Baho ud-Davla

Baho ud-Davla
Amir ul-umaro
Baho ud-Davlaning oltin dinori
Iroq amiri
Saltanat	988—1012
Oʻtmishdoshi	Sharaf ud-Davla
Davomchisi	Sulton ud-Davla
Fors va Kirmon amiri
Saltanat	998—1012
Oʻtmishdoshi	Samsam ud-Davla
Davomchisi	Qavam ud-Davla (Kirmonda) Sulton ud-Davla (Forsda)
Tugʻilishi	971 Nomaʼlum
Vafoti	1012-yil 22-dekabr Arrajan
Farzandlari	Qavam ud-Davla Sulton ud-Davla Musharrif ud-Davla Jalol ud-Davla
Otasi	Adud ud-Davla
Dini	Islom (Shialik)

Abu Nasr Firuz Xarshad (arabcha: أبو نصر فيروز خوارشاذ; 1012-yil 22-dekabrda vafot etgan), Baho ad-Davla (arabcha: بهاء الدوله) laqabi bilan mashhur, Iroqning buvayhiy amiri (988–1012). Shu bilan bir vaqtda Fors va Kirmon amiri (998–1012) ham boʻlgan. Hukmronligining dastlabki davrlari gʻarbiy Fors viloyatlarini nazorat qilish uchun raqib qarindoshlari bilan kurashlar ostida oʻtgan. 998-yilga kelib buvayhiylar konfederatsiyasi ustidan toʻliq ustunligini oʻrnatishga muvaffaq boʻlgan. Shunga qaramay, hukmronligi davrida qoʻshni kuchlarning buvayhiylar hududiga bostirib kirishi kuchayib borib, buvayhiylar hokimiyati qudratining pasaya boshlashi kuzatilgan. Adud ud-Davlaning uchinchi oʻgʻli boʻlgan.

986-yilda Asfar ibn Kurdavayh ismli daylamiy zobit Iroq hukmdori Samsam ud-Davlaga qarshi isyon ko‘tarib, Sharaf ud-Davlaga bayʼat qilgan. Biroq, Asfar tezda fikridan qaytib, uning ikkinchi ukasi, qisqa vaqt ichida „Baho ud-Davla“ sharafli unvoni berilgan Abu Nasr Firuz Xarshadga bay’at e’lon qilgan. Biroq Samsam ud-Davla Fulad ibn Manazar yordami bilan isyonni bostirib, Baho ud-Davlani qamoqqa tashlagan. Samsam ud-Davla qisqa vaqt ichida Sharaf ud-Davla bilan sulh tuzib, Baho ud-Davlani ozod qilishga rozi boʻlgan. Sharaf ud-Davla qisqa vaqt ichida Samsam ud-Davlaga xiyonat qilib, Iroqni egallagach, Samsam ud-Davlani qal’aga qamab qoʻygan.

988-yilda Sharaf ud-Davla vafot etgach, uning o'rniga Baho ud-Davla oʻtirib, qoʻshimcha Diyo ul-Milla unvonini olgan. Qamoqdan qochishga muvaffaq bo‘lgan Samsam ud-Davla Fors, Kirmon va Xuzistonni o‘z nazoratiga olib, Baho ud-Davlaning Sharaf ud-Davlaga tegishli barcha mulklarini qo‘lga kiritishiga to‘sqinlik qilgan. Biroq, Baho ud-Davla ham, Samsam ud-Davla ham ikki aka-uka hududlari oʻrtasida toʻsiq boʻlish uchun Xuzistonga bostirib kirgan Jibal hukmdori, amaki-bobolari Faxr ud-Davla tahdidiga duch kelgan. Bu kutilmagan harakat aka-ukalarni ittifoq tuzishga undagan. Samsam ud-Davla Baho ud-Davlani Iroq va Xuziston hukmdori deb tan olish evaziga Arrajan, Fors va Kirmonni oʻzida saqlab qolgan. Ikkalasi ham bir-birini oʻzaro teng deb bilishga vaʼda berib, podshoh (malik) unvonini olgan. Baho ud-Davla 990-yilda Sabur ibn Ardasherni oʻziga vazir etib tayinlagan.

991-yilda Baho ud-Davla Samsam ud-Davla saltanati ustidan hukmronlik qilishga uringan. Oʻziga qadimiy Shahanshoh unvonini qabul qilib, uning hududiga bostirib kirgan. Biroq, qoʻshinlari magʻlubiyatga uchrab, Samsam ud-Davla Xuzistonni qaytarib olgan. Hatto Ummondagi buvayhiylar hududlarini nazorat qilishni ham qoʻlga kiritgan. Keyin Faxr ud-Davlani hokimiyatiga bo‘ysungan holda katta amir deb tan olgan.

