, ammo guvohlarning koʻrsatmalariga binoan u oʻziga qarata oʻq uzadi. Shuningdek, Gitler va Braun zahar ichib soʻng chakkasiga oʻq uzganliklari haqidagi versiya mavjud.

Führerning jasadi reyxskanselyariyaning hovlisida uning yaqinlari tomonidan yondirib yuboriladi, soʻng uning juda qattiq kuygan qoldiqlari sovet SMERSHining qoʻllariga oʻtadi. 1946-yil fevralda Gitlerning tanasi Eva Braun, Yozef va Magda Gebbels hamda Gebbelsning 6 farzandi tanalari bilan birga Magdeburgdagi NKVD bazalaridan birida dafn etiladi. 1970-yili, bu bazaning hududi GDRga topshirilishi kerak boʻlgan paytda Y. V. Andropov taklifiga va Politbyuroning tasdiqiga koʻra Gitler va boshqa halok boʻlganlarning qoldiqlari qazib olinadi, kul holatigacha krematsiyalanadi va Elbaga sovuriladi.

Adolf Gitlerning tarjimai holi boʻyicha koʻpgina filmlar suratga olingan. Ular ichida, kanadalik „Gitler: Yovuzlikning chiqishi“ (Hitler: The Rise of Evil, 2003), italo-ingliz „Gitler: Soʻnggi oʻn kun“ (Hitler: The Last 10 Days, 1973), ingliz-fransuz „Bunker“ (The Bunker, 1981) va nemis „Qulash“ (Der Untergangʻ', 2004) filmlari bor.

Adolf Gitlerning ustidan kulishga Charlz Chaplinning "Buyuk diktator" kinokomediyasi bagʻishlangan.

Adolf Gitlerga Leni Rifenshtalning „Iroda zafari“ hujjatli filmida katta diqqat qaratilgan.

• „Everything But the Girl“ ansamblining „Little Hitlers“ („Kichik gitlerlar“) kompozitsiyasi.

Vikiomborda Adolf Hitler haqida turkum mavjud

• „Hitlerning tasviri“ loyihasi ^(ingl.)
• „Hech kim bilmagan Hitler“ (Wayback Machine saytida 2010-01-04 sanasida arxivlangan) ^(ingl.)
• Adolf Hitler: Mening kurashim (Wayback Machine saytida 2016-10-31 sanasida arxivlangan) ^(rus.)

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Adolf_Hitler&oldid=5288492" dan olindi