997-yilda Faxr ud-Davlaning vafoti hamda Samsam ud-Davlaning o‘z saltanatida tobora kuchayib borayotgan muammolari Baho ud-Davlaga Forsda o‘z hokimiyatini mustahkamlash imkoniyatini bergan. Hasanvayhiylar hukmdori Badr ibn Hasanvayhning qo‘lloviga erishgach, harbiy yurishga hozirlik ko‘ra boshlagan. Bosqin 998-yil dekabrda Samsam ud-Davlani qoʻzgʻolon koʻtargan Izz ud-Davlaning oʻgʻillaridan biri oʻldirgan vaqtda boshlangan. Shundan keyin Baho ud-Davla Sherozni egallab, Izz ud-Davlaning o‘g‘illarini mag‘lub etgan. Ibn Ustad-Hurmuz qo‘l ostidagi Forsning Daylamiylari esa uning hokimiyatini tan olgan. Baho ud-davla umrining oxirigacha Forsda qolgan. U, shuningdek, Shimoliy Eron ustidan bilvosita nazoratni ham qoʻlga kiritishga muvaffaq boʻlgan. Bu yerda hukmronlik qilayotgan Faxr ud-Davlaning ikki oʻgʻli Majd ud-Davla va Shams ud-Davla 1009 yoki 1010-yillarda uni katta amir deb tan olishgan. 1001-yilda Baho ud-Davla Ibn Ustad-Hurmuzni Ahvoz hokimligiga tayinlagan. Bir yildan keyin uni Iroq hokimi etib tayinlagan. Yangi noib Iroqda turli diniy oqimlar oʻrtasidagi kelishmovchiliklarni bartaraf etish va mintaqada tartibsizliklar keltirib chiqargan banditlarni yengish orqali tartibni saqlay olgan.

Shuningdek, kurdlar va shaybon arablari qo‘llab-quvvatlagan Iroqning sobiq gubernatori Abu Ja’far al-Hajjojni ham mag‘lub etishga muvaffaq bo‘lgan^[1]. 1007-yilda Baho ud-Davla al-Mazidiyning „Sanad ad-Davla“ faxriy unvoni berilgan hukmdori Ali ibn Mazyod bilan sulh tuzgan. U hukmronligi tan olinishi evaziga Baho ud-Davlaning vassali boʻlishga rozi boʻlgan^[2]. Bu shartnoma Ali ibn Mazyoddan Iroq va uning atrofidagi hududlarda buvayhiylar taʼsirini qoʻriqlovchi sifatida foydalana olgan Baho ud-Davla foydasiga ishlagan^[2]. 1011-yilda Ibn Ustad-Hurmuz vafot etgach, uning oʻrniga Baho ud-Davloning yangi vaziri Faxr ul-Mulk Iroq hokimi etib tayinlangan^[3].

Baho ud-Davlaning hukmronligi buvayhiylar tanazzulining boshlanishiga toʻgʻri kelgan. Kurd yetakchisi Badx Diyorbakirda Marvoniylar amirligiga asos solgan boʻlsa, Mosulning dastlab tobe boʻlgan Uqayliylari hukmronligi buvayhiylar hisobidan Iroqqa tarqalgan. Baho ud-Davla vafot etgan vaqtda Bagʻdod va Vosit uning nazorati ostida saqlanib qolgan Iroqning yagona ikkita yirik shahri edi. Faxr ud-Davlaning oʻgʻillari hukmronlik qilgan shimolda, Goʻrgon va Tabariston ziyoriylari doimiy ravishda buvayhiylar nazoratidan tashqarida boʻlib qolgani sababli, Buvayhiylar chegarasi ham orqaga chekingan. Gʻaznaviylar Xuroson chegarasiga bosim oʻtkazishda davom etgan boʻlsa, Kakuyiylar Isfahonda davlat tuza boshlagan.

Baho ud-Davla turli sabablarga ko`ra chegaralarni faol himoya qilmagan. Buvayhiylar davlati ustidan toʻliq nazoratni qo‘lga kiritgach, tashqi dushmanlarning g‘arb va shimoldagi hududlarni egallab olishiga ruxsat bergandek tuyulgan. 1012-yil dekabrda Arrajanda vafot etgan. Vafotidan koʻp oʻtmay Sulton ud-Davla ismli oʻgʻli voris boʻlgan.

• Bosworth, C. E. „Iran under the Būyids“, . The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press, 1975 — 250–305-bet. ISBN 0-521-20093-8. 
• Donohue, John J.. The Buwayhid Dynasty in Iraq 334 H./945 to 403 H./1012: Shaping Institutions for the Future. Leiden and Boston: Brill, 2003. ISBN 90-04-12860-3. 
• Houtsma, M. Th (1905). "First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936". First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936. BRILL. 1–42 b. ISBN 9789004097964. https://books.google.com/books?id=sP_hVmik-QYC&q=Baha%27+al-Dawla+encyclopaedia+of+islam. 
• Kennedy, Hugh. The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century, Second, Harlow: Longman, 2004. ISBN 978-0-582-40525-7. 
• Kraemer, Joel L. (1992). "Humanism in the Renaissance of Islam: The Cultural Revival During the Buyid Age". Humanism in the Renaissance of Islam: The Cultural Revival During the Buyid Age. BRILL. 1–329 b. ISBN 9789004097360. https://books.google.com/books?id=RKU58ZcXAM8C&q=Asfar+b.+Kurdawayh. 
• Nagel, Tilman (1990). "BUYIDS". in Yarshater, Ehsan. Encyclopædia Iranica, Volume IV/6: Burial II–Calendars II. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 578–586 b. ISBN 978-0-71009-129-1. http://www.iranicaonline.org/articles/buyids. 

• Hachmeier, Klaus (2015). "Bahāʾ al- Dawla". in Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis et al.. Encyclopaedia of Islam (3rd nashri). Brill Online. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_25117. ISSN 1873-9830.